Wys bron van Subatomiese deeltjie

[[Lêer:Standard Model of Elementary Particles afr.svg|duimnael|280px|Die deeltjies van die Standaardmodel.]]

’n '''Subatomiese deeltjie''' is ’n partikel wat kleiner as ’n [[atoom]] is. Dit kan [[elementêre deeltjie|elementêr]] wees wanneer dit nie in kleiner dele opgedeel kan word nie, of [[saamgestelde deeltjie|saamgestel]].

In [[deeltjiefisika|deeltjie-]] en [[kernkrag|kernfisika]] word dié deeltjies bestudeer, asook die [[fundamentele wisselwerking|wisselwerkings]] tussen hulle en die [[materie]] wat hulle vorm. Die meeste van die deeltjies wat al ontdek is en deel uitmaak van die [[Standaardmodel]], kom egter nie onder normale omstandighede in die natuur voor nie; hulle word vervaardig in [[Kosmiese bestraling|kosmiese strale]] en in botsings in [[deeltjieversneller]]s.

== Soorte ==
Voorbeelde van sulke deeltjies is [[elektron]]e (’n elementêre deeltjie), [[proton]]e en [[neutron]]e (saamgestelde deeltjies wat uit [[kwark]]e opgebou is), sowel as [[foton]]e en [[neutrino|neutrino's]], waarvan groot hoeveelhede in die [[son]] vervaardig word.

=== Elementêre deeltjies ===
Die elementêre deeltjies van die Standaardmodel is:<ref name=IntroSM1>{{Cite book
 | last = Cottingham | first = W.N.
 | last2 =  Greenwood |first2 =D.A.
 | year = 2007
 | title = An introduction to the standard model of particle physics
 | url = http://books.google.com/?id=Dm36BYq9iu0C&printsec=frontcover&dq=particle+physics
 | publisher = Cambridge University Press
 | page = 1
 | isbn = 978-0-521-85249-4
}}</ref>
* 6 soorte [[kwark]]e: [[Op-kwark|op]], [[Af-kwark|af]], [[Sjarme-kwark|sjarme]], [[Vreemd-kwark|vreemd]], [[Bo-kwark|bo]] en [[Onder-kwark|onder]].
* 6 soorte [[lepton]]e: [[elektron]], [[elektron-neutrino]], [[muon]], [[muon-neutrino]], [[tau (deeltjie)|tau]] en [[tau-neutrino]].
* 4 soorte [[ykboson]]e (kragdraers): die [[foton]] van [[elektromagnetisme]], die [[W- en Z-bosone]] van die [[swak wisselwerking]] en die [[gluon]]e van die [[sterk wisselwerking]].
* Die [[Higgsboson]] (wat materie [[massa]] gee).

In verskillende uitbreidings van die Standaardmodel word die bestaan van ’n elementêre [[graviton]] en talle ander elementêre deeltjies voorspel.

=== Saamgestelde deeltjies ===
Saamgestelde deeltjies sluit in:
* [[Hadron]]e
** [[Barion]]e (saamgestelde fermione)
** [[Meson]]e (saamgestelde bosone)
* [[Atoom]]kerns (protone en neutrone)

==Verdeling van ’n atoom==
Die elektron met sy negatiewe [[elektriese lading]] het ’n massa van {{breuk|1837 of 1836}} van dié van ’n [[waterstof]]atoom. Die res van ’n waterstofatoom se massa kom van die positief gelaaide [[proton]]. ’n [[Element]] se [[atoomgetal]] is die getal protone in sy kern. Neutrone is neutrale deeltjies wat ’n effens groter massa as protone het. Verskillende [[Isotoop|isotope]] van dieselfde element bevat dieselfde getal protone, maar verskillende getalle neutrone. Die [[massagetal]] van ’n isotoop is die totale getal [[nukleon]]e (neutrone plus protone).

[[Chemie]] gaan oor hoe elektrondeling atome in strukture soos [[kristal]]le en [[molekule]]s bind. [[Kernfisika]] handel oor hoe protone en neutrone hulle in kerns rangskik. Die studie van subatomiese deeltjies, atome en molekules, en hulle struktuur en wisselwerkings, vereis [[kwantummeganika]]. Die ontleding van prosesse wat die getalle en soorte deeltjies verander, vereis [[kwantumveldteorie]]. Die studie van subatomiese deeltjies per se word [[deeltjiefisika]] genoem. Die term "hoëenergiefisika" is feitlik dieselfde as "deeltjiefisika" omdat die skepping van deeltjies hoë energie vereis: Dit gebeur net as gevolg van [[kosmiese straling]] of in [[deeltjieversneller]]s. [[Fenomenologie (deeltjiefisika)|Deeltjiefenomenologie]] sistematiseer die kennis oor subatomiese deeltjies wat uit hierdie eksperimente opgedoen word.<ref>Taiebyzadeh, Payam (2017). String Theory; A unified theory and inner dimension of elementary particles (BazDahm). Riverside, Iran: Shamloo Publications Center. {{ISBN|978-600-116-684-6}}.</ref>

==Geskiedenis==
Die term "subatomiese deeltjie" kom uit die 1960's en is gebruik om te onderskei tussen ’n groot aantal [[barion]]e en [[meson]]e (wat [[hadron]]e insluit) en deeltjies wat nou as [[elementêre deeltjie|waarlik elementêr]] beskou word. Voorheen is hadrone gewoonlik as "elementêr" geklassifiseer omdat hulle samestelling onbekend was.

Van die deeltjies en hipotetiese deeltjies sluit in: 
{| class="wikitable"
 !Deeltjie
 !Samestelling
 !Voorspel
 !Ontdek
 !Opmerkings
 |-
 |[[Elektron]] {{subatomiese deeltjie|elektron}}
 |elementêr ([[lepton]])
 |G. Johnstone Stoney (1874)
 |[[J.J. Thomson]] (1897)
 |Minimum eenheid van [[elektriese lading]].<ref>
{{cite journal |last=Klemperer |first=Otto |date=1959 |title=Electron physics: The physics of the free electron |journal=Physics Today |volume=13 |issue=6 |pages=64–66 |bibcode=1960PhT....13R..64K |doi=10.1063/1.3057011}}</ref>
 |-
 |[[alfadeeltjie]]
 |saamgestel (atoomkern)
 |<small>''nooit''</small>
 |[[Ernest Rutherford]] (1899)
 |In 1907 deur Rutherford en Thomas Royds bewys as ’n heliumkern.
 |-
 |[[Foton]] {{subatomiese deeltjie|foton}}
 |elementêr ([[kwantum]])
 |[[Max Planck]] (1900) {{nowrap|[[Albert Einstein]]}} (1905)
 |Ernest Rutherford (1899) as [[Gammastraal|''γ''-strale]]
 |
 |-
 |[[Proton]] {{subatomiese deeltjie|proton}}
 |saamgestel ([[barion]])
 |<small>''lank gelede''</small> 
 |Ernest Rutherford (1919)
 |Die kern van <sup>1</sup>[[Waterstof|H]].
 |-
 |[[Neutron]] {{subatomiese deeltjie|neutron}}
 |saamgestel (barion)
 |Ernest Rutherford (omstreeks 1918)
 |James Chadwick (1932)
 |Die tweede [[nukleon]].
 |-
 |[[Antideeltjie]]s
 |&nbsp;
 |Paul Dirac (1928)
 |Carl D. Anderson ({{subatomiese deeltjie|positron|link=yes}}, 1932)
 |
 |-
 |[[Pion (deeltjie)|Pione]] {{subatomiese deeltjie|pion}}
 |saamgestel (mesone)
 |Hideki Yukawa (1935)
 |César Lattes, Giuseppe Occhialini (1947) en Cecil Powell
 |Verduidelik die kernkrag tussen nukleone. Die eerste meson (volgens die moderne definisie) wat ontdek is.
 |-
 |[[Muon]] {{subatomiese deeltjie|muon}}
 |elementêr (lepton)
 |<small>''nooit''</small>
 |Carl D. Anderson (1936)
 |Eers ’n "meson" genoem.
 |-
 |[[Kaon]]e 
 |saamgestel (mesone)
 |<small>''nooit''</small>
 |1947
 |Ontdek in [[kosmiese straling]]. Die eerste vreemde deeltjie (met vreemde kwarke).
 |-
 |[[Lambdabarion]]e 
 |saamgestel (barione)
 |<small>''nooit''</small>
 |Universiteit van Melbourne ({{subatomiese deeltjie|Lambda0}}, 1950)<ref>Sommige bronne soos {{cite web |url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Hbase/Particles/quark.html#c4 |title=The Strange Quark}} sê 1947.</ref>
 |Die eerste [[hiperon]] wat ontdek is.
 |-
 |[[Neutrino]] 
 |elementêr (lepton)
 |[[Wolfgang Pauli]] (1930)
 |Clyde Cowan, Frederick Reines ({{subatomiese deeltjie|elektronneutrino|link=yes}}, 1956)
 |Het die probleem van energiespektrum van [[betaverval]] opgelos.
 |-
 |[[Kwark]]e<br />({{subatomiese deeltjie|opkwark}}, {{subatomiese deeltjie|afkwark}}, {{subatomiese deeltjie|vreemdkwark}})
 |elementêr
 |Murray Gell-Mann, George Zweig (1964)
 | colspan=2 |Geen spesifieke bevestigingsvoorval vir die kwarkmodel.
 |-
 |[[sjarmekwark]] {{subatomiese deeltjie|sjarmekwark}}
 |elementêr (kwark)
 |1970
 |1974
 |
 |-
 |[[onderkwark]] {{subatomiese deeltjie|onderkwark}}
 |elementêr (kwark)
 |1973
 |1977
 |
 |-
 |[[W- en Z-bosone|Swak ykbosone]]
 |elementêr (kwantum)
 |Glashow, Weinberg, Salam (1968)
 |[[CERN]] (1983)
 |Eienskappe deur die 1990's bevestig.
 |-
 |[[bokwark]] {{subatomiese deeltjie|bokwark}}
 |elementêr (kwark)
 |1973
 |1995
 |Hadroniseer nie, maar is nodig om die Standaardmodel te voltooi.
 |-
 |[[Higgsboson]]
 |elementêr (kwantum)
 |Peter Higgs et al. (1964)
 |CERN (2012)
 |Vermoedelik in 2013 bevestig. Nog bewyse in 2014 gevind.<ref>{{cite web |url=http://press.web.cern.ch/press-releases/2014/06/cern-experiments-report-new-higgs-boson-measurements |title=CERN experiments report new Higgs boson measurements |website=cern.ch |date=23 Junie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310140458/http://press.web.cern.ch/press-releases/2014/06/cern-experiments-report-new-higgs-boson-measurements |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
 |-
 |[[Tetrakwark]]
 |saamgestel
 | ?
 |
 |’n Nuwe klas hadrone.
 |-
 |[[Pentakwark]]
 |saamgestel
 | ?
 | colspan=2 |Nog ’n klas hadrone. Verskeie bestaan vermoedelik.
 |-
 |[[Graviton]]
 |elementêr (kwantum)
 |Albert Einstein (1916)
 |
 |
 |-
 |[[Magnetiese monopool]]
 |elementêr (ongeklassifiseer)
 |Paul Dirac (1931)
 |<small>''onontdek''</small>
 |
 |}

== Sien ook ==
* [[Standaardmodel]]
* [[Lys van deeltjies]]

== Verwysings ==
{{Verwysings}}

== Eksterne skakels ==
* {{Wikt-inlyn|subatomiese deeltjie}}

<br />
{{deeltjie}}

[[Kategorie:Subatomiese deeltjies| ]]