Wys bron van Orchidaceae

{{taksoboks
| name = ''Orchidaceae''
| titelweergawe =  ''Orchidaceae''
| fossil_range = {{Fossiel tydperk-252|80|0}}[[Kryt-periode|Laat Kryt]] – tans
| image = Cattleya photo D Ramey Logan.jpg
| regnum = ''[[Plantae]]''
| divisio = ''[[Magnoliophyta]]''
| classis = ''[[Liliopsida]]''
| ordo = ''[[Orchidales]]''
| familia = '''Orchidaceae'''
| familia_authority = Juss.<ref name=APGIII2009>{{cite journal |last=Angiosperm Phylogeny Group |year=2009 |title=An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III |journal=Botanical Journal of the Linnean Society |volume=161 |issue=2 |pages=105–121 |url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/122630309/abstract |format=PDF |accessdate=26 Junie 2013 |doi=10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x |archive-date=25 Mei 2017 |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20170525104318/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/abstract |url-status=dead }}</ref>
| range_map = Orchidaceae.png
| range_map_caption = Die verspreiding van ''Orchidaceae''.
| subdivision_ranks = <center>Genera<center>
| subdivision = 707 Genera
}}

'''''Orchidaceae''''' is ’n uiteenlopende en wydverspreide [[familie (biologie)|familie]] plante met kleurryke blomme wat dikwels ook geurig is. Dit is algemeen bekend as die '''orgideefamilie'''. Dit en [[Asteraceae]] is die grootste twee families blomplante, met tussen 21&nbsp;950 en 26&nbsp;049 erkende [[spesie]]s wat in 880 [[genus|genera]] voorkom.<ref name="Stevens">{{cite web |author=P. F. Stevens |title=Angiosperm Phylogeny Website Version 9 |date=30 Junie 2008 |url=http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/welcome.html |publisher=Missouri Botanical Garden |access-date=26 Mei 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200522111808/http://www.mobot.org/MOBOT/Research/APweb/welcome.html |archive-date=22 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name=WCSP>{{cite web|url=http://apps.kew.org/wcsp/|title=WCSP |work= World Checklist of Selected Plant Families|accessdate=31 Januarie 2020}}</ref> Daar word steeds gedebatteer oor watter familie die grootste is, aangesien geverifieerde data oor sulke groot families voortdurend wissel.

Die getal orgideespesies is in elk geval net soveel as die aantal [[Teleostei|beenvisspesies]], meer as twee keer soveel as die [[voël]]spesies en sowat vier keer soveel as die [[soogdier]]spesies. Die familie sluit sowat 6–11% van alle [[saad]]plante in.<ref>{{cite journal |author=Yohan Pillon & Mark W. Chase |year=2007 |title=Taxonomic exaggeration and its effects on orchid conservation |journal=Conservation Biology |volume=21 |issue=1 |pages=263–265 |doi=10.1111/j.1523-1739.2006.00573.x |pmid=17298532}}</ref> Die grootste genera is ''Bulbophyllum'' (2&nbsp;000 spesies), ''Epidendrum'' (1&nbsp;500), ''Dendrobium'' (1&nbsp;400) en ''Pleurothallis'' (1&nbsp;000).

Die familie sluit ook die genus ''Vanilla'' in, waartoe die [[vanielje]]plant behoort. Boonop kom meer as 100&nbsp;000 [[hibried]]e en [[kultivar]]s voor.

Die aantal spesies wat tot hierdie orde behoort, word geskat op tussen 20 000 en 35 000. 'n Geweldige variasie in vorm, kleur en grootte van die blomme word aangetref, en hoewel die meeste orgideë in tropiese reënwoude groei, kom spesies wêreldwyd, tot in die poolstreke, voor. Die meeste tropiese spesies is epifities (leef in bome), terwyl die meeste nie-tropiese spesies in die grond groei. 

Die voortplanting van orgideë is van sekere [[fungi]] afhanklik. Die uiters klein saadjies het naamlik geen reserwevoedsel nie en kan na ontkieming slegs deur middel van die fungi voedsel uit die grond verkry. Hierdie behoefte aan fungi het die kweek van orgideë vroeër baie bemoeilik, maar met moderne metodes is dit moontlik om die saad sonder die aanwesigheid van die fungi te laat ontkiem. 

Orgideë is 'n groot groep plante met ongeveer 400 tot 800 genera en 20 000 tot 35 000 spesies, wat saam die familie ''Orchidaceae'', die enigste familie van die orde ''Orchidales'', vorm. 'n Klein fraksie daarvan (ongeveer 50 genera en 150 spesies) word as snyblomme kommersieel gekweek. Die meeste orgideë word in tropiese reënwoude aangetref, maar hul verspreidingsgebied strek reg oor die wêreld, tot in die poolstreke. Hulle groei normaalweg in vogtige omgewings, maar soms selfs in woestyne. 

Ongeveer 500 spesies is inheems in [[Suid-Afrika]]. Orgideë word oor die algemeen as baie anders as ander blomme beskou, maar al die eienskappe van orgideë soos saadjies sonder endosperm, pollinia en 'n stempelsuil word ook by ander plantgroepe aangetref. Die orgidee is egter die enigste groep waar al hierdie eienskappe saam aangetref word. Die klassifikasie van orgideëspesies berus op die bou van die blom, die wyse waarop bestuiwing plaasvind en die lewenswyse van die plant. 

Die meeste orgideë in die tropiese reënwoude is byvoorbeeld [[epifiet]]e, dit wil sê plante wat bo in bome of in struike groei, maar nie parasities op die plante leef nie en hul vog en voeding uit die lug en reënwater, of soms uit dooie organiese materiaal in die mikke, verkry. Die meeste orgideë buite die trope groei in die grond. Die wat in die grond gewortel is, het dikwels ondergrondse bergorgane in die vorm van wortelknolle of -stokke. 

Sommige orgideë leef parasities op bepaalde fungi, terwyl ander saprofiete is, dit wil sê hulle kry hul voedingstowwe uit dooie organiese materiaal. Nog die parasitiese orgideë, nog die saprofiete is normaalweg bladgroen omdat hulle nie [[Fotosintese|fotosintetiseer]] nie. Soos alle eensaadlobbige plante het orgideë parallel-arige blare. Die grootte van die blomme varieer van ongeveer 2 mm (enkele soorte van die genus ''Pleurothallis'') tot ongeveer 38 cm (spesies van die genus ''Brassia''). By die meeste eensaadlobbige plante is die kelk en kroon nie duidelik gedifferensieer nie en word daar van 'n blomdek of periant gepraat. 

By orgideë lyk die twee blomkranse ook baie dieselfde, maar daar is tog 'n verskil en normaalweg word daar wel onderskeid getref tussen die kelk- en die kroonblare. Daar is drie van elk en die middelste kroonblaar verskil grotendeels in vorm en kleur van die ander kroonblare. Hierdie kroonblaar staan bekend as die lip of labellum en dien as 'n platform waarop insekte, wat verantwoordelik is vir die bestuiwing van die blomme, kan land. Soms vorm hierdie lip 'n verlengde spoor na agter waarin nektar dikwels voorkom. 

Die aantal meeldrade is verminder en die meeldrade en stamper is saam tot 'n stempelsuil vergroei en staan in die middel van die blom. Die sogenaamde vroueskoentjies (subfamilie ''Cypripedioideae'') het twee meeldrade, een aan elke kant van die kolom, terwyl die ander orgideë slegs een meeldraad het. Voorts is die stuifmeel van die vroueskoentjies korrelrig, terwyl dié van die ander orgideë saamkleef en stuifmeelpakkies of pollinia vorm. 

By die meeste orgideespesies het die pollinium 'n klein armpie (polliniumsteeltjie of caudicula), wat gewoonlik met 'n klewerige kliertjie (glandula) verbind is. Die pollinium, steeltjie en die klewerige kliertjie staan saam bekend as ŉ pollinarium. Die hele pollinarium kleef deur middel van die kliertjie aan 'n insek vas en word na die volgende blom oorgedra. Een van die drie stigmas van die stamper van die meeste orgideeblomme is omvorm tot 'n klewerige orgaantjie, bekend as die [[rostellum]]. Wanneer 'n insek met pollinia van 'n ander plant land en in die blom rondbeweeg, kleef die pollinia aan die rostellum vas en bestuiwing vind plaas. 

Die vrugbeginsel van 'n orgideeblom is heeltemal ingebed in die blombodem en is dus onderstandig. Duisende, en in sommige gevalle tot 2 miljoen, uiters klein saadjies kom vry uit die ryp vrug, wat 'n kapsule of doosvrug is. Die saadjies het geen reserwevoedingstowwe in die vorm van 'n endosperm nie en die embrio is ongedifferensieerd. Die saadjies kan slegs ontkiem wanneer hulle met sekere fungi in aanraking kom. Die kans dat dit sal gebeur, is betreklik klein en dit is waarom so baie saadjies op 'n slag geproduseer word. Die fungusdrade dring die saadjies binne en vorm 'n mikorisa; die embrio kry sy voedingstowwe deur middel van hierdie fungusdrade uit die grond. 

In hierdie stadium leef die embrio dus eintlik parasities op die fungus. Wanneer die aanvanklik bolvormige kiemplantjie, bekend as 'n protokorm, selfstandig kan leef, word die selle van die fungusdrade verteer. Die kiemplant ontwikkel na ongeveer drie jaar in 'n volwasse, blomdraende orgideeplant. 'n Paar orgideespesies, soos byvoorbeeld ''Gastrodia sesamoides'', woon egter hul lewe lank parasities op swamme. ''Gastrodia sesamoides'' is eintlik 'n Australiese spesie wat in die Suidwes-Kaap gevestig geraak het. 

Die vroueskoentjie (subfamilie ''Cypripedioideae'') is 'n betreklik klein en onbelangrike subfamilie van die orgideefamilie. Die meeste orgideë, onder meer dié wat in die handel as snyblomme gekweek word, behoort tot die subfamilie ''Orchioideae.'' Van die bekendste genera wat vir hul blomme gekweek word, is ''Cattleya'', ''Dendrobium'' en ''Cymbidium''. Die meeste spesies van die oorblywende genera het minder opvallende blomme en is vanuit ŉ kwekersoogpunt daarom nie so aantreklik nie. 

Die enkele orgideespesies wat in droë klimaatstreke voorkom, het leeragtige, harde blare. Verreweg die meeste spesies groei in vogtige klimaatstoestande en het groot, sagte blare. Tropiese spesies het dikwels 'n geswelde stingel, bekend as 'n skynbol, wat as bergingsorgaan vir droogtetye dien. Die wortels van epifitiese spesies het verder 'n laag waterabsorberende weefsel, bekend as die velamen, aan die buitekant. Twee epifitiese spesies wat in onder meer Suid-Afrika voorkom, het egter nog skynbolle, nog blare. Die massa wortels bevat chlorofil en is buiten vir die opneem van water en voedingstowwe, ook vir fotosintese verantwoordelik. 

Die meeste Suid-Afrikaanse grondorgideë het twee wortelstokke, een geswel en vol voedingstowwe, en die ander verdroog. Die blomme van orgideë staan selde alleen, maar word meestal in die vorm van are, pluime of trosse gedra. By die meeste orgideë draai die vrugbeginsel tydens die ontwikkeling daarvan deur 'n hoek van 180˚, sodat die lip van die blom dan af en vorentoe wys. Hierdie wenteling staan bekend as resupinasie. Die meeste Suid-Afrikaanse orgideë word in die hoër reënvalstreke van die [[Wes-Kaap]], Suid-Kaap, [[KwaZulu-Natal]] en [[Mpumalanga]] aangetref. Dié wat in die winterreënvalstreek groei, gaan gewoonlik in die somer deur 'n rusfase, terwyl dié wat in die somerreënvalstreek groei, in die winter deur so 'n fase gaan. 

Die grondorgideë verloor dan meestal hul blare. Dit is opvallend dat daar geen epifitiese orgideë in die winterreënvalstreek voorkom nie. Plantegroei in die hoër reënvalstreek met 'n droë seisoen word gereeld tydens die droë seisoen aan brande onderworpe. Dit is egter die tyd wanneer die orgideë in 'n rustoestand verkeer en hulle word gevolglik nie benadeel nie. Inteendeel, sommige orgideë kan glad nie blom as die veld nie gedurende die droë seisoen gebrand het nie. In die Suidwes-Kaap blom spesies soos ''[[Satyrium coriifolium]]'' en ''[[Satyrium carneum]]'' dikwels in groot getalle na veldbrande en vorm dan 'n indrukwekkende skouspel.  

Sommige van die Suid-Afrikaanse orgideë, byvoorbeeld ''[[Brachycorythis tenuior]]'', het 'n wye verspreiding, terwyl ander, soos ''[[Disa longicornu]]'', net in baie beperkte gebiede voorkom. Eersgenoemde spesie kom voor vanaf [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Kenia]], [[Uganda]] en [[Guinee]], terwyl laasgenoemde slegs op suidwaarste rotse van 600 - 1 000 m bo seespieël voorkom. Ook die baie bekende ''[[Disa uniflora]]'' is tot 'n paar plekke in die Suidwes-Kaap beperk.  

Bestuiwing deur diere het by die orgideë as groep 'n hoë vlak van ontwikkeling bereik. Hoewel die basiese struktuur van alle orgideeblomme ooreenstem, is daar tog groot variasie in die kleiner besonderhede. Elke blom is aangepas vir bestuiwing deur 'n spesifieke dier of groep diere, en verskeie spesies word deur slegs een dierspesie bestuif. ''[[Disa uniflora]]'' van Tafelberg en 'n paar ander berge in die Suidwes-Kaap word byvoorbeeld slegs deur die skoenlapper ''[[Aeropetes tulbaghia]]'' bestuif. As hierdie skoenlapper sou uitsterf, sal die orgidee ook uitsterf omdat dit nie meer kan voortplant nie. 

Van die belangrikste bestuiwingsagente is verskeie soorte alleenlopende en sosiale bye, wespes, motte, [[skoenlapper]]s, vlieë en voëls. Die meeste orgideë gebruik nektar as lokmiddel, maar sommige het geen nektar nie. Omdat die stuifmeel in pollinia is, dien dit ook nie as lokmiddel nie. Sommige spesies, byvoorbeeld van die genus ''Maxillaria'', bring pseudostuifmeel voort, iets wat baie soos stuifmeel lyk en die insekbestuiwers aantrek. 

Blomme van die groot genus ''Oncidium'' lyk blykbaar soos die insekvyand van mannetjiesbye van die genus ''Centris''. Die bye probeer dan die "vyand" wegdryf en in die proses haak die pollinia aan hulle vas. By ander orgideespesies lyk die blomme soos die wyfies van insekte waarvan die mannetjies 'n paar dae voor die wyfies uit hul papies kom. Die mannetjies probeer dan met die orgideë paar en sodoende word die pollinia op die agterlyf vasgedruk en na die volgende blom saamgeneem.  

Sommige orgideë skei welriekende chemiese stowwe af wat bye aantrek. By ''Coryanthes'' is die blomdele gewysig tot 'n klein emmeragtige struktuurtjie met vloeistof daarin waarin 'n by val wanneer hy nektar kom soek. Vanaf die emmertjie is daar 'n spesiale tonnel waardeur die by moet uitklim, en wanneer hy daardeur beweeg, haak die pollinia aan hom vas. Die nektar van nektardraende orgideë kom voor in buisvormige nektarkliere, in groewe op die lip of in die basis van die stempelsuil en lip. 

Ongeveer twee derdes van alle orgideë gebruik nektar om bestuiwers aan te trek. Die spesie ''Angraecum sesquipedale'' van [[Madagaskar]] het 'n spoor van 20 tot 30 cm lank wat deur die basis van die lip gevorm word. Hierdie spesie kan dus slegs bestuif word deur 'n pylstertmot met 'n tong wat lank genoeg is. Die meeste orgideë wat deur motte, skoenlappers of voëls bestuif word, het nektarbuise wat by die vorm van die tong of bek van hierdie diere aangepas is. Dikwels word dieselfde blom deur skoenlappers sowel as voëls bestuif, en veral blomme wat deur voëls bestuif word is geneig om helder van kleur te wees. Net soos die aasblomme (genus ''[[Stapelia]]'') skei sommige orgideeblomme onwelriekende stowwe af wat vlieë aantrek en hulle word dan meestal net deur vlieë bestuif. 

Bogenoemde is slegs 'n paar voorbeelde van 'n groot verskeidenheid bestuiwingsmeganismes wat by orgideë in die natuur aangetref word. Ongeveer 200 spesies orgideë is ook bekend vir selfbestuiwing. Daar word vermoed dat dit gedoen word om uitsterwing te voorkom onder omstandighede waar die normale bestuiwingsmeganismes nie kan plaasvind nie.

== Die kweek van orgideë  ==
Tot ongeveer 1925 was die kweek van orgideë byna onmoontlik omdat die rol van swamme in saadontkieming nog nie bekend was nie. Daar is toe egter ontdek dat die saad sonder swamme in spesiale voedingsoplossings van soute, suiker en groeistowwe kan ontkiem. Dit is ook moontlik om die swamme te isoleer, in die groeimediums te plaas en sodoende die saad te laat ontkiem. Eersgenoemde metode word egter die meeste gebruik en het veral sedert die dertigerjare geweldig toegeneem. Die metode staan bekend as asimbiotiese kultuur. Sommige orgideë kan ook ongeslagtelik voortplant deur middel van meristeemkultuur. Daarvoor word die groeipunt ([[meristeem]]) van 'n plant onder 'n mikroskoop weggesny en in 'n voortdurendbewegende vloeistof geplaas waarin dit dan aan 'n aantal protokorms oorsprong gee. 

Die [[Suid-Amerika]]anse genera ''Cattleya'' en ''Epidendrum'', en ''Dendrobium'', ''Phalaenopsis'' en ''Vanda'' is gewilde orgideë wat vir die snyblommark gekweek word. Benewens hul waarde as snyblomme, waarop 'n hele bedryf gebou is, het orgideë min ekonomiese waarde. In die trope word drie spesies van die genus ''Vanilla'' gekweek vir die geurstof [[vanielje]].

== Bronne ==
* [[Wêreldspektrum]], 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 219
* Wicht, Margaret L.: Collecting orchids. In: Lantern. Tydskrif vir Volksopvoeding. Jaargang 3, no. 2, September 1953.

== Verwysings ==
{{Verwysings}}

== Eksterne skakels ==
* [http://www.theplantlist.org/browse/A/Orchidaceae/ Orchidaceae] by [http://www.theplantlist.org/ ''The Plant List'']
* [http://delta-intkey.com/angio/www/orchidac.htm Orchidaceae] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103200156/http://delta-intkey.com/angio/ |date= 3 Januarie 2007 }} by [http://delta-intkey.com/angio/ ''The Families of Flowering Plants (DELTA)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103200438/http://delta-intkey.com/ |date= 3 Januarie 2007 }}
* [http://www.mobot.org/MOBOT/Research/APweb/orders/asparagalesweb.htm#Orchidaceae Orchidaceae] by die [http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/ ''Angiosperm Phylogeny-webtuiste'']
* [http://www.epidendra.org/ Epidendra] The Global Orchid Information Network
{{Commons-kategorie inlyn|Orchidaceae}}
{{Wikispecies-inlyn|Orchidaceae}}
* [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Orchidaceae|Engelse Wikipedia]]

{{Taksonbalk}}
{{Normdata}}
[[Kategorie:Blomme]]