Vysel en stamper
'n Vysel en stamper is 'n stel van twee eenvoudige werktuie wat gebruik word om bestanddele en ander stowwe voor te berei deur hulle fyn te druk of maal. Dit word in 'n kombuis, laboratorium of apteek gebruik om 'n poeier of pasta te maak. Die vysel is 'n soort bak wat gewoonlik van metaal, harde hout, porselein of 'n harde gesteente soos graniet gemaak is. Die stamper is 'n stomp, knuppelagtige voorwerp. Die stof wat gemaal moet word, word in die vysel geplaas en met die stamper gestamp of gedruk totdat die verlangde tekstuur bereik is.
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
Die vysel en stamper word reeds sedert die Steentydperk vir kookwerk gebruik. Antieke modelle is in Suidwes-Asië ontdek wat uit tot omstreeks 35000 v.C. dateer.[1]
Sedert die 14de eeu het bronsvysels baie gewild geraak. Hulle was harder as dié van klip wat voorheen gebruik is en kon gemaak word met knoppe, handvatsels en tuite. Van die 17de eeu af het vysels van geglasuurde porselein gewild geraak omdat hulle maklik is om skoon te maak.[2]
Vandag word vysels en stampers in apteke aangetref vanweë hulle historiese gebruik in die voorbereiding van medisyne, asook in die kunste en bouwerk.
'n Groot voordeel van 'n vysel bo 'n plat maaloppervlak is dat daar geen vermorsing is nie danksy die diepte van die vysel. Hulle is soms ook groot sodat 'n mens langsaan kan staan en dus met meer krag kan maal.
Vysels en stampers is die voorlopers van moderne mengers en kan beskryf word as klein, mobiele meulens wat met die hand gebruik kan word en geen elektrisiteit of brandstof nodig het nie.
In kultuur[wysig | wysig bron]
Hoe oud die vysel en stamper is, is duidelik uit antieke geskrifte, soos die oudste bewaarde medisynegeskrif (uit Egipte, omstreeks 1550 v.C.) en die Ou Testament (Numeri 11:8 en Spreuke 27:22).[3]
In Russiese en Oos-Europese folklore word vertel die heks Baba Jaga vlieg deur die woud terwyl sy in 'n groot houtvysel staan, in haar een hand 'n stamper vashou en in die ander hand haar besem om haar spore dood te vee.
In farmasie[wysig | wysig bron]
Vysels en stampers word hoofsaaklik in farmaseutiese produksie gebruik in die vervaardiging en toetsing van medisyne, in die mediese en verpleegsektor vir die verplettering van medisyne voor toediening en in die kombuis vir voedselvoorbereiding.
Die materiaal wat verpletter moet word, word in die vyselbak geplaas en met die stamper gebreek of gevryf. Vir farmaseutiese gebruik, word die vysel en die kop van die stamper van porselein gemaak, terwyl die handvatsel van die stamper van hout gemaak word. Dit staan bekend as 'n Wedgwoodvysel met sy oorsprong in 1759. Deesdae se meng van bestanddele of die verkleining van die deeltjiegrootte staan bekend as triturasie.
In praktiese farmaseutika speel die deeltjiegrootte van 'n geneesmiddel 'n beduidende rol in hoe die middel optree in die liggaam, wat betref bv. die mate van opname (absorpsie uit die spysverteringstelsel), verspreiding deur onder andere die bloedsomloopstelsel, dan die farmakologiese effek (met mootlike proteïenbinding of nie), en uiteindelik die uitskeiding van die geneesmiddel.
Geneesmiddelvervaardiging[wysig | wysig bron]
Met die stamper word die stof wat gemortel moet word, saamgedruk en verpletter totdat dit die gewenste grootte bereik.[4] Haalbare korrelgroottes vir geneesmiddels wissel van growwe (0,75 mm), medium-fyn (0,3 mm) of fyn poeier (0,15 mm).[5] Vysels kan ook gebruik word om poeiers te meng voordat dit verder verwerk word in die voltooide geneesmiddelvorm. Om beroepsgesondheid en -veiligheid en -higiëne moet handskoene en gesigmaskers gedra word wanneer dit versnipper word.
In plaas van wrywingbakke, kan mortelmeulens ook gebruik word, wat in verskillende ontwerpe beskikbaar is, afhangende van die volume en materiaal van die mortel en die materiaal wat gemortel moet word.
Daar is 'n verskil in resultaat tussen vysels en slypmasjiene. Die klassieke metode om met 'n vysel en stamper te verpletter, bied sagte verplettering. Biologiese monsters, soos kruie of medisinale plante, kan hul farmakologiese doeltreffendheid verloor as gevolg van die hitteopwekking wat voorkom as 'n newe-effek van die hoë energieë van nanoslyping.[6]
In farmaseutiese chemiese analise word vysels vir tablette, korrels en poeiers gebruik vir monstervoorbereiding. 'n Skyfvibrerende meule word gebruik as deel van die gehaltebeheer van vaste stowwe.
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Wright, K. (1991). "The Origins and Development of Ground Stone Assemblages in Late Pleistocene Southwest Asia" (PDF). Paléorient. 17 (1): 19–45. doi:10.3406/paleo.1991.4537. JSTOR 41492435. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 24 Augustus 2019. Besoek op 10 Desember 2023.
- ↑ "History of Mortars". 8 Januarie 2021.
- ↑ "www.usip.edu The mortar and pestle from the renaissance to the present" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 19 Maart 2016. Besoek op 12 April 2007.
- ↑ Richard Brieger. Grundzüge der praktischen Pharmazie (in Duits). ISBN 978-3-642-91427-0.
- ↑ Reinhard Wylegalla (2011). "Mörser und Waagen". Deutsche Apotheker Zeitung (in Duits). 19: 76.
- ↑ "Zerkleinern und Mahlen von Tabletten" (PDF). TechnoPharm (in Duits) (Editio Cantor Verlag uitg.). Aulendorf. 4 (5): 238–240. 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 12 Junie 2018. Besoek op 10 Desember 2023.
Skakels[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Vysel en stamper.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
