Kilt
'n Kilt of Skotse romp (Skots-Gaelies: fèileadh; Iers: féileadh)[1] is 'n kledingstuk wat lyk soos 'n knielengteromp wat om die lyf gedraai word en gemaak is van 'n geweefde wol met groot plooie aan die sykante en rugkant, met tradisioneel 'n wolgeruitpatroon.
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Die kilt het ontstaan uit die manskleredrag van die Skotse Hoogland en is in die 16de eeu die eerste keer aangeteken as die groot kilt, 'n vollengtekledingstuk waarvan die boonste helfte as 'n mantel gedra kon word. Die moderne of klein kilt het in die 18de eeu ontstaan en is eintlik die onderste helfte van die groot kilt. Sedert die 19de eeu is dit verbind met die groter kultuur van Skotland, en in 'n breër sin met die Gaeliese of Keltiese erfenis.
Hoewel die kilt meestal op amptelike byeenkomste en op die Hooglandse Spele en ander sportgeleenthede deur mans gedra word, is dit ook al aanvaar as 'n item van informele manlike kleredrag, en het dit teruggekeer na sy wortels as 'n alledaagse klere-item.
Kilts word nou in 'n verskeidenheid materiale gemaak vir informele drag. 'n Verskeidenheid aanhangsels kan bygevoeg word en sakke ingevoeg word om die behoefte aan 'n sporran ("beurs") onnodig te maak. Dit is ook al aanvaar as vrouedrag vir sekere sportsoorte.
Volgens die Dictionary of the Scots Language en Oxford English Dictionary kom die selfstandige naamwoord van die werkwoord kilt ("om te omgord"), wat weer van Skandinawiese oorsprong is.
Variante[wysig | wysig bron]
Die naam "kilt" kan op die volgende kledingstukke van toepassing wees:
- Die tradisionele kledingstuk, óf in sy historiese óf in sy moderne vorm wat nou algemeen in Skotland is, gewoonlik in 'n geruite patroon.
- Die kilts wat deur Ierse doedelsakorkeste gedra word en gebaseer is op die Skotse kledingstuk, maar nou effekleurig is.[2]
- Variante van die Skotse kilt wat in ander Keltiese weergawes aangepas is, soos die Walliese en Corniese cilt.
Skotland[wysig | wysig bron]
Organisasies wat die kompetisies in Hooglandse danse en doedelsakmusiek beoordeel, het almal reëls oor watter klere vir deelnemers toelaatbaar is. Volgens dié reëls moet kilts gedra word (buiten in die nasionale danse, wanneer vroue 'n rok moet dra).[3][4]
Ontwerp[wysig | wysig bron]
Die Skotse kilt is uniek wat betref die ontwerp, konstruksie en konvensie en verskil van ander klere wat aan die algemene beskrywing voldoen. Dit is 'n snyersromp wat om die draer se middellyf gedraai word; gewoonlik van die linkerkant af, om die voor- en agterkant en weer om die voorkant na die teenoorgestelde kant. Dit word aan albei kante met bande en gespes vasgemaak.
'n Kilt bedek die liggaam van die middellyf af tot in die middel van die knieë. Die oorvleuelende deel aan die voorkant word die "voorskoot" genoem en is plat, terwyl die enkellaag materiaal aan die kante en agter geplooi is. 'n Kiltspeld kan voor aan die boonste laag van die voorskoot geheg word, maar gaan nie deur die onderste laag nie omdat dit veronderstel is om gewig te verleen. Onderklere kan gedra word of nie, na gelang van die voorkeur van die draer, hoewel 'n "ware Skot" volgens tradisie nooit iets onder sy kilt dra nie.[5][6]
Materiaal[wysig | wysig bron]
Die tipiese kilt soos gesien op moderne Hooglandspeles is van kepergeweefde kamwol. Die weefmetode gee aanleiding tot 'n besonderse diagoneel geweefde patroon. Dié manier van keperstof word "tartan" genoem wanneer dit volgens 'n sekere kleurpatroon geweef word. In teenstelling hiermee word kilts wat deur Ierse doeselsakspelers gedra word, van effekleurige materiaal gemaak. Die gewildste kleure is saffraan en groen.
Kilts word gewoonlik sonder 'n soom gemaak omdat 'n soom die kledingstuk te dik sal maak en sal veroorsaak dat dit verkeerd hang. Die presiese hoeveelheid materiaal wat gebruik word, hang af van verskeie faktore, soos die getal plooie en die grootte van die draer.
Ruitpatroon[wysig | wysig bron]
Een van die besonderse eienskappe van 'n ware Skotse kilt is sy ruitpatroon, of in Engels ook sett genoem. Die verband tussen individuele clans en families en spesifieke patrone kan dalk een of twee eeue teruggespeur word. Dit was eers in die 19de-eeuse Victoriaanse tydperk dat die stelsel van vandag se tartans met name stelselmatig opgeteken en geformaliseer is, meestal deur weefmaatskappye vir handelsdoeleindes. Tot in dié tyd is Hooglandse tartans eerder met streke verbind as met spesifieke clans.
Vandag is daar tartans vir distrikte, graafskappe, verenigings en korporasies. Daar is setts vir provinsies, skole en universiteite; vir sportgeleenthede; vir individue; en generiese patrone wat enigiemand kan dra.
Setts word altyd horisontaal en vertikaal geranksik, en nooit diagonaal nie (buiten wanneer dit vir vrouerompe aangepas word). Hulle word gespesifiseer deur hulle garingtelling, die opvolging van kleure en hulle breedte-eenhede. As voorbeeld het die tartan van die clan Wallace 'n garingtelling van "K/4 R32 K32 Y/4" (K is swart, R is rooi en Y is geel). Dit beteken 4 eenhede van swart garing sal opgevolg word deur 32 eenhede van rooi, ensovoorts. Gewoonlik is die eenhede die spesifieke getal garings, maar solank die proporsies behou word, sal die uiteindelike patroon dieselfde wees. Daar is ook 'n spilpunt, waar die volgorde van die garing in die teenoorgestelder rigting begin loop om 'n spieëleffek te skep. Dit word 'n simmetriese tartan genoem. Sommige tartans, soos die clan Buchanan s'n, is asimmetries, wat beteken dit het nie 'n spilpunt nie. Die garings word in volgorde geweef tot aan die einde; die wewer begin dan weer voor vir die volgende sett.
Setts word verder gekenmerk deur hulle grootte, of die getal sentimeter in volle herhaling. Die grootte van 'n gegewe sett hang nie net af van die getal garings in die herhaling nie, maar ook van die gewig van die materiaal. Dit is omdat die garing dikker sal wees na gelang van die gewig van die materiaal, en dus sal dieselfde getal garings van 'n swaarder materiaal meer plek beslaan. Die presiese skakerings wat gebruik word, sal van die wewer afhang.
Tartans word kommersieel in vier standaardkleurvariasies geweef. "Antieke" of "Ou" kleure het dalk 'n effens verbleikte voorkoms om te lyk soos die groentekleure wat eens gebruik is. Antieke groene en bloue is ligter, terwyl rooie oranje kan lyk. "Moderne" kleure is helderder. "Verweerde" kleure lyk soos die ouer materiaal wat deur die elemente verweer is. Groene word ligbruin, bloue word grys en rooie is 'n dieper wynkleur. Die laaste kleurvariasie is "Gedemp", wat neig na aardskakerings. Die groene is olyfkleurig, die bloue leisteenblou en die rooie 'n selfs dieper wynkleur. Dit beteken van die sowat 3 500 geregistreerde tartans in die Scottish Tartans Authority se databasis in 2004[7] is daar vier moontlike kleurvariasies vir elk, wat lei tot sowat 14 000 erkende tartankeuses.
Hoewel baie tartans jaarliks bygevoeg word, is die meeste van die geregistreerde patrone wat vandag beskikbaar is, van die 19de eeu af geskep deur kommersiële wewers wat met 'n groot verskeidenheid kleure gewerk het.
Bykomstighede[wysig | wysig bron]
Die Skotse kilt word gewoonlik saam met wolkouse gedra wat by die knie omgeslaan word, en 'n sporran (Skots-Gaelies vir "beurs"), wat om die middellyf aan 'n ketting of leerband hang.
Ander bykomstighede, na gelang van die formaliteit van die geleentheid, sluit in:
- 'n Gordel (gewoonlik met 'n geëmbosseerde gespe)
- 'n Baadjie (van verskeie tradisionele ontwerpe)
- 'n Kiltspeld
- 'n Sgian-dubh {Gaelies vir "swart mes")
Ierland[wysig | wysig bron]
Hoewel die oorsprong van die Ierse kilt steeds 'n onderwerp van debattering is, dui huidige bewyse daarop dat kilts in die Skotse Hoogland en eilande ontstaan het, en dat dit reeds sedert die vroeë 19de eeu deur Ierse nasionaliste gedra is en 'n simbool van Gaeliese identiteit geword het.[8]
Effekleurige kilts is eers deur Ierse nasionaliste gedra en daarna deur Ierse regimente in die Britse weermag. Tartan was skaarser in Ierse kilts, omdat dit duurder was om te vervaardig. Net ryk Iere kon tartan bekostig.
Die Iere dra steeds kilts, maar dit is grootliks beperk tot formele geleenthede en troues. Ierse marsorkeste dra ook dikwels kilts.
Ander Keltiese nasies[wysig | wysig bron]
Hoewel dit nie 'n tradisionele komponent van nasionale drag buite Skotland en Ierland is nie, het kilts onlangs in ander Keltiese nasies gewild geraak as 'n teken van Keltiese identiteit.[9] Kilts en tartans kan dus ook gesien word in Wallis, Cornwall, die eiland Man, Brittanië en Galisië. Hoewel Northumbrië nie as 'n Keltiese streek beskou word nie, is kilts ook daar aanvaar.
Kilts word ook tradisioneel deur mense in Oostenryk gedra, veral in Karintië en Opper-Oostenryk, vanweë hulle Keltiese erfenis.[10]
Moderne ontwerpe[wysig | wysig bron]
Kilts en ander rompe vir mans het in die 1980's 'n moderne modeneiging geword. Die Amerikaanse ontwerper Stephen Sprouse het 'n swart miniromp van denim oor swart jeans in 1983 bekend gestel. In 1984 het Jean Paul Gaultier 'n opskudding in die modebedryf veroorsaak toe hy minirompe en kilts vir mans weer bekend gestel het.[11]
Van die laat 1990's af het moderne kilts in Skotland op die mark verskyn,[12] asook in die VSA en Kanada, in 'n reeks materiale soos leer, denim, koordferweel en katoen.[13] Sommige is gebaseer op tradisionele Skotse kilts, terwyl ander net so lyk omdat hulle knielangterompe vir mans is. Hulle kan plooie hê en met velcro vasgemaak word in plaas van met gespes. Baie is ontwerp om sonder 'n sporran gedra te word en kan sakke of gereedskapsbelde hê.
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ "Am Faclair Beag". www.faclair.com.
- ↑ Newsome, Matthew Allen C (1 Julie 2005). "On the Confusion of the Kilt as an Irish Garment". Albanach. Clemmons, NC. Geargiveer vanaf die oorspronklike (World Wide Web log) op 15 Oktober 2009. Besoek op 10 Junie 2009.
- ↑ Rules of the British Columbia Pipers Association, BC Pipers' Association, 11 October 2007, archived from the original on 3 Oktober 2009, https://web.archive.org/web/20091003153413/http://www.bcpipers.org/rules.html, besoek op 10 June 2009
- ↑ Johnson, Erik. "Costuming Regulations of the Scottish Official Board of Highland Dancing". Margs highland dance wear. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Januarie 2009. Besoek op 13 Maart 2009.
- ↑ Pearson, Andrew. "The Real Story: What does a Scotsman wear under his kilt?". Scottish Tartans Authority. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Mei 2022.
- ↑ "Scots Tradition Hit by Cover-Up Ruling". The Times. VK. 2 Augustus 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Junie 2010. Besoek op 12 Mei 2008.
- ↑ Newsome, Matthew Allen C (December 2004), What's the 'Official' Word About Tartans?, Clemmons, NC: Albanach, http://www.albanach.org/official.htm, besoek op 21 May 2010
- ↑ Newsome, Matthew Allen C (2010). "Hibernean Dress, Caledonian Custom". Scottish Tartans Museum. Franklin, NC: The Scottish Tartans Museum. Besoek op 15 Maart 2017.
- ↑ "Welsh National Dress". St. Fagan's National History Museum. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Oktober 2008. Besoek op 11 Junie 2008.
- ↑ "Is Austria the true home of the kilt?". Radio Prague International (in Engels). 6 Augustus 2004. Besoek op 15 September 2022.
- ↑ Duka, John (27 Oktober 1984). "Skirts for Men? Yes and No". The New York Times (in Engels (VSA)). ISSN 0362-4331. Besoek op 10 Augustus 2020.
- ↑ "Kilts Dance to New Tune". BBC News. 25 Julie 2000. Besoek op 10 Junie 2009.
- ↑ Harper, Christina. "Revealing a New-Look Kilt for Everyday Wear". The Scotsman. Heritage & Culture. Besoek op 10 Junie 2009.
Skakels[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Kilt.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
