Refleks

'n Refleks is 'n stereotipe reaksie op 'n bepaalde prikkel en vind geheel en al onwillekeurig plaas. Daar is altyd 'n orgaan by betrokke wat die prikkelontvang, 'n senuwee wat die opgevangde sein na die sentrale senuweestelsel voer en 'n afvoersenuwee wat na verwerking van die sein 'n antwoord na 'n uitvoerende orgaan deurgee.

Bogenoemde verbinding deur middel van die senuweestelsel staan bekend as ʼn refleksboog. Volgens die aantal oorgangspunte (sinapse) tussen die ingeskakelde aantal senuweeselle kan daar onderskei word tussen monosinaptiese reflekse (een sinaps) en polisinaptiese reflekse (meer as een sinaps). 'n Ander indeling is ook moontlik volgens die ligging van die reseptor ten opsigte van die van die effektor. By ʼn "vreemde refleks" is die prikkelontvangende orgaan buile die reagerende orgaan geleë; by 'n eie refleks is die reseptor binne die effektor geleë.

Die meeste reflekse word vernoem na die tipe (aard van) handeling of na die orgaan wat daarby betrokke is. Soms word dit ook selfs vernoem na die outeur wat dit die eerste maal beskryf het. In die geneeskunde kan daar aan die hand van die onderbreking of nie-onderbreking van 'n bepaalde refleks gevolgtrekkings gemaak word oor die ligging van steurings in die senuweestelsel. Verder speel refleksondersoeke ook 'n rol by die beoordeling van die ontwikkelingsfase van 'n kind tydens sy eerste lewensjaar. Bepaalde reflekse is naamlik slegs aanwesig tydens ʼn spesifieke periode en kan derhalwe 'n rof speel by die opsporing van agterstande of afwykinge soos breinskade.

Werking en funksie

Wanneer 'n persoon onverwags ʼn voorwerp met die hand aanraak, word die hand onmiddellik teruggetrek. Hierdie vinnige, stereotipe reaksie verloop net soos vele ander pynreaksies buite die bewustelike wit en staan as 'n refleks bekend. Hierdie tipe reaksies is sinvol, want hulle vorm 'n belangrike maatreël wat mens en dier daartoe in staat stel om gevaar af te weer. Vir die uitvoering van 'n refleks beskik die liggaam oor 'n aantal "organe". Eerstens moet die vreemde voorwerp (prikkel) waargeneem word deur 'n orgaan wat die prikkel opvang (reseptor).

Gewoonlik is dit 'n enkele sintuigsel – soms ook die vrye eindpunt van ʼn senuwee. Die aanrakingsprikkel word dan omgesit in 'n elektriese senuweesein (aksiepotensiaal), wat langs 'n toevoerende (afferente) of sensoriese senuwee na die sentrale senuweestelsel (brein of rugmurg) gelei word.

Die inligting wat langs hierdie weg binnekom, word vervolgens oorgedra op motoriese senuweeselle, wat via afvoerende (efferente) of motoriese senuwees 'n boodskap na die uitvoerende orgaan (effektor), die spiere, stuur. So 'n verbinding van 'n reseptor met 'n effektor via senuweeselle en hul uitlopers staan as 'n refleksboog bekend. In die eenvoudigste geval is daar by 'n refleks slegs twee senuweeselle betrokke en moet daar net een oorgang (sinaps) van die een sel na die ander oorbrug word. In so 'n geval word daar van 'n monosinapties refleks en 'n primêre refleksboog gepraat.

Die tyd wat verloop tussen die opdoen van die prikkel en die reaksie daarop, is relatief kort vanweë die kort afstand wat dit moet beweeg. By laer diere kom baie van hierdie eenvoudige reflekse voor. 'n Seeanemoon besit byvoorbeeld die vermoë om via reseptore wat op chemiese prikkels (chemoreseptore) reageer, direk op die nadering van voedsel te reageer. By prikkeling van die reseptor trek kringspiere reflektories saam, sodat die tentakels uitgestoot word.

Wanneer daar met die voedsel kontak gemaak is, sorg tasreseptore dat die tentakel deur lengtespiere ingetrek word en sodoende word die voedsel na die mond gebring. By hoër ontwikkelde diere met ʼn ingewikkelder senuweestelsel is daar by die totstandkoming van ʼn refleks meestal nog 'n aantal skakelselle betrokke en dan word van ʼn polisinaptiese refleks gepraat. Die reflekstyd is in so 'n geval langer. 'n Eienskap van laasgenoemde tipe refleks is dat die effek groter word namate die prikkel sterker word.

Hierdie verskynsel word die uitbreiding van die refleks genoem. As ʼn druppel suur op die vel van die flank van 'n padda gedrup word, reageer die dier deur middel van 'n afwasbeweging met die agterpoot. Hierdie reaksie word hewiger namate die suurkonsentrasie sterker gemaak word. Dit blyk ook dat indien die werking van die effektor verhinder word, sy taak deur ander spiere oorgeneem kan word: word die padda se agterpoot vasgehou, probeer 'n ander poot die suur afvee. Laasgenoemde effek word die plastisiteit (buigbaarheid) van die refleks genoem.

Uit dergelike waarnemings kan afgelei word dat dit die gedragspatroon is wat vasgelê word eerder as die skakelsisteem, want indien dit nodig word, kan die refleksreaksie oorgeskakel word op 'n ander refleksbaan om die dier sodoende daartoe in staat te stel om tog die aksie uit te voer. Die verloop van 'n refleks is ook afhanklik van die aantal senuweeselle wat daarby betrokke is. Elke senuweesel is immers met baie ander senuweeselle (soms meer as 10 000) in verbinding en kry voortdurend seine van hulle af.

Hierdie seine kan of prikkelend, of stremmend inwerk op die sel en die resultaat hang dus af van die som van al die invloede saam. So kan refleksseine deur seine wat terselfdertyd van elders af inkom, versterk word (waardeur die vlot verloop van die refleks bevorder word) of verswak word (geïnhibeer word). Die uiters ingewikkelde kombinasies en samewerkinge tussen die verskillende reflekse stel die dier en die mens daartoe in staat om allerlei biologies sinvol le handelinge te verrig.

Daar is vroeër gemeen dat gedrag in die geheel gesien niks anders is as 'n same- stelling van reflekse nie. So sou die voortbeweging van 'n vis of slang dan niks anders gewees het nie as ʼn refleksketting waar die aksie (werking) van een spiersegment die prikkel vir die werking van die volgende segment sou vorm. Bogenoemde opvatting is egter verkeerd bewys. Alle gedrag gaan wel met baie reflekse gepaard, waardeur onder andere by die telkens veranderende uitwendige omstandighede aangepas word.

AI vind die verloop van 'n refleks onbewustelik plaas, word die mens wel deeglik daarvan bewus. In die rugmurg word inkomende seine oorgedra op senuweebane, wat na die grootharsings loop. Die bewussynsentra is hier gesetel en sodoende word enige refleksaksie 'n fraksie van 'n sekonde later bewustelik ervaar. In die geval van die terugtrekaksie van die hand voel 'n persoon die prikkeling van die reseptor (pyn) direk na die reaksie (terugtrekking).

Daar is egter ook reseptore waarvan die prikkeling nie tot die bewussyn deurdring nie en waarin die vegetatiewe reflekse tot stand kom. 'n Voorbeeld hiervan is die verandering in die wydte van bloedvate via drukreseptore in die bloedbaan, of die afskeiding van spysverteringsappe via chemoreseptore in die dermwand. Charles Scott Sherrington (1858-1952), die grondlegger van die refleksleer, het laasgenoemde tipe refleks ʼn interoseptiewe refleks genoem omdat die prikkel uit die wand van ʼn inwendig geleë orgaan kom.

Laasgenoemde staan dus in teenstelling met die eksteroseptiewe refleks, wat volg op 'n inwendige prikkel, soos by die terugtrekaksie van die hand. In albei bogenoemde gevalle lê die reseptor buite die effektor en om hierdie rede word die reflekse "vreemde reflekse" genoem. Hierteenoor onderskei Sherrington die eie of proprioseptiewe refleks, waarby die reseptor In of baie na aan die effektor geleë is. 'n Bekende voorbeeld hiervan is die spier-eie refleks (ook bekend as spierrekkings- of miotatiese refleks), byvoorbeeld die kniepeesrefleks.

Binne die spiere lê gevoelige reseptore (spierspoele), wat die spier waarin dit geleë is, via 'n refleks laat reageer. Die spier-eie refleks is net soos die reflekse via die ewewigsorgaan en die oë ʼn houdingsrefleks, wat dit vir ons moontlik maak om regop te bly staan en allerlei liggaamshoudings aan te neem sonder dat dit nodig is om al die vereiste ingewikkelde spierbewegings bewustelik uit te voer. 'n Besondere vorm van refleks is die aksonrefleks. In hierdie geval beweeg die prikkel (sein) vanaf die reseptor nie heeltemal na die sentrale senuweestelsel nie, maar beweeg dit direk via 'n sytak na ʼn effektororgaan.

Wat hieraan so merkwaardig is, is dat die sytakke van die sensoriese vesels dus ʼn motoriese funksie verkry. Op hierdie wyse kan daar by prikkeling van die vel (byvoorbeeld deur ʼn lokale ontsteking) verwyding intree van die bloedvate wat daar naby geleë is (word rooi). 'n Heel ander tipe refleks is die voorwaardelike of gekondisioneerde refleks, wat in die besonder deur die fisioloog Ivan Petrovich Pavlov (1849- 1936) ondersoek is. Hierdie tipe refleks word aangeleer, in teenstelling met die "aangebore" of natuurlike refleks.

'n Bepaalde reflekshandeling kan naamlik opgewek word deur 'n willekeurige prikkel (voorwaardelike prikkel), wat aanvanklik nie die refleksreaksie ontketen nie. 'n Voorwaarde hier is dat die willekeurige prikkel herhaaldelik gegee moet word in kombinasie met 'n gebeurtenis waardeur die refleksreaksie normaalweg wel opgewek word. So kan die werking van die speekselkliere by 'n hond vergroot word (kwyl) deur die lui van 'n klok indien die dier vooraf kos gegee is terwyl die klok gelui het. (Die gee van voedsel sal normaalweg altyd hierdie refleksreaksie oproep.) Hierdie metode van die vorming van voorwaardelike reflekse is ʼn belangrike hulpmiddel by die ondersoek van dierlike sintuigvermoëns.

Mediese aspekte

Die opwekking van 'n aantal reflekse, veral pees- en periosteum (beenvlies) reflekse asook velreflekse, vorm 'n belangrike onderdeel van neurologiese liggaamsondersoeke. Die vernaamste rede waarom die arts hierdie ondersoeke uitvoer, is om uiteindelik piramidebaanletsels (beskadiging van die senuweebane wat van die motoriese breinskors na die motoriese voorhoringselle in die rugmurg loop) op te spoor. Afgesien van hiperrefleksie (verhoogde reaksie) kan die uitbreiding van die refleksogeniese sone ook vasgestel word.

Laasgenoemde geval veroorsaak dat die refleks oor 'n groter gebied as normaalweg opgewek kan word. Verder kan daar ook uitstraling na naburige spiergebiede plaasvind, met die gevolg dat daar in die reaksie spiergroepe betrokke raak wat normaalweg nie aan die refleks deelneem nie. Somtyds kan daar by piramidebaanletsels aan die voet, dy of pols 'n kloon waargeneem word - dit is 'n ritmiese herhaling van die spierkontraksie - terwyl dit normaalweg by pees- en periosteumreflekse slegs eenmalig saamtrek.

Ten slotte kan daar by piramidebaanletsels somtyds patologiese reflekse aangetoon word wat normaalweg nie aanwesig is nie. Belangrike verskille bestaan tussen pees-/ periosteumreflekse aan die een kant en velreflekse aan die ander kant. In die eerste plek is die pees- en periosteumrefleks versterk indien 'n onderbreking in die piramidebaan bokant die vlak van die refleksboog voorkom, en afwesig as die boog self onderbreek is.

Die vel refleks, daarenteen, verdwyn heeltemal in albei gevalle. 'n Tweede groot verskil geld die wyse van opwekking. By die pees en periosteumrefleks word 'n hou met 'n reflekshamer gegee op die betrokke pees of op 'n plek waar die periosteumvlak onder die vel geleë is: by die velrefleks word daar saggies oor die vel getrek, waarop die vel saamtrek.

Normale refleks

Die normale peesreflekse, waarvan daar by ʼn normale ondersoek van die been gebruik gemaak word, is die kniepeesrefleks (die knie word gestrek deur 'n hou op die kniepees), die achillespeesrefleks ('n hou op die achillespees veroorsaak strekking van die enkel) en die voetsoolrefleks. Laasgenoemde word opgewek deur met ʼn skerp voorwerp kragtig langs die buitesy van die voetsool te stryk: die normale reaksie is 'n buiging van die groottoon (voetsoolrefleks volgens Strümpel).

Op die romp kan daar op verskeie plekke 'n buikvelrefleks opgewek word; verder is die kremasterrefleks ook van belang (uitsluitlik by mans). Hierdie refleks word veroorsaak deur langs die binnekant van die dybeen te stryk. Die testis beweeg dan na bo. Nog 'n belangrike refleks is die anaalrefleks, waar die bestryking van die gebied om die anus dit laat saamtrek. By neurologiese ondersoeke word daar ook gebruik gemaak van enkele statokinetiese reflekse (posturale reflekse); dit is reaksies op veranderinge in die stand of houding van die liggaamsdele.

Die bekendste is Mayer se refleks tydens maksimale buiging van ʼn vinger. Die duim reageer dan met adduksie (dit wil sê hy beweeg na die ander vingers toe) en opposisie (die duim kom teenoor die ander vingers te staan). By piramidebaanbeskadiging is hierdie reflekse afwesig. Reflekse in die gebied van die breinsenuwees verloop meestal via nervus trigeminus en nervus facialis. Die belangrikste hiervan is die kornearefleks: aanraking van die horingvlies (kornea) het 'n reflektiewe sluiting van die ooglede tot gevolg.

Daar moet egter goed onderskei word tussen bogenoemde reaksie en die skrikreaksie op die waarneming van die watte waarmee die kornea aangeraak word (dreigrefleks) of die reaksie wat volg op die aanraking van die wimpers (ooglidrefleks); laasgenoemde speel ʼn belangrike rol by die beoordeling van die diepte van narkose. Ander reflekse in hierdie gebied is die nasopalpebrale refleks (die aanraking van die hoek van die oog of die neuswortel veroorsaak ʼn sluiting van die oog) en die masseterrefleks (sametrekking van die kouspier deur klopping op die ken).

Albei reflekse is normaalweg beswaarlik aanwesig of selfs afwesig en 'n versterking daarvan dui op 'n versteuring in die korti-kobulbêre bane, wat die motoriese breinskors met die motoriese sentra in die verlengde rugmurg verbind. Ten slotte is daar nog die pupilrefleks: vernouing van die pupil van die oog in reaksie op lig, asook by vergroting van die afstand van ʼn voorwerp waarna gekyk word.

Suiglinge

Alle genoemde normale reflekse ontstaan in die loop van die eerste lewensjaar. Afgesien van hierdie reflekse bestaan daar ook nog 'n aantal reflekse wat slegs gedurende 'n bepaalde periode by suiglinge aanwesig is en dus van belang is by die beoordeling van hul motoriese ontwikkeling. Van die bekendste voorbeelde hier is byvoorbeeld die toniese gryprefleks: 'n baba klou 'n voorwerp wat sy hand palm aanraak, refleksief vas tot op 'n ouderdom van 2 maande.

Verder tree daar gedurende die eerste lewensweke ook enkele steunreflekse op. Wanneer 'n kind onder die armholtes vasgehou word en die rug van die voet aan ʼn tafelrand raak, sal die voet op die tafel geplaas word. As die kind die tafelblad met sy voetsole aanraak en hy word vorentoe beweeg, sal hy loopbewegings uitvoer. In omstreeks die vierde of vyfde maand sal die kind in reaksie op aanraking van sy handpalm of voetsool onderskeidelik sy arm of been strek. Orige reflekse is uitsluitlik statokinetiese reflekse. Enkele voorbeelde is die volgende:

- Wanneer die baba opgetel en sy kop na die kant gedraai word, sal sy oë in die oorspronklike rigting bly kyk (hierdie refleks het reeds teen die tiende lewensdag verdwyn).

- Mora se refleks: as 'n kind regop gehou is en plotseling agteroor laat val word, word die arms (en vingers) refleksief wyd uitgesprei en vervolgens vorentoe gebring. Dit kom gedurende die eerste 3 tot 4 maande voor.

- Die valskermrefleks: die kind strek sy arms as hy vooroor gehou en plotseling laat val word. Hierdie refleks ontwikkel teen omstreeks die vierde tot sesde maand en verdwyn na die negende maand

Patologiese reflekse

In sommige gevalle kom 'n aangebore afwesigheid van reflekse sonder enige patologiese betekenis voor. Die meeste hiervan het te doen met die reflekse van die arm en in mindere mate met die buikvelrefleks. Laasgenoemde refleks ontbreek nogal dikwels by vroue. Die achillespees- en kniepeesreflekse is selde sonder enige patologiese betekenis afwesig. Die achillespeesrefleks verdwyn egter dikwels na die 65e lewensjaar.

Die belangrikste gegewens om vas te stel of die refleks patologies versterk of verswak is, word verkry deur dieselfde refleks regs en links te vergelyk, omdat afwykings selde in dieselfde mate aan albei kante voorkom. Somtyds is daar bepaalde patologiese reflekse aanwesig. By die arm is dit Hoffman-Trömmer se refleks (as daar op 'n vingerpunt getik word, buig die vingers), Wartenberg se refleks (trekking aan die vingers veroorsaak buiging en opponering van die duim), asook die inversie van die radiusrefleks.

Laasgenoemde is 'n periosteumrefleks van die radius waarby die normale reaksie bestaan uit die buiging van die elmboog en die na vore draaiing van die hand palm: by inversie, daarenteen, bly die elmboog gestrek en buig die vingers. By die been is die belangrikste patologiese refleks die voetsoolrefleks volgens Babinski, waarby die groottoon strek in plaas van buig. Hierdie refleks is normaal tydens die eerste lewensjaar. Soms kan die Babinski-fenomeen op ander maniere opgewek word, byvoorbeeld deur kragtige stryking langs die voorkant van die skeenbeen (Oppenheim se refleks), stryking langs die buitekant van die enkel (Chaddock se refleks). ʼn knyp in die kuit (Gordon se refleks) of 'n knyp op die achillespees (Schäfer se refleks).

AI bogenoemde is eintlik slegs uitinge van die uitbreiding van die refleksogene sone van die voetsoolrefleks. Die tweede patologiese refleks van die voet is Rossolimo-Bechterew se refleks: 'n klop op die voorste deel van die voetsool gee buiging van die tweede tot en met die vyfde toon.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 179