Welma Odendaal

Welma Odendaal is 'n Suid-Afrikaanse skrywer en is op 21 Julie 1951 in Vereeniging gebore.

Lewe en werk

Haar vader is 'n mynwerker en ketelmaker en sy word groot in die goudmynstreke van die Suid-Transvaal en bly onder andere in Vereeniging, Bloemfontein, Vanderbijlpark en Sasolburg. In 1959 verhuis die gesin na Pretoria, waar sy die res van haar kinderjare deurbring. Na matriek studeer sy vir 'n ruk aan die Universiteit van Pretoria en daarna aan 'n filmskool, waarna sy animasiekunstenaar word vir die Nasionale Filmraad. Wanneer sy met Egbert Gerryts (hoofbibliotekaris aan die Universiteit van Fort Hare) trou, trek hulle in 1972 na die plaas Woodstock naby Alice in die Oos-Kaap. Hier bly hulle vir twee jaar voordat hulle terugkeer na Johannesburg. Die egpaar het 'n tweeling (Anya en Arian) maar die huwelik word later ontbind. Na haar egskeiding word sy eers persfotograaf en verslaggewer vir Hoofstad in Pretoria (waar Jeanne Goosen ook destyds gewerk het), waarna sy in Johannesburg aangestel word as subredaktrise in die nuuskantoor van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK).

In Junie 1976 begin sy saam met ander skrywers die tydskrif Donga, maar hierdie tydskrif word elke keer verbied en in Maart 1978 word alle toekomstige uitgawes verbode verklaar. In hierdie tyd raak sy ook betrokke by Medupe (wat “sag-vallende-reën” beteken), 'n organisasie vir swart-bewussyn skrywers. In November 1977 word sy skielik ontslaan uit haar pos as subredakteur by Springbokradio van die SAUK oor haar “politieke bedrywighede”. Die aanleiding hiertoe is heelwaarskynlik die feit dat sy redaktrise is van Donga, wat werke van wit en swart skrywers publiseer en krities staan teenoor die apartheidsbeleid van die regering; asook die skrywer is van “Keerkring”, 'n kortverhaalbundel wat kort na publikasie verbied word weens die uitgesproke politieke aard van die verhale. Vir 'n ruk werk sy dan as joernalis by The Star. Sy spandeer 14 weke in 1978 in Israel, waar sy op 'n Negev-kibboets werk. Wanneer sy kortstondig terugkeer, dien sy op die redaksie van Inspan, die opvolger van Donga, wat ook verbied word. In Israel, waarheen sy terugkeer om weer op 'n kibboets te werk, raak sy betrokke met mense van Shalom Achshav (Peace Now) en spandeer etlike jare in hierdie land. By haar terugkeer aanvaar sy 'n pos as joernalis op die redaksie van Cape Times in Kaapstad, die eerste vrou ooit in die nagkantoor van hierdie koerant. Later werk sy vir drie jaar by Die Suid-Afrikaan en is in hierdie tyd betrokke by die stigting van South en Namakwanuus. Sy werk ook vir die publikasies van nie-regeringsorganisasies en raak so betrokke by onder andere die Institute for Democratic Alternatives in South Africa (Idasa), Desmond Tutu se aartsbiskopkantoor en KODESA se nuustydskrif, Negotiation News.

In 1989 is sy een van die groep skrywers wat die toe nog verbode ANC by die Victoria-waterval ontmoet. Sy neem steeds deel aan anti-apartheidbetogings en haar gewrig word in September 1989 gebreek deur polisie-optrede teen betogers in Waalstraat in Kaapstad, waarna sy 'n nag in Caledonplein aangehou word. 'n Jaar later, toe bannelingskrywers die eerste keer begin terugkeer, is sy 'n spreker op New Nation se internasionale skrywerskonferensie in Johannesburg. In 1991 onderneem sy 'n twee weke studietoer deur Senegal, Nigerië en Ghana as lid van 'n Idasa Afrika-program. In 1999 neem sy deel aan Bloedlyn, 'n kunstentoonstelling waarin tien visuele kunstenaars met tien skrywers op 'n twee-twee basis saamwerk om kunsprodukte te maak. Na aanleiding van haar kortverhaal “Connie vermoed verraad” maak die kunstenaar Selwin Pekeur dan 'n groot skildery. Sy word later vryskutskrywer, doen die kunsuitleg vir verskeie publikasies en bedryf ook die Café des Arts Restaurant in Kalkbaai saam met Arian Gerryts. Dan vestig sy haar saam met haar lewensmaat Wilna op Kommetjie in die Kaap in 'n houthuis teen Slangkop, vanwaar sy uitkyk oor Long Beach. Sy werk as ontwerpkontrakteur by Iziko Museums.

Skryfwerk

Haar eerste storie word in Die Jongspan gepubliseer toe sy sewe jaar oud is en sy het van hierdie tyd af 'n begeerte om te skryf. Die kortverhale wat sy in die literêre tydskrifte Izwi en Contrast publiseer, trek die aandag van die uitgewer Bartho Smit by Perskor en onder sy aanmoediging lê sy haar eerste bundel, “Getuie vir die naaktes”, in 1973 voor vir publikasie. Die bundel word die volgende jaar uitgegee. Die titel van die bundel verwys na die grotendeels eenvoudige buitestaander karakters wat weens hulle toestand nie self kan getuig nie. In die getuienis word hulle kaalgestroop, maar dan met empatie. Hierdie eerste kortverhale van haar behandel uiters kontensieuse temas vir die tydperk, soos geweld en homoseksualisme en sy is ook 'n uitgesproke teenstander van die beleid van die regering. Dit is egter duidelik dat sy kan indring in die mensheid van haar karakters en dat sy emosionele konflik in die fynste besonderhede op subtiele wyse kan uitbeeld. 'n Hoogtepunt is “Mamy Blue en ek onthou” waar die onskuldige hoofkarakter in die lesbiese klub die ontdekking maak dat die minnaar eintlik 'n minnares is. Dit is egter nie hierdie skokkende feit wat oorheers nie, maar die skok van die gevoelens wat dit binne haar wakker maak. Hierdie verhaal word later opgeneem in “Die Afrikaanse kortverhaalboek”. In “Die pad noorde toe” word 'n jong seun deur sy ouer, misdadiger broer as gyselaar aan die polisie oorgelaat, terwyl 'n verontregte minnaar in “Vir Lisa” die verkragter word van 'n vrou wat hom aan sy verlore geliefde herinner. “By die Lido” beeld 'n lewe van outydse sjarme en grasie uit, wat lank nie meer bestaan nie. In “Die pro van Wes-Einde” word 'n prostituut eindelik deur haar beskermling weggejaag, terwyl die kinderlose egpaar op hul steriele plaas met sy droë, kreunende windpompe aangrypend uitgebeeld word in “ 'n Wiegie vir Melt”.

Die ideologie van geweld in “Keerkring”, wat op 'n realistiese maar tog gebalanseerde wyse behandel word, maak haar 'n belangrike eksponent van hierdie aspek in die Afrikaanse letterkunde. Telkens word die karakters geplaas teen die impak van geweld, wat hulle nie die volwassenheid of standhoudende waardes het om te kan verwerk nie. Die onluste in Suid-Afrika in die sewentigerjare (“Houvrou”) en ook in die Portugese gebiede (“Vryheidsvegter”) vorm die agtergrond van sommige verhale. As geheel is hierdie bundel egter nie op dieselfde hoë peil as haar debuut nie, grootliks as gevolg van 'n neiging om te eksplisiet die gebeure te verduidelik, asook soms onvanpaste taalgebruik wat nie by die situasie of karakters pas nie. “Baker” is 'n hoogtepunt in hierdie bundel, waar die deurlopende bundelmotief van 'n gewelddadige Afrika op vernuftige wyse ook die dramatiese gevolgtrekking word. Die verteller in hierdie verhaal kom na vyf jaar in Afrika terug na Suid-Afrika en gaan in Pretoria tuis by sy stiefbroer, Raven. Die bekende word dan herontdek, maar teen die besef van ondergang en vernietiging, want na al die ideologieë is daar geen antwoorde oor vir Afrika nie. Die oorweldigende wete is dat geweld kom, want kolonies is sinoniem met besitname, dan prysgawe en padgee. In die laaste deel van die verhaal word 'n gewelddadige dood vir Raven voorsien, want hy sal ook aan die grens moet gaan veg. Die “Baker” van die titel is 'n woorddeel, naamlik die “baker” in “bakermat”, eerder as 'n selfstandige naamwoord. “Keerkring” verskyn in Mei 1977 en word op 1 Julie 1977 deur die sensors verban weens onder meer die verhaal “Vryheidsvegter” daarin. Hierin word 'n liefdesverhouding tussen die verteller en 'n Angolese meisie uitgebeeld, gepaardgaande met die rook van dagga en die bevraagtekening van die sinvolheid van die grensoorlog. Die boek bly agt jaar op die verbode lys en die uitgewer verpulp alle beskikbare eksemplare daarvan.

“Verlate plekke” behandel primêr die ervarings van die vrou, vasgevang deur die verlede en in 'n toenemende mate die slagoffer van die wêreld rondom haar, asook die vrou as individu wat buite die konvensionele bestaansorde funksioneer. Die titel van die bundel verwys na die plekke wat agter gelaat is (verlaat is) en waarheen die verteller nou na baie jare terugkeer. Die terugkeer gaan gepaard met 'n meer volwasse uitkyk wat die drome en verwagtinge van vroeër nou kan meet teen wat werklik gebeur het en ook die gebeure van die kinderjare verskillend kan interpreteer. Die onderliggende boodskap is dat as daar geweld in die breër samelewing bestaan, dit nie te skei is nie van die geweld in kleiner verband, tussen gesinslede, tussen vriende, tussen mens en staat en werkgewer en werknemer. “Witjasse” handel oor 'n swangerskap wat as gevolg van 'n ongeneeslike siekte beëindig moes word. Die emosionele en sielkundige impak van hierdie traumatiese gebeurtenis word weergegee deur die hoofkarakter se intense reaksie op alles rondom haar, insluitende die natuur, die verpleegpersoneel en haar man. “Blomme vir ouma” stel die wreedhede van die Anglo-Boereoorlog en die opstande tydens die mynstaking van 1913 teenoor die versweë geweld van die tagtigerjare, met die Afrikaner se posisie wat intussen dramaties verander het. In “Dag in September” word die kontras tussen die drome van liefde en geluk en die gebeure van die opmars en polisiegeweld effektief uitgebeeld. “Sara en die kinders” is 'n hoogtepunt in die bundel, wat skrynende kommentaar lewer op die impak van 'n onregverdige politieke bestel op die individu. Hierin is die hoofkarakter 'n huishulp wat die vereistes van die veeleisende huiswerk van skoonmaak en koskook gelyktydig met die kinders se nimmereindigende behoeftes moet hanteer. Vir hierdie onmoontlike taak word sy beloon met beledigings en vernederende aalmoese, met as enigste ontvlugting haar verbeeldingsvlugte van uitdelging en wraak. “Vlieënde piering” is 'n monoloog, waarin verskillende fases uit die verlede en die uitwerking van die verhoudings tussen vier mense se impak op die hede treffend verwoord word.

“Landskap met diere” bevat hoofsaaklik kortverhale van individue wat nie by die politieke bedeling aanpas nie en die verhale word 'n weergawe van die veranderde landskappe van die tyd. Dit gaan telkens oor intens persoonlike ervarings, waardeur die verhale ten spyte van die eietydse plasing universaliteit en tydloosheid verkry wat verby die aktuele strek. Gesinsverbrokkeling en mislukking van verhoudings kom telkens aan die beurt. Dit is opvallend hoe gebrekkig die kommunikasie tussen die karakters is omdat karakters 'n onvermoë het om hulle ervarings en gevoelens akkuraat uit te druk, wat weer 'n gevolg is van hulle eie onbewustheid van hoe hulle werklik dink en voel. Die uitwerking hiervan op die leser is 'n ontstellende bewustheid van die dinge wat nié gekommunikeer word nie, wat die emosionele impak van die verhale baie verhoog. “Slagoffer” vertel die verhaal van Ragel wat haar dogtertjie in die barre Noordweste self moet begrawe. Ragel kom van die Overberg en was nie voorbereid op die ongenaakbare landskap wat haar hier in die Boesmanland sou inwag nie. Die kind het haar lewe verhelder en na haar dood bring die hoenders vir haar geselskap. Wanneer haar nefie Kotie ontydig kom kuier, moet sy noodgedwonge een van die hoenders slag om te eet, maar dit is net so pynlik soos dit was met die begrafnis van haar kind. Kotie hou egter nie van hoender nie. “Landskap met diere” is in 2010 op die kortlys vir die toekenning van die Universiteit van Johannesburg-prys.

“Vreemdeling” is 'n keur uit al haar kortverhale. Van haar kortverhale word in versamelbundels opgeneem, waaronder “Vrou: Mens” saamgestel deur Corlia Fourie, “Die Afrikaanse kortverhaalboek” van Abraham H. de Vries, “Lyfspel / Body play” van Rachelle Greeff en “Blommetjie gedenk aan my” en “Wisselstroom” onder redaksie van Hennie Aucamp. Sy publiseer ook in tydskrifte, waaronder verhale in Donga en “Vreemdeling” in die eerste uitgawe van Boeke-Insig in 2007.

Publikasies

1974 - Getuie vir die naaktes

1977 - Keerkring

1991 - Verlate plekke

2009 - Landskap met diere

2011 - Vreemdeling

Ander verwysings

• Aucamp, Hennie “Kort voor lank” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe, Tweede druk 1980
• De Vries, Abraham H. “Kortom” Academica Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1983
• De Vries, Abraham H. “Kortom 2” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• Odendaal, Welma “Verlate plekke” Chameleon Press Plumstead Eerste uitgawe 1991
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Burger, Willie “Eggo’s van Eugene de Kock” “By” 30 Januarie 2010
• Eorwine, Michael “Sacked editress to work on kibbutz” “The Citizen” 14 April 1978
• Fouché, Stella “Welma stil oor reis” “Die Transvaler” 28 Augustus 1978
• Greeff, Rachelle “Die een wat mense ongemaklik maak” “Rapport” 7 Februarie 2010
• McIlraith, Jill “My anger at the censors” “Sunday Times” 30 April 1978
• Terreblanche, Christelle “'n Aangename enfante terrible” “Vrye Weekblad” 27 September – 3 Oktober 1991