Orthoptera
| Sprinkaan | |
|---|---|
| |
| Leptophyes punctatissima | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Superklas: | |
| Klas: | |
| Subklas: | |
| Infraklas: | |
| Orde: | Orthoptera Latreille, 1793
|
| Subordes | |
Orthoptera is 'n besonder groot orde met meer as 20 000 bekende spesies sprinkane en krieke. Sommige het kort voelhorings en behoort tot die suborde Caelifera (kortsprietsprinkane: gewone sprinkane en 'n familie dwergkrieke); ander het voelhorings wat langer as hul liggaam is en behoort tot die suborde Ensifera (langsprietsprinkane: koringkrieke en verskeie ander soorte krieke).
Sprinkane is die lede van die orde wat baie goed kan spring, maar die meeste spesies kan nie ver vlieg nie. Hulle kan ver spring met hul sterk agterpote en baie soorte kan ook vlieg. Sprinkane wat in swerms vlieg, word treksprinkane genoem.
Algemeen
[wysig | wysig bron]Sprinkane se lengte wissel van 10 tot 110 mm. Hulle kom in baie kleure voor, soms selfs groen en bruin in dieselfde spesie. Sommige het helder kleure om roofdiere te waarsku dat hulle giftig of onsmaaklik is. Suid-Afrika se bekende groen-en-rooi melkbossprinkaan is giftig omdat dit giftige melkbosse vreet.
Die gehoorsintuie is aan die sykante van die eerste agterlyfsegment. Die meeste sprinkane striduleer (sing) deur 'n vyl aan die agterpote teen die voorvlerke te skuur.
Die meeste kortsprietsprinkane lê hul eiers in pakkies in die grond, soms tot 100 mm diep. Die wyfies het 'n lêboor wat aangepas is om te grawe. Die eierpakkies kan van tientalle tot meer as honderd eiers bevat. Baie soorte se eiers maak 'n diapouse deur om die winter of droogtes te oorleef. Wanneer die weerstoestande reg is, broei die eiers uit. Die nimfe, soos die larwes van hemimetaboolinsekte genoem word, is aanvanklik voetgangers. Hulle ondergaan tydens hul ontwikkeling vyf tot sewe vervellings en elke volgende stadium is groter as die vorige, met langer vlerkstompies.
Die laaste vervelling lei tot die volwasse stadium. Die jong volwassene het enigiets van dae tot weke nodig om geslagsryp te word. Soorte met 'n diapouse in die volwasse stadium neem selfs maande daarvoor.
Die lewensiklus van die langsprietsprinkaan is soortgelyk aan bogenoemde, maar die eiers word dikwels op of in plante gelê. Die wyfies het 'n sabelvormige lêboor.
Op baie plekke in die wêreld word sprinkane geëet. Hulle is 'n goeie bron van proteïen. Soldate word dikwels aangeraai om sprinkane te vang en te eet indien hulle sou verdwaal en die voedsel opraak.
Treksprinkane kan geweldige skade aan oeste aanbring.
Daar is ongeveer 650 spesies in Suid-Afrika, waarvan vier treksprinkane is. In Suider-Afrika word drie treksprinkane in drie soorte habitats aangetref: By die opbougebied bou die digthede van die alleenlopers op; die swerms ontwikkel in die permanente tuisgebied en val dan gereeld die invalsgebied binne. Die permanente tuisgebiede val grotendeels in die droë sentrale gedeeltes van Suid-Afrika en Suid-Namibië.
Sommige sprinkane maak 'n kenmerkende geluid deur stridulasie (vryf hul pole en/of vlerke teenmekaar). Die spesies het ook gehoororgane. Sprinkane vlieg oor die algemeen nie goed nie, en hulle gebruik hul vlerke eerder as hulpmiddel om verder te spring. Die treksprinkane is egter ’n uitsondering, want hulle kan ure aaneen vlieg.
Sommige sprinkaangroepe se vlerke is egter gereduseer, terwyl dit by ander heeltemal afwesig is. Sprinkaanpote het meestal ’n aantal stekels aan die agterkant, terwyl die derde paar looppote (springpote) besonder goed ontwikkel is. Dit het breë, lang dye (weens die sterk springspiere) met lang, slanke skene wat hulle in staat stel om baie ver te spring.
Die agterlyf (abdomen) bestaan gewoonlik uit 10 segmente. ’n Paar aanhangsels (serkusse) word aan die laaste segment aangetref. Die mannetjies gebruik dit tydens paring, maar dié van die wyfie is verklein. Wyfiesprinkane se negende en tiende agterlyfsegment is aangepas om ’n lêboor te vorm, wat gebruik word om holtes in die grond te boor waarin die eiers gelê word. Die lêboor is by sommige ondergrondlewende spesies afwesig.
Die suborde Caelifera se lêboor bestaan uit slegs twee paar aanhangsels, terwyl 'n derde paar gereduseer is. Hul paring word deur 'n uitgerekte vertoning voorafgegaan. Die wyfie grawe daarna 'n holte in die grond met haar agterlyf, wat baie lank kan uitrek, en lê die eiers onder die oppervlak. Die lêboor van die suborde Ensifera bestaan uit drie paar baie lang aanhangsels (in sommige gevalle langer as die liggaam). Tydens paring bevrug die mannetjie die wyfie met spermpakkies (spermatofore) en die eiers word kort hierna op plante of in die grond gelê. 'n Aantal families krieke behoort ook tot die suborde. Die jong sprinkane lyk baie soos hul ouers, hoewel hulle nie vlerke of geslagsorgane het nie; dié ontwikkel tydens vervellings.
Ná die laaste vervelling is die insek volwasse en groei hy nie verder nie. Die sprinkaan se dieet wissel baie. Kortsprietsprinkane is in die reël plantetend, maar baie langsprietsprinkane is omnivore. Sprinkane het baie natuurlike vyande, want ’n groot deel van hul eiers is die prooi van kewerlarwes en ander insekte, terwyl volwasse sprinkane deur reptiele, voëls en klein soogdiere gejag word.
Kamoeflering
[wysig | wysig bron]Die kleur en vorm van baie sprinkane pas goed by hul omgewings in. Sommige langsprietsprinkane het 'n groen kleur en hul vlerke lyk soos jong blare. Sommige Suid-Amerikaanse spesies het selfs nagebootste skimmelspore op hul vlerke, en indien hulle skrikgemaak word, verskyn daar oogvlekke op die agterpunte. Ander spesies het weer lang, dun liggaamsdele, wat meebring dat hulle baie soos takke lyk. Die meeste kortsprietsprinkane het bepaalde kleurpatrone op hul lywe, wat hulle teen 'n bepaalde agtergrond verberg.
Stridulasie
[wysig | wysig bron]Baie sprinkaanspesies kan 'n kenmerkende skerp "tjirp"-geluid voortbring. Dit word veral deur die mannetjies gedoen en is baie kenmerkend van die verskillende spesies, veral wat toonhoogte, ritme, ensovoorts betref. Die geluide word tydens paring gebruik, maar mannetjies bring dit ook voort wanneer hulle met mekaar meeding.
Die geluide word slegs in warm weersomstandighede gemaak en die patroon, asook ritme daarvan, is van die temperatuur afhanklik. Die voortbring van die geluide word stridulasie genoem en die klanke word op verskillende maniere geproduseer. Langsprietsprinkane beweeg die voorste vlerkpaar se basisse oormekaar, en dit bring mee dat 'n struktuur met dwars groewe op die een vlerk oor 'n kamvormige struktuur op die ander vlerk geskuur word. Die vibrasies word verder versterk deur 'n vlies wat styf onder die vlerkpaar gespan is om 'n hoë, helder geluid voort te bring. Die geluid is die hardste by krieke, wat tot dieselfde orde as langsprietsprinkane behoort.
Baie kortsprietsprinkane produseer 'n sagter en dowwer geluid deur hul springpootdye teen 'n uitstekende aar op die eerste paar vlerke te vryf. 'n Aantal ander meganismes word deur sommige spesies gebruik om klank voort te bring. Sommige spesies kortsprietsprinkane gebruik hul springpootheupe (koksas) terwyl ander knetterende geluide met hul agtervlerke maak. Ander sprinkane maak weer knersgeluide met hul kake. Die spesies wat geluide maak, het ook gehoororgane. Die langsprietsprinkaan het 'n timpaanorgaan in die voorste paar pote. Die orgaan bestaan uit 'n spleet wat met ’n trommelvlies bedek en oor ’n trommelholte gespan is. Die vlies dra alle vibrasies in die lug aan senuweeselle oor en die posisie van 'n klankbron kan presies bepaal word deur albei voorpote te gebruik.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-67-2, volume 26, bl. 126
- Erik Holm en Elbie de Meillon, Insekte, Struik Uitgewers, Kaapstad, 1987.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Orthoptera. |
Wikispecies het meer inligting verwant aan Orthoptera- (en) "Orthopteran". Encyclopædia Britannica. Besoek op 22 Augustus 2019.
