Wys bron van Afghanistan

{{Inligtingskas Land
|noem_naam               = Islamitiese Republiek Afghanistan
|volle_naam              = {{unbulleted list|item_style=font-size:88%;|{{plaaslike naam|ps|د افغانستان اسلامي جمهوریت }}}} {{unbulleted list|item_style=font-size:88%;|{{plaaslike naam|prs|جمهوری اسلامی افغانستان}}}}
|algemene_naam           = Afghanistan
|beeld_vlag              = Flag of Taliban.svg
|beeld_wapen             = Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg
|simbool_tipe            = Embleem
|beeld_kaart             = Afghanistan (orthographic projection).svg
|leuse                   = لا إله إلا الله، محمد رسول الله<br />''Lā ʾilāha ʾillāl–lāh, Muhammadun rasūl allāh''<br /><small>''([[Arabies]] vir: "Daar is geen god behalwe Allah; Mohammed is die boodskapper van Allah")'' ([[Sjahada]])</small>
|volkslied               = ملی سرود ''Millī Surūd'' <small>(Pasjtoe)</small><br />سرود ملی ''Sorūde Mellī'' <small>(Dari)</small><br /><center>[[Lêer:National anthem of Afghanistan, performed by the United States Navy Band.wav]]</center>
|amptelike_tale          = [[Pasjtoe]] en [[Dari]]<ref name="AO">{{en}} {{cite web |title=Article Sixteen of the 2004 Constitution of Afghanistan |url=http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#preamble |year=2004 |accessdate=28 April 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180406082316/http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html#preamble |archive-date= 6 April 2018 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>
|hoofstad                = [[Kaboel]]
{{Koördinate|34|32|N|69|8|O}}
|latd                    = 34
|latm                    = 32
|latNS                   = N
|longd                   = 69
|longm                   = 8
|longEW                  = O
|grootste_stad           = [[Kaboel]]
|regeringsvorm           = Unitêre voorlopige teokraties<br />Islamitiese emiraat
|leiertitels             = <br />• Leier<br />• [[Eerste minister]]
|leiername               = [[Hibatullah Akhundzada]]<br />[[Hasan Akhund]] (waarnemend)
|oppervlak_rang          = 40<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte       = 
|oppervlak               = 652&nbsp;864<ref>{{en}} [http://cso.gov.af/en Central Statistics Organization of Afghanistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140624043601/http://cso.gov.af/en/ |date=24 Junie 2014 }}: [http://cso.gov.af/en/page/4722/2012-2-13 Statistical Yearbook 2012–2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140117152609/http://cso.gov.af/en/page/4722/2012-2-13 |date=2014-01-17 }}: [http://cso.gov.af/Content/files/Area%20and%20Administrative%20and%20Population.pdf Area and administrative Population] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150909113852/http://cso.gov.af/Content/files/Area%20and%20Administrative%20and%20Population.pdf |date= 9 September 2015 }}</ref>
|oppervlakmi²            = 252&nbsp;072
|persent_water           = feitlik niks
|bevolking_skatting      = 34&nbsp;656&nbsp;032<ref>{{en}} {{cite web |url=https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ |title=World Population Prospects: The 2017 Revision |type=custom data acquired via website |publisher=United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division |website=ESA.UN.org |accessdate=28 April 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180824094819/https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ |archive-date=24 Augustus 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
|bevolking_skatting_jaar = 2016
|bevolking_rang          = 40<sup>ste</sup>
|bevolking_sensus        = 15,5 miljoen<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter2.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20011103001515/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter2.pdf |archivedate=3 November 2001|title=Chapter 2. The Society and Its Environment |format=PDF |work=Afghanistan Country Study |publisher=Illinois Institute of Technology |pages=105–06 |accessdate=8 Augustus 2014}}</ref>
|bevolking_sensus_jaar   = 1979
|bevolkingsdigtheid      = 49,88
|bevolkingsdigtheidmi²   = 129,2
|bevolkingsdigtheidrang  = 150<sup>ste</sup>
|BBP_PPP                 = $72,985&nbsp;miljard<ref name="imf2">{{en}} {{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=10&sy=2017&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=Afghanistan |publisher=[[Internasionale Monetêre Fonds]] |accessdate=28 April 2018}}</ref>
|BBP_PPP_rang            = 
|BBP_PPP_jaar            = 2018
|BBP_PPP_per_kapita      = $1&nbsp;980<ref name=imf2 />
|BBP_PPP_per_kapita_rang = 
|BBP                     = $22,497&nbsp;miljard<ref name=imf2 />
|BBP_rang                = 
|BBP_jaar                = 2018
|BBP_per_kapita          = $610<ref name=imf2 />
|BBP_per_kapita_rang     = 
|onafhanklikheidstipe    = Onafhanklikheid
|onafhanklikheidsgebeure = • Hotak-ryk<br />• Durrani-ryk<br />• Emiraat Afghanistan<br />• Erken<br />• Koninkryk<br />• Republiek<br />• Islamietiese republiek<br />• Herstel van Islamitiese Emiraat
|onafhanklikheidsdatums  = <br /><br />April [[1709]]<br />Oktober [[1747]]<br />[[1823]]<br />[[19 Augustus]] [[1919]]<br />[[9 Junie]] [[1926]]<br />[[17 Julie]] [[1973]]<br />[[26 Januarie]] [[2004]]<br /> [[15 Augustus]] [[2021]]
|MOI                     = {{wins}} 0,465<ref>{{en}} {{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 Desember 2015 |accessdate=28 April 2018 |publisher=United Nations Development Programme |page=18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200420215754/http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |archive-date=20 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
|MOI_rang                = 171<sup>ste</sup>
|MOI_jaar                = 2014
|MOI_kategorie           = {{kleur|#990000|laag}}
|Gini                    = 29<ref>{{en}} {{cite web |url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title=Gini Index |publisher=[[Wêreldbank]] |accessdate=2 Maart 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200427164008/https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |archive-date=27 April 2020 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref>
|Gini_rang               = 
|Gini_jaar               = 2008
|Gini_kategorie          = {{kleur|#090|laag}}
|geldeenheid             = [[Afghaanse afghani|Afghani]]
|geldeenheid_kode        = AFN
|land_kode               = AF
|tydsone                 = D†
|utc_afwyking            = [[UTC+04:30|+04:30]]
|tydsone_somer           = nie toegepas nie
|utc_afwyking_DST        = [[UTC+04:30|+04:30]]
|internet_domein         = [[.af]], افغانستان.
|skakelkode              = 93
|voetskrif               = 
}}

'''Afghanistan''', ook '''Afganistan''' ([[Dari]]: افغانستان, ''Afġānestān'', [avɣɒnesˈtɒn]; [[Pasjtoe]]: افغانستان, ''Afġānistān'', [avɣɒnisˈtɒn, ab-]), amptelik die '''Islamitiese Republiek Afghanistan''' (Pasjtoe: د افغانستان اسلامي جمهوریت, ''Da Afġānistān Islāmī Jumhoryat''; Dari: جمهوری اسلامی افغانستان, ''Jomhūrīyyeh Eslāmīyyeh Afġānestān''), is 'n [[landingeslote land]] in die hartjie van [[Asië]]. Die [[hoofstad]] en grootste stad is [[Kaboel]]. Die land het godsdienstige, taalkundige en geografiese konneksies met die meeste van sy buurlande. Afghanistan word begrens deur [[Iran]] in die weste, [[Pakistan]] in die suide en ooste, [[Turkmenistan]], [[Oesbekistan]] en [[Tadjikistan]] in die noorde, en die [[Volksrepubliek China]] in die mees oostelike deel van die land. Die agtervoegsel ـستان (''-stān'') is 'n Persiese woord en beteken "die plek van" en herinner ook aan die sinoniem (en verwante) [[Sanskrit]]-woord ''sthāna'' स्थान.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sanskritdictionary.com/sthāna/274192/1l |title=Monier-Williams Sanskrit Dictionary |date=1872 |accessdate=28 April 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021190850/http://www.sanskritdictionary.com/sth%C4%81na/274192/1l |archive-date=21 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Afghanistan beteken dus "land van die Afghane".

== Ligging en bevolking ==
[[Lêer:Afghanistan Blue Marble.png|duimnael|links|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Afghanistan]]
[[Lêer:CIA map of Afghanistan in 2007.gif|duimnael|links|Kaart van Afghanistan]]
[[Lêer:Afghanistan physical en.png|duimnael|links|Topografiese kaart van Afghanistan]]
Afghanistan is 'n kruispad tussen die Ooste en die Weste en was die antieke middelpunt van handel en migrasie. Dit het ’n belangrike geostrategiese ligging, omdat dit [[Suid-Asië]], [[Sentraal-Asië]] en die [[Midde-Ooste]] met mekaar verbind. Afghanistan is ’n kultureel gemengde nasie: Belangrike etniese groepe sluit in [[Pasjtoene]], [[Tadjiks (volk)|Tadjiks]], [[Hasara]] en [[Oesbeke]].

== Geskiedenis ==
{{Hoofartikel|Geskiedenis van Afghanistan}}
Alhoewel Afghanistan groot heerserryke en baie handel beleef het oor twee millennia, was die gebied se heterogene groepe nie in 'n enkele politiese entiteit saamgesnoer voor die bewind van Ahmad Sjah Durrani nie. Durrani stig die monargie in 1747 wat oor die land heers tot 1973. Die laaste Sjah was Zahir Sjah. Die [[Islam]] het 'n sleutelrol gespeel in die geskiedenis van Afghanistan (en ander lande in die omliggende streek).

Tydens Afghanistan se uitgestrekte geskiedenis het die land verskeie indringers en veroweraars gesien, terwyl plaaslike entiteite die omliggende, uitgestrekte streke ingeval het om self ryke te vorm. In die middel van die agtiende eeu het Ahmad Sjah Durrani ’n groot ryk geskep, met die hoofstad by [[Kandahar]]. Vervolgens is meeste van die gebiede afgestaan aan voormalig nabygeleë lande. In die 19de eeu het Afganistan ’n bufferstaat geword in Die Groot Spel, die mededinging wat tussen die [[Britse Ryk]] en [[Russiese Ryk]] geheers het. Op 19 Augustus 1919, ná die derde Anglo-Afghaanse oorlog, herwin die land volle onafhanklikheid van die [[Verenigde Koninkryk]] oor sy buitelandse sake.

Sedert die laat 1970's het Afghanistan gely onder 'n voortdurende en brutale burgerlike oorlog. In die tydperk het die land ook ingrypings ervaar in die vorm van die 1979 Sowjetse inval van Afghanistan en die 2001 Amerikaanse inval van Afghanistan, waartydens die heersende [[Taliban]]-regering omvergewerp is. In Desember 2001 het die [[Verenigde Nasies]] se sekuriteitsraad die stigting van die ''International Security Assistance Force'' ("Internasionale Sekuriteitsbystandsmag", ISAF) goedgekeur. Dié mag, wat bestaan uit [[NAVO]]-troepe, was aktief gewees in die bystand van die regering van President [[Hamid Karzai]] en sy pogings om gesag oor die land te vestig. In 2005 het die Verenigde State en Afghanistan 'n strategiese vennootskap onderteken wat beide nasies tot 'n langtermynverhouding bind. In die tussentyd is ongeveer VS$40 miljard reeds deur die internasionale gemeenskap aan die land besorg vir die heropbou van die land.

Op 14 April 2021 het die sekretaris-generaal van die [[NAVO]], [[Jens Stoltenberg]], gesê die alliansie het ingestem om sy troepe teen 1 Mei te begin onttrek.<ref>{{en}} {{cite news |title=NATO to Cut Forces in Afghanistan, Match US Withdrawal |url=https://www.voanews.com/usa/nato-cut-forces-afghanistan-match-us-withdrawal |work=VOA News |date=14 April 2021}}</ref> Kort nadat die onttrekking van die NAVO-troepe begin het, het die Taliban 'n offensief teen die Afghaanse regering begin en vinnig gevorder weens die ineenstorting van die Afghaanse regeringsmagte.<ref>{{en}} {{cite news |last1=Robertson |first1=Nic |title=Afghanistan is disintegrating fast as Biden's troop withdrawal continues |url=https://edition.cnn.com/2021/06/24/asia/afghanistan-taliban-offensive-intl-cmd/index.html |publisher=CNN |date=24 Junie 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite news |title=Afghanistan stunned by scale and speed of security forces' collapse |url=https://www.theguardian.com/world/2021/jul/13/afghanistan-stunned-by-scale-and-speed-of-security-forces-collapse |work=The Guardian |date=13 Julie 2021}}</ref> Volgens 'n Amerikaanse intelligensieverslag sou die Afghaanse regering waarskynlik binne ses maande in duie stort nadat die NAVO sy onttrekking aan die land voltooi het.<ref>{{en}} {{Cite news|title=Afghan government could fall within six months of U.S. military withdrawal, new intelligence assessment says |work=[[The Washington Post]]|url=https://www.washingtonpost.com/national-security/afghan-government-could-fall-within-six-months-of-us-military-withdrawal-new-intelligence-assessment-says/2021/06/24/42375b14-d52c-11eb-baed-4abcfa380a17_story.html|date=24 Junie 2021 |issn=0190-8286}}</ref> Op 15 Augustus 2021, toe die Taliban weer 'n oorgrote meerderheid van die Afghaanse gebied beheer het, het die Taliban begin om die hoofstad Kaboel in te neem, met groot ontruimings van burgerlikes, regeringsamptenare en buitelandse diplomate wat deur die Amerikaansbeheerde [[Kabul Internasionale Lughawe]] uitgevoer is. Na bewering is die Taliban-vegters beveel om nie by burgerlike ontruimings in te meng nie, en om diegene wat die stad wou verlaat, toe te laat om dit te doen.<ref>{{en}} {{Cite news|title= The latest on Afghanistan as Taliban advances on Kabul |work=[[CNN]]|url=https://www.cnn.com/world/live-news/afghanistan-taliban-us-troops-intl-08-15-21/index.html|date=15 Augustus 2021}}</ref>

== Sport ==
[[Lêer:Afghanistan national cricket team.jpg|duimnael|links|Die [[Afghaanse nasionale krieketspan|nasionale krieketspan]] in [[Rotterdam]], 2010 ICC WCL Afdeling Een]]
Afghanistan se tradisionele sportsoort en nasionale sport is Boezkasji, 'n [[ruitersport]], waarby om 'n dooie bok of kalf gestry word. Veral [[krieket]] en [[sokker]] is Afghanistan se gewildste [[sport]]soorte. Ander gewilde sportsoorte sluit in [[basketbal]], [[vlugbal]], [[taekwondo]] en [[gewigoptel]].<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.pajhwok.com/en/sports |title=Sports |work=Pajhwok Afghan News |publisher=pajhwok.com |accessdate=14 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200329085632/https://www.pajhwok.com/en/sports |archive-date=29 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Afghanistan se sportkultuur word veral deur dié van naburige lande in Sentraal- en Suid-Asië beïnvloed.

Krieket is die enigste sport wat deur die Taliban toegelaat word en weens sy nabye ligging aan die krieketspelende lande van die [[Indiese subkontinent]] kon die Afghaanse krieket maklik groei. Die [[Afghaanse nasionale krieketspan]] is in 2001 gestig en het sedertdien 'n sterk groei ervaar. Afghanistan het aan die kwalifikasiewedstryde vir die [[Krieketwêreldbeker 2011]] deelgeneem, maar hulle het die toernooi misgeloop; hulle het eindelik vir die toernooie van [[Krieketwêreldbeker 2015|2015]], [[Krieketwêreldbeker 2019|2019]] en [[Krieketwêreldbeker 2023|2023]] gekwalifiseer. Op 22 Junie 2017 is aan Afghanistan en [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] [[Toetskrieket|toetsstatus]] toegeken.<ref>{{en}} {{cite web |title=Ireland and Afghanistan ICC newest full members amid wide-ranging governance reform |url=https://www.icc-cricket.com/news/422449 |website=icc-cricket.com |publisher=[[Internasionale Krieketraad]] |date=22 Junie 2017 |accessdate=19 Februarie 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200423094510/https://www.icc-cricket.com/news/422449 |archive-date=23 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ook ná die Taliban se hernude bewindsoorname in Augustus 2021 dra die nasionale krieketspan truie in die driekleurige vlag van die Islamitiese Republiek Afghanistan se kleure swart-rooi-groen en word die ou [[volkslied]] ''Milli Tharana'' steeds voor elke wedstryd opgevoer.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.aljazeera.com/sports/2021/10/26/cricket-afghanistan-win-over-scotland-cause-for-celebration |title=Flags, tears, anthem: How Afghans celebrated their cricket win |publisher=[[Al Jazeera]] |author=Ali M. Latifi; Mohsin Khan Mohmand |date=26 Oktober 2021 |accessdate=28 Junie 2024}}</ref> Tydens die [[T20I-wêreldbeker 2024]] het die span vir die eerste keer die halfeindstryd van 'n internasionale kriekettoernooi gehaal, maar hulle het teen [[Proteas|Suid-Afrika]] vasgeval.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/series/icc-men-s-t20-world-cup-2024-1411166/afghanistan-vs-south-africa-1st-semi-final-1415753/match-report |title=South Africa demolish Afghanistan to enter their maiden men's World Cup final |publisher=ESPNcricinfo |author=Andrew Fidel Fernando |date=27 Junie 2024 |accessdate=28 Junie 2024}}</ref>

Die Afghaanse nasionale sokkerspan ding sedert 1941 in internasionale sokker mee, maar hulle kon tot dusver nog nie vir 'n [[FIFA]] [[Sokker-Wêreldbeker]] kwalifiseer nie. In 2013 kon Afghanistan sy eerste internasionale trofee inpalm deur die SAFF kampioenskap te wen.

== Verwysings ==
{{Verwysings|4}}

== Bronnelys ==
; Algemeen
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Afghanistan|title=Afghanistan|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=19 Februarie 2021}}
* {{en}} {{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/|title=Afghanistan|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=19 Februarie 2021}}

== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie}}
* {{Wikt-inlyn|Afghanistan}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Afghanistan}}

{{Lande van Asië}}
{{Normdata}}

[[Kategorie:Afghanistan| ]]