Indo-Europese fabel

'n Geskeerde skaap het perde gesien waarvan die een 'n swaar wa trek, een wat 'n groot vrag dra en een waarop 'n mens vinnig ry. Die skaap sê toe aan die perde: "Dit is vir my jammer om te sien hoe mense perde dryf".

Die perde sê toe: "Luister, skaap, ons is ewe jammer, omdat ons gesien het hoe die mens, die baas, uit die wol van skape 'n warm kledingstuk vir homself maak en hoe die skape dan geen wol meer oor het nie."

Die Indo-Europese fabel is in 1868 deur die taalkundige August Schleicher in 'n herboude Indogermaanse oertaal geskryf. Schleicher wou met hierdie teks nie slegs enkele gerekonstrueerde woorde nie, maar ook 'n voorgestelde sinsbou in die verhaal tot stand bring. Aanvanklik het Schleicher gepoog om uit die bestaande tekste na die oertaal oor te vertaal, maar dit het nie geluk nie, juis omdat die hoeveelheid vasgestelde en beskikbare Indo-Europese oerwoorde vir die doel te gering was. Hy besluit toe om sommer self sy eie verhaaltjie te skryf.

Die eerste heruitgawe verskyn in 1939 deur Hermann Hirt en die tweede in 1979 deur Winfred P. Lehmann en Ladislav Zgusta. In 1997 verskyn 'n verdere hersiening deur Douglas Quentin Adams in die Encyclopedia of Indo-European Culture (1997:501), in 2007 nog een deur Frederik Kortlandt en nog 'n hersiening in 2008 deur Rosemarie Lühr. Daarna volg Euler (2009), Voules & Barrack (2009), Melchert (2009) en Byrd (2013).

Skryfwerk

Schleicher (1868)

Avis akvāsas ka

Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. Avis akvabhjams ā vavakat: kard aghnutai mai vidanti manum akvams agantam. Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. Tat kukruvants avis agram ā bhugat.

Schleicher se Duitse vertaling sonder die ontbrekende [Duitse] woorde (1868)

Schaf und rosse

Schaf, welchem wolle nicht war(,) sah rosse, das schweren wagen fahrend, das große last, das menschen schnell tragend. Schaf sprach rossen: Herz wird beengt mir, sehend menschen rosse treibend.

Rosse sprachen: Höre schaf, herz wird beengt gesehen-habend: mensch, herr macht wolle schafe warmen kleide sich und schafen ist nicht wolle.

Dies gehört-habend bog schaf feld.

Hirt (1939)

Owis ek’wōses-kʷe

Owis, jesmin wьlənā ne ēst, dedork’e ek’wons, tom, woghom gʷьrum weghontm̥, tom, bhorom megam, tom, gh’ьmonm̥ ōk’u bherontm̥. Owis ek’womos ewьwekʷet: k’ērd aghnutai moi widontei gh’ьmonm̥ ek’wons ag’ontm̥. Ek’wōses ewьwekʷont: kl’udhi, owei!, k’ērd aghnutai vidontmos: gh’ьmo, potis, wьlənām owjôm kʷr̥neuti sebhoi ghʷermom westrom; owimos-kʷe wьlənā ne esti. Tod k’ek’ruwos owis ag’rom ebhuget.

Lehmann en Zgusta (1979)

Owis eḱwōskʷe

Gʷərēi owis, kʷesjo wl̥hnā ne ēst, eḱwōns espeḱet, oinom ghe gʷr̥um woǵhom weǵhontm̥, oinomkʷe meǵam bhorom, oinomkʷe ǵhm̥enm̥ ōḱu bherontm̥. Owis nu eḱwobh(j)os (eḱwomos) ewewkʷet: "Ḱēr aghnutoi moi eḱwōns aǵontm̥ nerm̥ widn̥tei". Eḱwōs tu ewewkʷont: "Ḱludhi, owei, ḱēr ghe aghnutoi n̥smei widn̥tbh(j)os (widn̥tmos): nēr, potis, owiōm r̥ wl̥hnām sebhi gʷhermom westrom kʷrn̥euti. Neǵhi owiōm wl̥hnā esti". Tod ḱeḱluwōs owis aǵrom ebhuget.

Adams (1997)

H₂óu̯is h₁ék̂u̯ōs-kʷe

[Gʷr̥h_xḗi] h₂óu̯is, kʷési̯o u̯lh₂néh₄ ne (h₁é) est, h₁ék̂u̯ons spék̂et, h₁oinom ghe gʷr̥h_xúm u̯óĝhom u̯éĝhontm̥ h₁oinom-kʷe ĝ méĝh_am bhórom, h₁oinom-kʷe ĝhménm̥ h_xṓk̂u bhérontm̥. h₂óu̯is tu h₁ek̂u̯oibh(i̯)os u̯eukʷét: 'k̂ḗr h_aeghnutór moi h₁ék̂u̯ons h_aéĝontm̥ h_anérm̥ u̯idn̥téi. h₁ék̂u̯ōs tu u̯eukʷónt: 'k̂ludhí, h₂óu̯ei, k̂ḗr ghe h_aeghnutór n̥sméi u̯idn̥tbh(i̯)ós. h_anḗr, pótis, h₂éu̯i̯om r̥ u̯l̥h₂néh_am sebhi kʷr̥néuti nu gʷhérmom u̯éstrom néĝhi h₂éu̯i̯om u̯l̥h₂néh_a h₁ésti.' Tód k̂ek̂luu̯ṓs h₂óu̯is h_aéĝrom bhugét.

Kortlandt (2007)

ʕʷeuis ʔkeuskʷe

ʕʷeuis iosmi ʕuelʔn neʔst ʔekuns ʔe 'dērkt, tom 'gʷrʕeum uogom ugentm, tom m'geʕm borom, tom dgmenm ʔoʔku brentm. ʔe uēukʷt ʕʷeuis ʔkumus: kʷntske ʔmoi kērt ʕnerm ui'denti ʔekuns ʕ'gentm. ʔe ueukʷnt ʔkeus: kludi ʕʷuei, kʷntske nsmi kērt ui'dntsu: ʕnēr potis ʕʷuiom ʕulʔenm subi gʷormom uestrom kʷrneuti, ʕʷuimus kʷe ʕuelʔn neʔsti. To'd kekluus ʕʷeuis ʕe'grom ʔe bēu'gd.

Lühr (2008)

h₂ówis h₁ék’wōsk^we

h₂ówis, (H)jésmin h₂wlh₂néh₂ ne éh₁est, dedork’e (h₁)ék’wons, tóm, wóg’^hom g^wérh₂um wég’^hontm, tóm, b^hórom még’oh₂m, tóm, d^hg’^hémonm h₂oHk’ú b^hérontm. h₂ówis (h₁)ék’wob^hos ewewk^we(t): k’ḗrd h₂g^hnutoj moj widntéj d^hg’^hmónm (h₁)ék’wons h₂ég’ontm. (h₁)ék’wōs ewewk^w: k’lud^hí, h₂ówi! k’ḗrd h₂g^hnutoj widntb^hós: d^hg’^hémō(n), pótis, h₂wlnéh₂m h₂ówjom k^wnewti séb^hoj g^whérmom wéstrom; h₂éwib^hosk^we h₂wlh₂néh₂ né h₁esti. Tód k’ek’luwṓs h₂ówis h₂ég’rom eb^huge(t).

Euler (2009)

Awiz eχwôz-uχe

Awiz, þazmai wullô ne wase, eχwanz gasáχwe, ainan kurun waganan wegandun, anþeran mekelôn burþînun, þridjanôn gumanun berandun. Awiz eχwamiz kwaþe: «Χertôn gaángwjedai mez seχwandi eχwanz gumanun akandun.» Eχwôz kwêdund: «Gaχáusî, awi, χertôn gaángwjedai unsez seχwandumiz: gumô, faþiz awjôn wullôn sez warman westran garwidi; avimiz wullô ne esti.» Þat gaχáusijandz awiz akran þlauχe.

Voyles & Barrack (2009)

Owis eḱwōs kʷe

Owis, jāi wl̥nā ne eest, dedorḱe eḱwons, tom woǵʰom gʷr̥um weǵʰontm̥, tom bʰorom meǵm̥, tom ǵʰm̥onm̥ ōku bʰerontm̥. Owis eḱwobʰjos eweket: “Ḱerd angʰetai moi widontei ǵʰm̥onm̥ eḱwons aǵontm̥”. Eḱwos wewekur: “Ḱludʰe, owei! Ḱerd angʰetai widontbʰjos: ǵʰm̥on, potis, wl̥nam owijōm kʷr̥neti soi gʷʰermom westrom; owibʰjos kʷe wl̥nā ne esti”. Tod ḱeḱlōts owis aǵrom ebʰuget.

Melchert (2009)

H₂ówis (h₁)ék̂wōs-kʷe

h₂áwej josméj h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁ék̂woms derk̂t. só gʷr̥hₓúm wóĝhom wéĝhet; méĝh₂m̥ bhórom; só (dh)gĥémonm̥ h₂ṓk̂u bhéret. h₂ówis h₁ék̂wojbh(j)os wéwk(ʷ)et: (dh)ĝhémonm̥ spék̂joh₂ h₁ék̂ʷoms-kʷe h₂éĝeti, k̂ḗr moj aglmutór. h₁ék̂wōs tu wéwkʷont: k̂ludhí, h₂owei! tód spék̂jomes/n, n̥sméi aghnutór k̂ḗr: (dh)ĝhémō pótis sē h₂áwjōm h₂wl̥h₁nā́h₁ gʷhérmom wéstrom (h₁)wébht, h₂áwibh(j)os tu h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ésti. tód k̂ek̂luwṓs h₂ówis h₂aĝróm bhugét.

Byrd (2013)

H₂óu̯is h₁éḱu̯ōs-kʷe

h₂áu̯ei̯ h₁i̯osméi̯ h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁éḱu̯oms derḱt. só gʷr̥hₓúm u̯óǵʰom u̯eǵʰed; só méǵh₂m̥ bʰórom; só dʰǵʰémonm̥ h₂ṓḱu bʰered. h₂óu̯is h₁ékʷoi̯bʰi̯os u̯eu̯ked: “dʰǵʰémonm̥ spéḱi̯oh₂ h₁éḱu̯oms-kʷe h₂áǵeti, ḱḗr moi̯ agʰnutor”. h₁éḱu̯ōs tu u̯eu̯kond: “ḱludʰí, h₂ou̯ei̯! tód spéḱi̯omes, n̥sméi̯ agʰnutór ḱḗr: dʰǵʰémō, pótis, sē h₂áu̯i̯es h₂u̯l̥h₁náh₂ gʷʰérmom u̯éstrom u̯ept, h₂áu̯ibʰi̯os tu h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁esti. tód ḱeḱluu̯ṓs h₂óu̯is h₂aǵróm bʰuged.

Duitse vertaling

(Das) schaf und (die) rosse

[Ein] schaf, [auf] welchem wolle nicht war (ein geschorenes schaf) sah rosse, das [einen] schweren wagen fahrend, das [eine] groſse last, das [einen] menschen schnell tragend. [Das] schaf sprach [zu den] rossen: [Das] herz wird beengt [in] mir (es thut mir herzlich leid), sehend [den] menschen [die] rosse treibend. [Die] rosse sprachen: Höre schaf, [das] herz wird beengt [in den] gesehen-habenden (es thut uns herzlich leid, da wir wissen): [der] mensch, [der] herr macht [die] wolle [der] schafe [zu einem] warmen kleide [für] sich und [den] schafen ist nicht wolle (die schafe aber haben keine wolle mehr, sie werden geschoren; es geht ihnen noch schlechter als den rossen). Dies gehört-habend bog (entwich) [das] schaf [auf das] feld (es machte sich aus dem staube)

Vrye Afrikaanse vertaling

Die skaap en die perde

'n Geskeerde skaap het perde gesien waarvan die een 'n swaar wa trek, een wat 'n groot vrag dra en een waarop 'n mens vinnig ry. Die skaap sê toe aan die perde: "Dit is vir my jammer om te sien hoe mense perde dryf". Die perde sê toe: "Luister, skaap, ons is ewe jammer, omdat ons gesien het hoe die mens, die baas, uit die wol van skape 'n warm kledingstuk vir homself maak en hoe die skape dan geen wol meer oor het nie." Toe hy dit hoor, het die skaap hom uit die voete gemaak.

Kritiek

Aanvanklik is die rekonstruksie van 'n oertaal as suiwer tydverspilling en spekulasie beskou, hoewel hierdie uitkyk later sou verander.

De Groot beskou in sy Inleiding tot de algemene taalwetenschap (1964) die rekonstruering van 'n oertaal as nodig, hoewel foute beslis sal gemaak word, juis omdat die mens 'n taal in wese inlees, as't ware 'n kunstaal skep en daar geen klinklare bewyse is waarteen mens so 'n herboude oertaal kan opweeg nie:

Alleen al voor de moed die nodig was om iets dergelijks [Avis akvāsas ka] te doen en te publiceren, moet men respect hebben. Daaraan doet niets af het feit dat Schleicher zich in bepaalde opzichten zeker vergist heeft; indien wij dit beweren, betekent het immers niets anders dan dat wijzelf in een andere vorm van reconstructie geloven. Om een voorbeeld te geven: als klinkers laat hij alleen i, a en u toe, omdat hij meende dat het klinkersysteem van het IE overeenkwam met dat van het Sanskriet, terwijl wij tegenwoordig menen te weten dat het Sanskriet de e en o van het IE verloren heeft. Niets is natuurlijk eenvoudiger dan een dergelijke prestatie te ridiculiseren...

Tot het doel van elke historische wetenschap behoort in ieder geval de reconstructie van het verleden, i.c. van de taal van onze voorouders of van hen van wie zij (of hun voorouders) hun taal hebben geleerd, 'overgenomen'…

Aan de mogelijkheid, dat men bij het reconstrueren fouten zal maken, behoeft natuurlijk niet getwijfeld te worden...

Jespersen kwam het eerst op tegen de heersende opvatting dat deze vragen geen wetenschappelijk onderzoek of serieuse discussie zijn.

Literatuur

• August Schleicher: Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Fabel in indogermanischer ursprache. (206 – 208). Berlin, Ferd. Dümmler's Verlagsbuchhandlung. Harrwitz und Gossmann. 1868.

Eksterne skakels

• Fable de Schleicher (Le Mouton et les Chevaux), Voordrag van Schleicher se Fabel
• Schleichers Fable.wmv, Voordrag van Lühr se Fabel
• http://dnghu.org/indo-european-schleicher-fable.pdf Geargiveer 24 Desember 2012 op Wayback Machine (PDF; 304 kB)