Torch Commando

'n Fakkeloptog in 1951 in Durban

Die Torch Commando (Fakkelkommando in Afrikaans) is in Mei 1951 deur oudstryders van die Tweede Wêreldoorlog gestig om die kleurlingstemreg, soos verskans in die Suid-Afrika-wet van 1909, te verdedig teen 'n hewige aanslag van die Nasionale Party.

Agtergrond

In Mei 1951 het 'n groep politiek bewuste oudstryders besluit om 'n optog met fakkels te hou om beswaar aan te teken teen die regering se voorneme om die Suid-Afrika-wet van 1909 te wysig ten einde kleurlinge van die algemene kieserslys te verwyder en hulle op 'n afsonderlike kieserslys te plaas. Die wekroep om deelname is gerig aan alle oudstryders, eers in Johannesburg, Port Elizabeth en Kaapstad, maar later ook in ander stede, om hulle stem te laat hoor vir die waardes waarvoor hulle in die Tweede Wêreldoorlog geveg en hulle kamerade gesterf het.

Niemand het aanvanklik gedink dat die optogte enigiets meer sou wees as net 'n buiteparlementêre demonstrasie van korte duur om baie Suid-Afrikaners se beswaar teen die Nasionalistiese regering te laat hoor nie. Daar was geen meesterplan nie en niemand het aanvanklik 'n blywende organisasie of vereniging in gedagte gehad nie.

Oudstryders by die duisende het gehoor gegee aan die oproep, want hulle was gretig om die kameraderie, patriotisme en opwinding van die oorlog te herleef in die vae hoop dat iemand hulle iets konkreets sou gee om te doen ten einde van die Nasionale Party-regering ontslae te raak. Dit was die enigste samebindende faktor in die vyf-jarige bestaan van die Torch Commando.

Die Torch Commando het uit die staanspoor geweier om standpunt in te neem oor die vraagstuk van swart regte. Hy het selfs kleurlinge, vir wie hy veronderstel was om te veg, vervreem en sy geloofwaardigheid ingeboet toe die organisasie ná hewige debatvoering geweier het om sy lidmaatskap aan alle Suid-Afrikaners oop te stel.

Sailor Malan.

Stigting

Die eerste en enigste leier van die Torch Commando was die vegvlieënier en held van die lugslag van Brittanje, Sailor Malan, wat in Mei 1951 tydens die eerste fakkelligoptog genooi is om die saluut te beantwoord. By dié geleentheid het Malan 'n toespraak gelewer waarin hy die oudstryders gevra het om te help verseker dat die bepalings van die Suid-Afrika-wet in elke opsig nagekom word. Ná optogte in verskeie stede het die Torch Commando amptelik in Junie 1951 sy beslag gekry met 'n nasionale kongres in Johannesburg waar Malan tot nasionale president en leier van die Torch Commando verkies is. Kort voor lank het die organisasie op 250 000 lede, waarvan die meeste ook Verenigde Party-ondersteuners was, aanspraak gemaak.

Tot almal se verbasing en selfs die leiers s'n, het hulle gou nasionale bekendheid verwerf. Maar die Torch Commando het in gewildheid en krag begin afneem nadat hy 'n vennootskap, die United Democratic Front (wat nie met die organisasie van die jare 80 verwar moet word nie), met die Verenigde Party en die Arbeidersparty aangegaan het om saam die Nasionale Party die verkiesing van April 1953 te beveg. Baie lede het met die uiterste ywer gewerk om die verkiesing te wen, maar die V.P.-leierskorps het vooraf reeds besef hulle kans om die N.P. te verslaan bra skraal was, ondanks die United South African Trust Fund wat in 1949 deur genl. Jan Christian Smuts gestig is om die V.P. se geldsake op vaster grondslag te plaas, en die deeglike beplanning en organisasie.

Victor Ivanoff se spotprent in Die Vaderland oor die Verenigde Party se poging om die 1953-verkiesing met die Torch Commando se hulp te wen.

1953-verkiesing

Hoewel die N.P. se getal setels in die verkiesing van 86 tot 94 verhoog het en die V.P. s'n van 65 tot 57 gedaal het, het laasgenoemde en die Arbeiders saam steeds meer stemme as die N.P. gekry. Oudergewoonte het die V.P. in talle stedelike kiesafdelings met 'n reuse-meerderheid gewen, terwyl die N.P. baie setels naelskraaps gewen het. Die N.P. se steun was eweredig oor die platteland en sommige Afrikaanse gebiede in die stede versprei, terwyl die V.P. se steun toenemend beperk begin raak het tot sommige stedelike gebiede.

Die N.P. se verhoogde getal setels was deels toe te skryf aan die toekenning in 1950 van ses Volksraadsetels aan Suidwes-Afrika, wat almal deur die N.P. gewen is. Die verkiesing was nietemin 'n groot terugslag vir die V.P. en is in Mei 1953 gevolg deur die eerste van ses afstigtings toe lede van die Torch Commando onder sen. Heaton Nicholls die Verenigde Federale Party in Natal gestig het om hulle te beywer vir 'n federale stelsel waarin die provinsies groter magte sou bekom en Natal selfs die reg sou hê om af te stig van die Unie. Die party het egter nie aan sy stigters se verwagtinge voldoen nie en het binne 'n jaar of wat van die toneel verdwyn. Baie oud-lede van die Torch Commando, wat nooit ontbind het nie maar net van die toneel verdwyn het, het hulle steun weer aan die Verenigde Party toegesê.

Ondergang

Die Torch Commando het hoofsaaklik verdwyn omdat hy misluk het in die doelwit van sy lede, naamlik die onttroning van die N.P. Die faktore wat tot die organisasie se ondergang bygedra het, was:

• Dit was onmoontlik om duidelike leiding te gee ten op stigte van die rassevraagstuk, want sy lede was net so veel daaroor verdeeld as die meeste ander anti-N.P.-groepe.
• Die V.P. is van tyd tot tyd in die verleentheid gestel deur uitlatings van Torch Commando-leiers, wat nie deur die reëls van 'n politieke party gebind is nie en dus eintlik kon sê wat hulle wou.
• Daar was 'n poging van sommige lede om die Commando te gebruik as grondslag vir die stigting van die Verenigde Federale Party.
• Die algemene verslaenheid en frustrasie met die verkiesingsuitslag wat die N.P. magtiger as vantevore gemaak het en wat gewys dat die party se steun in al die provinsies toegeneem het, buiten Natal.
• Die regering het, weens kommer oor die getal regters, staatsamptenare en Weermaglede wat by die Torch Commando aangesluit het, 'n wet uitgevaardig in gevolge waarvan dié mense nie aan die organisasie mag behoort het nie.

Bronne

• Cameron, Trewhella (hoofred.), Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika, Human & Rousseau, Kaapstad en Pretoria, 1986.
• Saunders, Christopher (raadgewende red.), Reader's Digest Illustrated History of South Africa - The Real Story, Reader's Digest Association Limited, Kaapstad en elders, 1992.
• Mostert, J.P.C., Politieke Partye in Suid-Afrika, Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S., Bloemfontein, 1986.