Wys bron van Hadeda

{{Spesieboks
| name = Hadeda
| image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg
| image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal
| image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3
| image2_caption = Roepe met dagbreek
| status = LC
| status_system = IUCN3.1
| taxon = Bostrychia hagedash
| authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790)
| range_map = Bostrychia hagedash distribution map 2024.png
| range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in 2024
}}
Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die [[Sub-Sahara Afrika|sub-Sahara]]. In [[Suider-Afrika|suidelike Afrika]] is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W.R.J. |year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125 |issue=1 |pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R.H. Porter |location=Londen |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref>

== Identifikasie ==
Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book |last1=Hockey |first1=P.A.R. |last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G. |title=Roberts Birds of Southern Africa |date=2005 |publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7de}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. 

Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/>

Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is sydelings afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Hul bors- en nekvere is ook meer prominent en gespikkeld, eerder as geskulp soos by volwassenes.

== Habitat en gewoontes ==
Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede, en dié is veral waar die grond vogtig en sag is. In goeie reënjare sal die oop veld hul aanlok, maar in droë jare weer kusduine<ref name="rob7"/> en strandmere. Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.<ref name="rob7"/> Hulle soek kos in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W.R. |last2=Kemp |first2=M.I. |last3=Kemp |first3=A.C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in [[Wortelboommoeras|wortelboombosse]],<ref name="kei1"/> en op die grasperke van vliegvelde, sportvelde, parke en voorstedelike tuine.<ref name="bio1"/> 

Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/>

Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> [[Kroonarend|Arende]] en [[swartsperwer]]s<ref name="rob7"/> prooi op die volwassenes, terwyl [[kraai]]e,<ref name="rob7"/> [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/>

== Voedsel ==
Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref>

== Nesmaak ==
[[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]]
Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal [[nes]] nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/><ref name="rob7"/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/>

Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en vir die eerste week daarop broei 'n ouer konstant oor hulle. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,<ref name="rob7"/> en is oortrek met bruinswart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Hul lyfvere verskyn eerste, gevolg deur die kop- en nekvere 'n week later.<ref name="kei1"/> Die kuikens word uit die krop gevoer. In suidelike Afrika bereik slegs 'n klein persentasie selfstandigheid,<ref name="kei1"/> ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as op die platteland.<ref name="rob7"/>

== Verspreiding ==
{{multiple image
| direction = vertical
| align = right
| caption_align = center
| width = 220
| image1 = Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg
| alt1 = 
| caption1 = Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin
| image2 = Oromia IMG 5299 Ethiopia (39656108232), crop.jpg
| alt2 = 
| caption2 = Subspesie ''B. h. nilotica'' in [[Ethiopië]], met kenmerkende lang snawels
}}
* In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Elders word dit van [[Senegal]] tot [[Kenia]] en suidwaarts tot aan die Zambesi aangetref. Dit is donkerder geveerd,<ref name="rob7"/> met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.<ref name="rob7"/>
* Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in [[Oos-Londen]] gevestig, en 'n ander tydens die 90's in [[Kaapstad]].<ref name="rob7"/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog.
* Subspesie ''B. h. nilotica'' het die langste snawel en vlerke. Dit word aangetref in die noordelike [[Demokratiese Republiek van die Kongo|DRK]], [[Uganda]], noordwestelike [[Tanzanië]], [[Suid-Soedan]] en [[Ethiopië]].<ref name="kei1"/>

== Geluid ==
Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa''<ref name=proz2/> as 'n alarmroep. By die nes laat die broeipaar 'n snawelgekletter hoor, en die jongelinge uiter 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-gespin.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/>

== Ontdekking ==
[[lêer:Hadada Ibis (Bostrychia hagedash) (50112594652).jpg|duimnael|regs|'n Familiegroep (ouers voor, met twee onvolwassenes) by 'n watergat in [[Mokala- Nasionale Park]]]]
Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/>
:''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.''

== Ander name ==
* [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili''
* [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/>
* [[Luganda]]: ''Mpabaana''
* [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane''
* [[Swazi]]: ''Lingangane''
* [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/>
* [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier
* [[Zoeloe]]: ''inKankane''
* Duits: ''Hagedasch''
* Engels: ''Hadeda ibis''

== Sien ook ==
{{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}}
* [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]]
* [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]]
* [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]]

== Verwysings ==
{{verwysings}}

{{Taksonbalk}}

[[Kategorie:Ibisse en lepelaars]]