Wys bron van Ewenaar

[[Lêer:World map with equator.svg|duimnael|350px|links|'n Kaart van die wêreld wat die ewenaar in rooi wys.]]
[[Lêer:Equator sign kenya.jpg|duimnael|150px|'n Padteken wat die ewenaar naby Nanyuki, [[Kenia]], aandui.]]
[[Beeld:The Equator in boreal winter.gif|thumb|150px|Die ewenaar tydens die noordelike winter, van Desember tot Maart.]]

Die '''ewenaar''' of '''ekwator''' is 'n denkbeeldige [[breedtegraad]]lyn op die oppervlak van 'n ronde [[hemelliggaam]], soos die [[Aarde]], wat dit in 'n [[noordelike halfrond|noordelike]] en [[suidelike halfrond]] verdeel. Dit is dus ewe ver van die [[Noordpool|noord-]] en [[suidpool]]. Op Aarde is die ewenaar 'n denkbeeldige lyn by breedtegraad 0 grade. Dit het 'n omtrek van sowat 40 075 km.<ref name="National">{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/equator/|title=Equator|website=National Geographic - Education|date=6 September 2011|access-date= 9 March 2021}}</ref> Die term kan ook vir enige ander hemelliggaam gebruik word wat min of meer rond is. Dit is dus die verdeling van die [[sferoïed]] by 'n vlak wat loodreg met die [[draaias]] en halfpad tusssen die geografiese pole lê.

By of naby die ewenaar op Aarde skyn die [[sonlig]] skynbaar elke dag, dwarsdeur die jaar, direk van bo af (nie meer as sowat 23° van die [[senit]] af nie). Die ewenaar het dus deur die jaar redelik stabiele dagtemperature. Met die [[nagewening]]s (min of meer op 20 Maart en 23 September) is die [[Son]] in 'n posisie regoor die ewenaar, en alle breedtegrade het 'n dag en nag wat albei omtrent 12 uur lank is.<ref>{{cite web |url=https://www.timeanddate.com/astronomy/equinox-not-equal.html#:~:text=Perfect%20opportunity%20to%20see%20the%20Midnight%20Sun%21%20On,equinoxes%20is%20how%20sunrise%20and%20sunset%20are%20defined.|title=Equinox: Almost Equal Day and Night, By Aparna Kher|access-date=5 November 2021}}</ref>

==Oorsig==
Die breedtegraad van die Aarde se ewenaar is, by definisie, 0°. Die ewenaar is een van vyf breedtegraadsirkels op Aarde; die ander vier is die twee [[poolsirkel]]s (die [[Arktiese Sirkel|Arktiese]] en [[Antarktiese Sirkel]]) en die twee tropiese sirkels (die [[Kreefskeerkring]] en die [[Steenbokskeerkring]]). Die ewenaar is die enigste sirkel waarvan die vlak deur die middel van die planeet loop. Die vlak van die ewenaar, wanneer dit uitwaarts na die [[hemelbol]] geprojekteer word, definieer die [[hemelewenaar]].

In die siklus van die Aarde se [[seisoen]]e loop die ewenaarvlak twee keer per jaar deur die Son: op die nagewenings in Maart en September. Vir 'n waarnemer op Aarde lyk dit of die Son op dié tye met die ewenaar (of hemelewenaar) langs beweeg. 

[[Beeld:Equator Sao Tome.jpg|thumb|220px|Die ewenaar word aangedui waar dit deur [[São Tomé en Príncipe]] loop.]]
[[Beeld:equator Line Monument, Macapá city, Brazil.jpg|thumb|220px|Die Marco Zero-monument dui die ewenaar in Macapá, [[Brasilië]], aan.]]
Plekke op die ewenaar ondervind die kortste sonsopkomste en {{nowrap|-ondergange}}, omdat die daaglikse pad van die Son vir die grootste deel van die jaar feitlik loodreg met die horison is. Die lengte van die daglig (van sonsopkoms tot {{nowrap|-ondergang}}) is deur die jaar amper konstant; dit is sowat 14 minute langer as die nagtyd vanweë atmosferiese [[ligbreking]] en die feit dat sonsopkoms begin (en sonsondergang eindig) wanneer die boonste rand van die sonskyf aan die horison raak, en nie die middel nie.

Die Aarde bol effens uit by die ewenaar. Sy gemiddelde deursnee is sowat 12&nbsp;742&nbsp;km, maar by die ewenaar is dit 43&nbsp;km groter as by die pole.<ref name="National"></ref>

Plekke naby die ewenaar, soos die Guiana-ruimtesentrum in [[Kourou]], [[Frans-Guiana]], is goeie liggings vir ruimtebasisse omdat hulle die vinnigste rotasiespoed van enige breedtegraad het: 460&nbsp;m/sek. Minder brandstof is dus nodig om ruimtetuie in 'n ooswaartse rigtings in 'n [[wentelbaan]] te lanseer (in die rigting van die aarde se rotasie). Terselfdertyd word duur maneuvers vermy om die baanhelling tydens sendings te verklein, soos met die [[Apollo-program|Apollo-maanlandings]].<ref name="Moonport">{{cite web |author1=William Barnaby Faherty |author2=Charles D. Benson |title=Moonport: A History of Apollo Launch Facilities and Operations |url=http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/SP-4204/contents.html |publisher=NASA Special Publication-4204 in the NASA History Series |access-date=8 May 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180915105350/https://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/SP-4204/contents.html |archive-date=15 September 2018 |page=Chapter 1.2|url-status=live }}</ref>

==Aardmeetkunde==
===Presiese ligging===
Die presiese ligging van die ewenaar is nie regtig vas nie; die ware ewenaarvlak is loodreg met die Aarde se draaias, wat met sowat 9&nbsp;m per jaar skuif.

[[Geologie]]se monsters wys die ewenaar het tussen 48&nbsp;miljoen en 12&nbsp;miljoen jaar gelede aansienlik van posisie verander, omdat sedimentneerslae by [[Seestroom|seestrome]] by die ewenaar geskuif het. Die neerslae by seestrome word bepaal deur die Aarde se draaias, wat weer sondekking van die aardoppervlak bepaal. Veranderings in die Aarde se draaias kan ook gesien word in die uitleg van kettings [[vulkaan]]eilande, wat geskep word deur die skuiwende [[Warm kol (geologie)|warm kolle]] onder die [[aardkors]] namate die draaias en kors beweeg.<ref>{{Cite web |title=Millions of Years Ago, the Poles Moved — And It Could Have Triggered an Ice Age |url=https://www.discovermagazine.com/environment/millions-of-years-ago-the-poles-moved-and-it-could-have-triggered-an-ice-age |date=Nov 26, 2018 |first1=Anna |last1=Funk |website=Discover Magazine |language=en |url-status=live |archive-url= https://web.archive.org/web/20230924192144/https://www.discovermagazine.com/environment/millions-of-years-ago-the-poles-moved-and-it-could-have-triggered-an-ice-age |archive-date= Sep 24, 2023 }}</ref> Dit klop met die Indiese [[Plaattektoniek|tektoniese plaat]] wat teen die Eurasiese tektoniese plaat gebots het en die opligting van die [[Himalaja]] veroorsaak.

===Presiese lengte===
Die Internasionale Verening van Aardmeetkunde of Geodesie (IAG) en die Internasionale Sterrekundige Vereniging ([[IAU]]) gebruik 'n ewenaarradius van 6&nbsp;378,1366&nbsp;km (gekodifiseer as die IAU&nbsp;2009-waarde).<ref>{{cite journal |url= http://www.sai.msu.ru/neb/rw/CelMech110.pdf |bibcode-access=free |s2cid-access=free |title= The IAU 2009 system of astronomical constants: the report of the IAU working group on numerical standards for Fundamental Astronomy |journal= Celest Mech Dyn Astr |date= 2011|volume= 110 |pages= 293–304 |doi= 10.1007/s10569-011-9352-4 |first1= Brian |last1= Luzum |first2= Nicole |last2= Capitaine |first3= Agnès |last3= Fienga |first4= William |last4= Folkner |first5= Toshio |last5= Fukushima |first6= James |last6= Hilton |first7= Catherine |last7= Hohenkerk |first8= George |last8= Krasinsky |first9= Gérard |last9= Petit |first10= Elena |last10= Pitjeva |first11= Michael |last11= Soffel |first12= Patrick |last12= Wallace |issue= 4 |bibcode= 2011CeMDA.110..293L|s2cid= 122755461 |doi-access= free |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230801102509/https://www.sai.msu.ru/neb/rw/CelMech110.pdf |archive-date= Aug 1, 2023 }}</ref> Dié radius is ook opgeneem in die IERS-konvensies van 2003 en 2010.<ref>{{cite web|url = http://iers-conventions.obspm.fr/2010/2010_official/chapter1/tn36_c1.pdf|title= General definitions and numerical standards|work = IERS Technical Note 36 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181218054401/http://iers-conventions.obspm.fr/2010/2010_official/chapter1/tn36_c1.pdf|archive-date = 18 December 2018}}</ref> Dit is ook die ewenaarradius wat vir die IERS 2003-ellipsoïed gebruik word. As die ewenaar regtig rond was, sou die lengte daarvan 2π keer so lank soos die [[radius]] gewees het, naamlik 40&nbsp;075,0142&nbsp;km. Die GRS&nbsp;80 (Geodetiese Verwysingstelsel 1980), soos goedgekeur deur die IUGG op sy vergadering in 1979 in [[Canberra]], [[Australië]], het 'n ewenaarradius van 6&nbsp;378,137&nbsp;km. Die WGS&nbsp;84 (Wêreld- Geodetiese Stelsel 1984), wat die standaard is vir gebruik in kartografie, geodesie en satellietnavigasie (insluitende [[GPS]]), gebruik ook dié radius. Vir beide GRS&nbsp;80 en WGS&nbsp;84 beteken dit 'n ewenaarlengte van 40&nbsp;075,0167&nbsp;km.

Die geografiese myl word gedefinieer as een [[boogminuut]] van die ewenaar, en dit het dus verskillende waardes na gelang van die radius wat gebruik word. Volgens WSG&nbsp;84 is die afstand byvoorbeeld 1&nbsp;855,3248&nbsp;m, terwyl dit volgens IAU&nbsp;2000 1&nbsp;855,3257&nbsp;m is. Dit is 'n verskil van minder as 1&nbsp;mm oor die hele afstand (sowat 1,86&nbsp;km).

Die Aarde word algemeen beskou as 'n [[sfeer]] wat by sy pole 0,336% afgeplat is. Dit maak die ewenaar 0,16% langer as 'n [[meridiaan]] ('n groot sirkel wat deur die pole loop). Die IUGG se standaardmeridiaan is, tot die naaste millimeter, 40&nbsp;007,862917&nbsp;km, waarvan een boogminuut 1&nbsp;852,216&nbsp;m is. Dit verduidelik die [[SI-stelsel|SI]]-standaardisasie van die [[seemyl]] as 1&nbsp;852&nbsp;m, meer as 3&nbsp;m korter as die [[Myl|geografiese myl]].

Die seeoppervlak van die aarde (die geoïed) is onreëlmatig, en die presiese lengte van die ewenaar is dus moeilik om te bepaal. ''Aviation Week and Space Technology'' het op 9 Oktober 1961 berig metings met die Transit IV-A-satelliet het gewys die ewenaar se deursnee van lengtegraad 11°&nbsp;Wes tot 169°&nbsp;Oos is 305&nbsp;m groter as sy deursnee 90° van daar.

==Ewenaarlande en -gebiede==
[[Beeld:ECSundialGPS.jpg|thumb|180px|'n [[GPS]]-lesing geneem op die ewenaar naby die Quitsato-sonwyser in [[Ecuador]].<ref name="Informe que determina la posición de la Línea Ecuatorial">{{cite web|author=Instituto Geográfico Militar de Ecuador|title=Memoria Técnica de la Determinación de la Latitud Cero|url=https://www.scribd.com/doc/97475201/Documento-Posicionamiento-Reloj-Solar|date=24 January 2005|language=es}}</ref>]]
[[Beeld:The Middle Ground (3960089271).jpg|thumb|220px|'n Teken op die ewenaar in Ecuador.]]
[[Beeld:Crossing the Equator (46217438471).jpg|thumb|220px|Die pad N1 kruis die ewenaar in [[Gaboen]].]]

Die ewenaar loop deur die grondgebied van 11 soewereine state. [[Indonesië]] is die land waardeur die grootste deel van die ewenaar op land en ter see loop. Van die hoofmeridiaan, in 'n oostelike rigting, loop die ewenaar deur:

{| class="wikitable plainrowheaders"
! style="width:10em;"| Koördinate
! style="width:14em;"| Land of<br />waterliggaam
! scope="col" | Notas
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|N|0|O|type:landmark}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Atlantiese Oseaan]]
| style="background:#b0e0e6;" | [[Golf van Guinee]], "Null-eiland"
|-
| {{Koördinate|0|0|N|6|31|O|type:country|name=São Tomé and Príncipe}}
! scope="row" | {{Vlagland|São Tomé en Principe}}
| Loop deur die Pestana Equador-oord op die Ilhéu das Rolas
|-
| {{Koördinate|0|0|N|9|21|O|type:country|name=Gabon}}
! scope="row" | {{Vlagland|Gaboen}}
| Loop 8,9 km suid van Ayem, 10,6 km noord van Mayene, Booue
|-
| {{Koördinate|0|0|N|13|57|O|type:country|name=Republic of the Congo}}
! scope="row" | {{Vlagland|Republiek die Kongo}}
| Loop deur die dorp Makoua.
|-
| {{Koördinate|0|0|N|17|45|O|type:country|name=Democratic Republic of the Congo}}
! scope="row" | {{Vlagland|Demokratiese Republiek die Kongo}}
| Loop 9 km suid van Sentraal-Butembo
|-
| {{Koördinate|0|0|N|29|44|O|type:country|name=Uganda}}
! scope="row" | {{Vlagland|Uganda}}
| Loop 32 km suid van Sentraal-[[Kampala]]
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|32|13|O|type:waterbody|name=Lake Victoria}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Victoriameer]]
| style="background:#b0e0e6;" | Loop deur 'n paar eilande in die distrikte Mukono en Namayingo
|-
| {{Koördinate|0|0|N|34|0|O|type:country|name=Kenya}}
! scope="row" | {{Vlagland|Kenia}}
| Loop 6 km noord van Sentraal-Kisumu en deur die berg [[Kenia (berg)|Kenia]], die hoogste berg in die land
|-
| {{Koördinate|0|0|N|41|0|O|type:country|name=Somalia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Somalië}}
| Loop suid van Jamame verby
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|42|53|O|type:waterbody|name=Indian Ocean}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Indiese Oseaan]]
| style="background:#b0e0e6;" | Loop deur die Huvadhu-atol en Fuvahmulah
|-
| {{Koördinate|0|0|N|98|13|O|type:country|name=Indonesia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Indonesië}}
| Noord-[[Soematra]] Wes-Soematra, Pasaman en Riaoe-eilande
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|104|35|O|type:waterbody|name=South China Sea}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Suid-Chinese See]]
| style="background:#b0e0e6;" |
|-
| {{Koördinate|0|0|N|109|10|O|type:country|name=Indonesia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Indonesië}}
| Borneoprovinsie, Sentraal- en Oos-Kalimantan
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|117|31|O|type:waterbody|name=Makassar Strait}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | Makassarseestraat
| style="background:#b0e0e6;" | 
|-
| {{Koördinate|0|0|N|119|40|O|type:country|name=Indonesia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Indonesië}}
| Donggala en Parigi Moutong, Sentraal-Soelawesi
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|120|6|O|type:waterbody|name=Gulf of Tomini}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | Golf van Tomini
| style="background:#b0e0e6;" |
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|123|22|O|type:waterbody|name=Molucca Sea}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Molukkesee]]
| style="background:#b0e0e6;" |
|-
| {{Koördinate|0|0|N|127|25|O|type:country|name=Indonesia}} 
! scope="row" | {{Vlagland|Indonesië}}
|Kajoa- en Halmahera-eilande, Noord-Maloekoe
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|127|53|O|type:waterbody|name=Halmahera Sea}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Halmaherasee]]
| style="background:#b0e0e6;" |
|-
| {{Koördinate|0|0|N|129|21|O|type:country|name=Indonesia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Indonesië}}
| Gebe- en Kawe-eilande, Noord-Maloekoe, Suidwes-Papoea
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|130|11|O|type:waterbody|name=Pacific Ocean}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Stille Oseaan]]
| style="background:#b0e0e6;" | Loop tussen die Aranuka- en Nonouti-atol
|-
| {{Koördinate|0|0|N|91|35|W|type:country|name=Ecuador}}
! scope="row" | {{Vlagland|Ecuador}}
| Isabelaeiland
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|91|13|W|type:waterbody|name=Pacific Ocean}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Stille Oseaan]]
| style="background:#b0e0e6;" | 
|-
| {{Koördinate|0|0|N|80|7|W|type:country|name=Ecuador}}
! scope="row" | {{Vlagland|Ecuador}}
| Loop 24 km noord van Sentraal-Quito en presies deur die ruïnes van Catequilla
|-
| {{Koördinate|0|0|N|75|35|W|type:country|name=Colombia}}
! scope="row" | {{Vlagland|Colombia}}
| Loop 4,3 km noord van die grens met [[Peru]]
|-valign="top"
| {{Koördinate|0|0|N|70|3|W|type:country|name=Brazil}}
! scope="row" | {{Vlagland|Brasilië}}
| Amazonas, Roraima, Pará, Amapá
|-
| style="background:#b0e0e6;" | {{Koördinate|0|0|N|49|21|W|type:waterbody|name=Atlantic Ocean}}
! scope="row" style="background:#b0e0e6;" | [[Atlantiese Oseaan]]
| style="background:#b0e0e6;" | By die Perigosokanaal aan die mond van die [[Amasonerivier]]
|-
|}

Die ewenaar loop deur die gebiedswater van drie lande: [[Maledive]], [[Kiribati]] en die [[VSA]].

Ondanks sy naam lê geen deel van [[Ekwatoriaal-Guinee]] op die ewenaar nie. Sy eiland Annobón is egter 155 km suid van die ewenaar en die res van die land lê noord daarvan. Die enigste drie lande van die [[Noordelike Halfrond]] met gebiede in die [[Suidelike Halfrond]] is [[Frankryk]], [[Noorweë]] en die [[Verenigde Koninkryk]].

==Ekwatoriale seisoene en klimaat==
[[Beeld:seasons af.jpg|thumb|320px|'n Diagram van die seisoene, wat die situasie wys met die Desember-[[sonstilstand]] (somer in die Suidelike Halfrond). Ongeag die tyd van die dag (dus die Aarde se rotasie om sy as) sal die [[Noordpool]] donker en die [[Suidpool]] verlig wees. Benewens die digtheid van die invallende lig, sal die vermorsing van lig in die atmosfeer groter wees wanneer dit teen 'n vlak hoek val.]]

[[Seisoen]]e kom voor vanweë die kanteling van die Aarde se draaias weg van die lyn wat loodreg met die vlak van sy omwenteling om die Son is. Deur die jaar is die Noordelike en Suidelike Halfrond om die beurt na of weg van die Son gekeer, na gelang van die Aarde se posisie in sy wentelbaan. Die halfrond wat na die Son gekeer is, kry meer sonlig en ondervind somer, terwyl die ander halfrond minder sonlig kry en winter ondervind. Met die nagewenings lê die aarde se as loodreg met die Son, wat beteken die dag en nag oor die hele Aarde is albei omtrent 12 uur lank.

Naby die ewenaar beteken dit die variasie in die sterkte van die sonstraling verskil meer van tyd tot tyd as by die hoër breedtegrade: die maksimum sonstraling word tydens die nagewenings ondervind en die minimum tydens die sonstilstande. Tog is temperature deur die jaar hoog vanweë die Aarde se askanteling van 23,5°, wat nie genoeg is om die Son se straling tydens die sonstilstande aansienlik te verswak nie. Hoë temperature deur die jaar word ondervind tot by omtrent 25° noord of suid van die ewenaar.   

Naby die ewenaar verskil temperature min deur die jaar, hoewel daar drastiese verskille in [[reën]]val en [[humiditeit]] kan wees. Die terme somer, herfs, winter en lente is oor die algemeen nie van toepassing nie. Gemiddelde jaarlikse temperature in ekwatoriale laaglande is sowat 31&nbsp;°C in die middag en sowat 23&nbsp;°C met sonsopkoms. Ondanks die hoë temperature by seevlak, is daar [[gletser]]s by groter hoogtes soos op die [[Andes]] en [[Kilimandjaro]]. Die hoogste punt op die ewenaar is 4&nbsp;690&nbsp;m, aan die suidelike hange van [[vulkaan]] Cayambe in [[Ecuador]] (wat 'n piek van 5&nbsp;790&nbsp;m het). Dit is effens hoër as die sneeulyn en is die enigste plek op die ewenaar waar [[sneeu]] op die grond lê.

==Verwysings==
{{Verwysings|3}}

==Skakels==
{{vertaaluit| taalafk = en | il = Equator}}

{{Normdata}}

[[Kategorie:Aardmeetkunde]]
[[Kategorie:Aardrykskunde]]
[[Kategorie:Breedtegrade]]