Wys bron van Edward Teller

{{Infobox scientist
| name = Edward Teller
| image = EdwardTeller1958 fewer smudges.jpg
| caption = Teller in 1958 as direkteur van die Lawrence Livermore National Laboratory
| birth_date = {{Geboortedatum|1908|1|15}}
| birth_place = [[Boedapest]], [[Hongarye]]
| death_date = {{Sterfdatum en ouderdom|2003|9|9|1908|1|15}}
| death_place = Stanford, [[Kalifornië]]
| nationality = Hongaar
| citizenship = [[Hongarye]]<br />[[Verenigde State van Amerika|VSA]] (6 Maart 1941)
| known_for = Jahn–Teller effek<br />Ashkin–Teller-model<br />Waterstofbom
| alma_mater = Universiteit van [[Karlsruhe]]<br />Universiteit van [[München]]<br />Universiteit van [[Leipzig]]
| awards = Nationale Wetenskapmedalje<br />Eringen-medalje<br />Harvey-prys<br />[[Enrico Fermi]]-toekening<br />[[Albert Einstein]]-toekenning
| signature = Edward Teller signature.svg
| spouse = {{marriage|[[Augusta H. Teller|Augusta Maria Harkanyi]]|1934|2000|end=haar dood}}
| children = 2
}}

'''Edward Teller''' ([[Hongaars]]: Teller Ede; 15 Januarie 1908 – 9 September 2003) was 'n Hongaars-Amerikaanse teoretiese fisikus wat bekend was as "die vader van die waterstofbom", hoewel hy nie vir die titel omgegee het nie, en slegs 'n deel was van die span wat die tegnologie ontwikkel het.{{R|Teller & Shoolery}} Teller was sy lewe lank bekend vir sy wetenskaplike vermoë en ook vir sy moeilike interpersoonlike verhoudings en wisselvallige persoonlikheid.

== Vroeë lewe en werk ==
[[Lêer:Edward Teller (boy).jpg|duimnael|links|100px|Jong Edward Teller]]
Teller is in 1908 in [[Hongarye]] gebore met Joodse ouers, Miska "Max" Teller, 'n prokureur, en Ilona Deutsch, 'n pianis.{{R|NYT1}} Hy het sy opleiding aan die Fasori Lutherse Gimnasium en die Minta Gimnasium in [[Boedapest]] ontvang. Op 'n vroeë ouderdom het hy godsdiens vaarwel geroep. "Godsdiens was nie 'n probleem in my gesin nie", het hy later geskryf, "dit is inderdaad nooit bespreek nie. My enigste godsdiensopleiding het gekom omdat die Minta vereis het dat alle studente klasse in hul onderskeie godsdienste moes neem. My familie het een vakansie gevier, [[Jom Kippoer]], wanneer ons almal gevas het. Tog het my pa op Saterdae en al die Joodse vakansiedae vir sy ouers gebid. Die idee van God wat ek aanvaar het, was dat dit wonderlik sou wees as Hy bestaan het: ons het Hom dringend nodig, maar het Hom vir duisende jare nooit gesien het nie."{{R|Teller & Shoolery}}

Soos in [[Albert Einstein]] en [[Richard Feynman]] se geval het Teller se spraakvermoë stadiger as by meeste kinders ontwikkel, maar hy het baie in getalle belanggestel. Hy sou groot somme in sy kop bereken vir die plesier daarvan.{{R|YouTube1}}

In 1926 het Teller Hongarye verlaat en na [[Duitsland]] gegaan, hoofsaaklik weens die fascistiese bewind van Miklós Horthy in Hongarye. In hierdie tydperk het hy 'n blywende vyandigheid teenoor kommunisme en fascisme ontwikkel.{{R|stix}}

Tussen 1926 en 1928 het hy wiskunde en chemie aan die Universiteit van Karlsruhe studeer en 'n graad in [[chemiese ingenieurswese]] behaal. Dit was egter 'n lesing deur Herman Mark oor molekulêre [[spektroskopie]] wat hom gemotiveer het om oor te skakel na [[fisika]].{{R|YouTube2}} Daarna is Teller na die Universiteit van München waar hy fisika onder Arnold Sommerfeld studeer het.

Op 14 Julie 1928, terwyl hy nog 'n jong student in [[München]] was, het hy 'n [[trem]] geneem om 'n trein te haal vir 'n staptog in die nabye Alpe en het besluit om af te spring terwyl dit nog beweeg het. Hy het geval en die wiel het die grootste deel van sy regtervoet afgery. Vir die res van sy lewe het hy pal mank geloop. Hy wou nie pynstillers neem nie, omdat dit sy denke bemoeilik het, en het homself oortuig deur gebruik van die [[plasebo]]-effek dat hy hulle wel geneem het. [[Werner Heisenberg]] het op 'n slag kommentaar gelewer oor die "gehardheid van sy gees."{{R|Indrukke}} In 1929 het Teller by die Universiteit van Leipzig ingeskryf, waar hy sy doktersgraad in fisika onder Werner Heisenberg behaal het. Sy tesis was een van die eerste akkurate [[Kwantummeganika|kwantummeganiese]] verhandelings oor die waterstofmolekulêre ioon.

In 1930 het Teller na die Universiteit van Göttingen geskuif om saam met [[Max Born]] en James Franck te werk. In 1932 het Teller se lewenslange vriend en mede-fisikus, George Placzek, gereël dat Teller vir die somer by [[Enrico Fermi]] in Italië gaan bly. Na 1933, toe [[Adolf Hitler]] kanselier geword het, het Duitsland onveilig geword vir Jode, sodat Teller na Engeland vertrek het. Hy was 'n jaar in [[Kopenhagen]] waar hy onder [[Niels Bohr]] gewerk het. In 1934 het hy met sy jarelange vriendin Augusta Maria "Mici" Harkanyi getrou.{{R|Teller & Shoolery}}

Mici was reeds 'n student in [[Pittsburgh]] en wou terugkeer na die Verenigde State. In 1935 is Teller uitgenooi om professor in fisika aan die George Washington Universiteit te word, waar hy tot 1941 gewerk het. Hier in 1937 het hy die Jahn–Teller-effek voorgestel. Die Jahn-Teller-effek verdraai molekules in sekere situasies en beïnvloed die [[chemiese reaksie]]s van metale, en veral die kleur van sekere metaalkleurstowwe.{{R|Jahn & Teller}} In samewerking met Stephen Brunauer en Paul Hugh Emmett het Teller ook 'n belangrike bydrae gelewer tot oppervlakfisika en chemie: die sogenaamde Brunauer–Emmett–Teller-isotermie (of BET-isotermie).{{R|BET}} Sy uitbreiding van [[Enrico Fermi]] se teorie oor [[betaverval]], in die vorm van Gamow–Teller-oorgange, het 'n belangrike stap in die toepassing daarvan gelewer, terwyl die Jahn–Teller-effek en die Brunauer–Emmett–Teller-teorie (BET) hul oorspronklike formulering behou het en is steeds steunpilare in fisika en chemie.{{R|Goodchild}}

Teller en Mici het in 1941 Verenigde State-burgers geword.{{R|Teller & Shoolery}} Teller het ook bydraes gelewer tot die Thomas–Fermi-teorie, die voorloper van die funksionele teorie van digtheid, 'n standaard moderne instrument in die [[Kwantummeganika|kwantummeganiese]] behandeling van komplekse [[Molekuul|molekules]]. In 1953, saam met Nicholas Metropolis, Arianna Rosenbluth, Marshall Rosenbluth en sy vrou Augusta "Mici" Teller, was Teller mede-outeur van 'n artikel wat 'n standaard-vertrekpunt is in die toepassing van die Monte Carlo-metode op statistiese meganika.{{R|Metropolis, N. 1953}}

== Die Manhattan-projek ==
[[Lêer:Edward Teller ID badge.png|duimnael|Edward Teller se toegangskaart vir die Los Alamos-laboratorium]]

=== Die Los Alamos-laboratorium ===
In 1942 was Teller deel van [[Robert Oppenheimer]] se somerbeplanningsessie vir die [[Manhattan-projek]] aan die Universiteit van Kalifornië en was 'n vroeë lid van die Manhattan-projek, belas met die ontwikkeling van die eerste atoombom, en het 'n suksesvolle ontwerp vir 'n soliede putinploffing voorgestel. Hy het ook 'n ernstige poging aangewend om die eerste wapens wat op [[kernfusie]] gebaseer is te ontwikkel, maar dit is uitgestel tot na die [[Tweede Wêreldoorlog]]. Dit was ná 'n opmerking aan Teller deur Enrico Fermi oor die gebruik van 'n splitsingsreaksie om 'n nog groter fusiereaksie te begin. Tydens die beplanningsessie het Teller die bespreking van 'n [[kernsplyting]]wapen na 'n kernfusiewapen afgelei en dit het gelei tot die idee van die waterstofbom.{{R|Herken|Rhodes1986}} Sy idee van 'n kernfusiewapen het hy die "Super" genoem.

Wetenskaplikes van die universiteite van Columbia, [[Princeton-universiteit|Princeton]], [[Chicago]] en die [[Universiteit van Kalifornië, Berkeley]], is na die Universiteit van Chicago se [[Metaalkunde|Metallurgiese laboratoriums]] verskuif om aan [[uraan]]navorsing onder Arthur Compton te werk. Aanvanklik is Teller uitgesluit van die groep aangesien hy en sy vrou nog familielede in vyandelike lande gehad het. In 1943 was die Los Alamos-laboratorium opgerig en Teller het saam met die ander wetenskaplikes daarheen verhuis. Hy het spoedig daarin geslaag om sy bure te verpes deur laataand klavier te speel.{{R|StanfordDeath}}

'n Spesiale groep is in Maart 1944 onder Teller gestig om die wiskunde van 'n kernwapen van 'n inploffingtipe te ondersoek.{{R|"Hoddeson & Meade"}} Dit het ook probleme gehad. Vanweë sy belangstelling in die Super het Teller nie so hard gewerk aan die inploffingeksperimente as wat Bethe wou hê nie. Dit was oorspronklik ook take met 'n lae prioriteit, maar die ontdekking van spontane splitsing in plutonium deur die groep van Emilio Segrè het die inploffingsbom toenemend belangrik gemaak. In Junie 1944 het Oppenheimer op Bethe se versoek Teller uit die T-afdeling verhuis en hom in beheer geplaas van 'n spesiale groep wat verantwoordelik was vir die Super, wat direk aan Oppenheimer gerapporteer het. Hy is vervang deur Rudolf Peierls van die Britse Sending, wat op sy beurt [[Klaus Fuchs]] ingebring het, wat later as 'n Sowjet-spioen ontmasker is.{{R|"Hoddeson & Meade"|Herken}} Teller se  Super-groep het deel geword van Fermi se F-afdeling toe hy in September 1944 by die Los Alamos Laboratorium aangesluit het.{{R|"Hoddeson & Meade"}} Dit het [[Stanislaw Ulam]], Jane Roberg, Geoffrey Chew, Harold en Mary Argo,{{R|"Hoddeson & Meade"}} en [[Maria Goeppert-Mayer]] ingesluit.{{R|Dash}}

Teller het waardevolle bydraes tot bomnavorsing gelewer, veral vir die toeligting van die inploffingsmeganisme. Hy was die eerste om die soliede putontwerp voor te stel wat uiteindelik suksesvol was. (Hierdie ontwerp het bekend gestaan as 'n ''Christy-put'', na die fisikus Robert F. Christy wat die put 'n werklikheid gemaak het.{{R|AHF}}) Teller was een van die min wetenskaplikes wat na die [[Trinity-kernwapentoets|Trinity-kerntoets]] in Julie 1945 gekyk het, eerder as om opdragte te volg om op die grond te lê met die gesig na onder. Hy het later gesê dat die atoomflits "was asof ek die gordyn in 'n donker kamer oopgetrek het en die wye daglig binnegestroom het."{{R|Atlantis}}

=== Besluit om die bom op Japan te laat val ===
In die dae voor en na die eerste demonstrasie van 'n kernwapen, die Trinity-toets in Julie 1945, het sy mede-Hongaar Leo Szilard die Szilard-petisie gesirkuleer, wat aangevoer het dat 'n demonstrasie aan die Japannese van die nuwe wapen moet plaasvind voor die werklike gebruik van die wapen op Japan, en daarmee saam sou die wapens hopelik nooit op mense gebruik word nie. In antwoord op Szilard se petisie het Teller sy vriend Robert Oppenheimer geraadpleeg. Teller het geglo dat Oppenheimer 'n natuurlike leier was en hom met so 'n formidabele politieke probleem kon help. Oppenheimer het Teller gerusgestel dat die lot van die land aan die verstandige politici in Washington oorgelaat moet word. Versterk deur die invloed van Oppenheimer, het hy besluit om nie die petisie te onderteken nie.{{R|"Blumberg & Panos"}}

Later, toe hy sy lewensverhaal geskryf het, het Teller oor hierdie besluit geskryf: "Eerstens was Szilard reg. As wetenskaplikes wat aan die vervaardiging van die bom gewerk het, het ons 'n spesiale verantwoordelikheid gehad. Tweedens was Oppenheimer reg. Ons het nie genoeg geweet van die politieke situasie nie om 'n geldige mening te hê. Derdens, wat ons moes gedoen het, maar nie kon doen nie, was om die tegniese veranderinge uit te werk wat nodig was om die bom oor [[Tokio]] te demonstreer en die inligting aan president [[Harry S. Truman|Truman]] voor te lê."{{R|Teller & Shoolery}}

Teller was onbewus dat vier van sy kollegas deel van die geheime organisasie (genaamd "die interimkomitee") was, en besluit het hoe die nuwe wapens aanvanklik gebruik moes word. Die "wetenskaplike paneel" van die komitee is gelei deur Oppenheimer; hulle het tot die gevolgtrekking gekom dat onmiddellike militêre gebruik op Japan die beste opsie was.{{R|NF}}

== Waterstofbom ==
[[Lêer:Ivy Mike H Bomb.jpg|duimnael|'n 10,4 Mt waterstofbom genaamd Ivy Mike wat in 1952 ontplof is, die eerste wat die Teller-Ulam-ontwerp gebruik het]]
Norris Bradbury, wat Oppenheimer in November 1945 as direkteur van Los Alamos vervang het, het Teller die pos as hoof van die T-afdeling aangebied, maar Teller het op 1 Februarie 1946 Los Alamos verlaat om na die Universiteit van Chicago terug te keer as professor en medewerker van Fermi en Goeppert-Mayer.{{R|Herken}}

In April 1946 neem Teller deel geneem aan 'n konferensie in Los Alamos om die werk oor die "Super" te beoordeel. Die eienskappe van termonukleêre brandstowwe soos [[deuterium]] en die moontlike ontwerp van 'n waterstofbom is bespreek. Daar is tot die gevolgtrekking gekom dat Teller se beoordeling van 'n waterstofbom te gunstig was, en dat die hoeveelheid deuterium wat nodig was, sowel as die stralingsverliese tydens die verbranding van die deuterium, die werkbaarheid daarvan laat betwyfel. Toevoeging van duur [[tritium]] aan die termonukleêre mengsel sou die ontstekingstemperatuur waarskynlik verlaag, maar niemand het destyds geweet hoeveel tritium nodig sou wees nie, en of selfs tritiumtoevoeging hitte-voortplanting sou aanmoedig.{{R|Rhodes1995}}

Na afloop van die konferensie het Teller, ondanks die teenkanting van sommige lede soos Robert Serber, 'n optimistiese verslag voorgelê waarin hy gesê het dat 'n waterstofbom uitvoerbaar is, en dat verdere werk aan die ontwikkeling daarvan aangemoedig moet word. Fuchs het ook aan hierdie konferensie deelgeneem en hierdie inligting aan Moskou oorgedra. Die model van Teller se "klassieke Super" was so onseker dat Oppenheimer later sou sê dat hy wou hê dat die Russe hul eie waterstofbom op grond van daardie ontwerp sou bou, sodat hulle byna sekerlik hul vordering daarop sou vertraag.{{R|Rhodes1995}}

Teller is in 1950 terug na Los Alamos om aan die projek te werk. Hy het daarop aangedring om meer teoretici te betrek, maar baie van sy vooraanstaande kollegas, soos Fermi en Oppenheimer, was seker dat die projek van die waterstofbom tegnies onbegaanbaar en polities ongewens was. Nie een van die beskikbare ontwerpe was nog werkbaar nie.{{R|Herken}} Sowjetwetenskaplikes wat aan hul eie waterstofbom gewerk het, het egter beweer dat hulle dit onafhanklik ontwikkel het.{{R|BAS}}

In 1950 het berekeninge deur die Poolse wiskundige Stanislaw Ulam en Cornelius Everett, sowel as bevestigings deur Fermi, getoon dat Teller se vroeëre skatting van die hoeveelheid [[tritium]] wat nodig was vir die waterstofbom te min was, en dat selfs met hoër hoeveelhede tritium sou die energieverlies in die samesmeltingsproses te groot wees om die samesmeltingsreaksie voort te plant. In 1951 het Teller en Ulam egter 'n deurbraak gemaak en 'n nuwe ontwerp uitgevind vir 'n praktiese megaton-reeks waterstofbom, bekend as die Teller–Ulam-ontwerp. Die besonderhede van die deurbraak is nog steeds geklassifiseer.{{R|Rhodes1995}}

Teller is nie gekies om die ontwikkeling van die wapen aan te pak nie (moontlik weens sy reputasie en netelige persoonlikheid). In 1952 het hy Los Alamos verlaat en by die Lawrence Livermore National Laboratory aan die Universiteit van Kalifornië, Berkley, aangesluit. In 1952, na die ontploffing van ''Ivy Mike'' (die eerste waterstofbom wat die Teller-Ulam-ontwerp gebruik het), het Teller in die pers bekend gestaan as die "vader van die waterstofbom".{{R|Herken}}

Baie van Teller se kollegas was geïrriteerd dat dit gelyk het dat hy dit geniet het om volle krediet te neem vir iets waaraan hy net 'n rol gespeel het, en in reaksie daarop, met bemoediging van Enrico Fermi, het Teller 'n artikel geskryf met die titel "The Work of Many People", wat in die tydskif ''Science'' in Februarie 1955 verskyn het, met die klem dat hy nie alleen in die ontwikkeling van die wapen was nie. Hy sou later in sy lewenverhaal skryf dat hy in die artikel van 1955 'n "wit leuen" vertel het om "die seer gevoelens te kalmeer", en verklaar dat hy volle krediet vir die uitvinding gehad het.{{R|Teller & Shoolery|Soshici}}

== Oppenheimer-kontroversie ==
Teller het in 1954 kontroversieel geword toe hy tydens Oppenheimer se sekuriteitsklaringsverhoor teen Oppenheimer getuig het. Teller het talle kere met Oppenheimer in Los Alamos gebots en tydens Oppenheimer se verhoor was hy die enigste lid van die wetenskaplike gemeenskap wat verklaar het dat Oppenheimer nie sekuriteitsklaring moes kry nie. Hy het op gedetailleerde wyse uiteengesit waarom hy gevoel het dat Oppenheimer sy pogings tot 'n aktiewe termonukleêre ontwikkelingsprogram belemmer het, en het Oppenheimer se besluite om nie verdere werk aan die verskillende fasette van sy loopbaan te spandeer nie, gekritiseer.

Deur Teller se getuienis is Oppenheimer kwesbaar gelaat vir aanklagte dat hy 'n Sowjet-spioen was, en dit het gelei tot die vernietiging van Oppenheimer se loopbaan.{{R|Broad}} Oppenheimer se sekuriteitsklaring is ná die verhore herroep. Die meeste van Teller se voormalige kollegas het sy getuienis egter afgekeur en hy is deur 'n groot deel van die wetenskaplike gemeenskap verwerp.{{R|Lennick}}

== Werk vir die Amerikaanse regering ==
Teller was steeds baie welkom in die regering en militêre wetenskaplike kringe. Gedurende die vyftigerjare het hy navorsing gedoen oor 'n reaktor waarin kernsmelting onmoontlik sou wees.{{R|Teller & Shoolery}}

Hy het ook verhoogde besteding aan verdediging teen die waargenome bedreiging deur die Sowjetunie bevorder. In 1956, tydens 'n konferensie oor oorlog teen duikbote, het hy die moontlikheid bespreek om 'n kernkraghoof van 1 mega-ton vir die Polaris-missiele te ontwikkel. Die Hoof van Vlootoperasies, Admiraal Arleigh Burke, was teenwoordig op die konferensie en is oorreed om militêre besteding van die Jupiter-missiele na die Polaris-missiele te verskuif.{{R|Teller & Shoolery}}

In 1963 het Teller die Departement Toegepaste Wetenskap aan die Universiteit van Kalifornië, Davis en Lawrence Livermore National Laboratory gestig.{{R|Hertz}} In 1975 het hy van die laboratorium en Berkeley afgetree en is hy benoem as "Director Emeritus" van die Livermore-laboratorium en as Senior Navorsingsgenoot aan die Hoover Instituut aangestel.{{R|StanfordDeath}}

== Wêreldwye klimaatsverandering ==
Teller was een van die eerste prominente mense wat die gevaar van [[klimaatverandering]] uitgewys het, aangedryf deur die verbranding van [[Fossielbrandstof|fossielbrandstowwe]]. Op 'n toespraak aan die lidmaatskap van die Amerikaanse chemiese vereniging in Desember 1957, het Teller gewaarsku dat die groot hoeveelheid [[koolstof]]-gebaseerde [[brandstof]] wat sedert die middel van die 19de eeu verbrand is, die konsentrasie van [[koolstofdioksied]] in die [[Aarde se atmosfeer|atmosfeer]] verhoog het. "Dit werk op dieselfde manier as 'n kweekhuis en sal die temperatuur op die oppervlak verhoog ", het hy gesê en dat hy bereken het dat indien die konsentrasie van koolstofdioksied in die atmosfeer met 10% toeneem, "'n noemenswaardige deel van die ys kan smelt."{{R|Matthews1959}}

== "Operation Ploughshare" en "Project Chariot" ==
Teller was een van die sterkste en bekendste advokate vir die ondersoek van nie-militêre gebruike van kernplofstof, wat die Verenigde State onder ''Operation Ploughshare'' ondersoek het. Een van die mees kontroversiële projekte wat hy voorgestel het, was 'n plan om 'n waterstofbom  te gebruik om 'n diepwaterhawe te grawe om te gebruik vir die versending van hulpbronne vanaf steenkool- en olievelde deur Point Hope, [[Alaska]]. Die Amerikaanse atoomenergiekommissie het die voorstel van Teller in 1958 aanvaar en dit is aangewys as ''Project Chariot''. Teller het die ekonomiese voordele van die plan in die openbaar voorgestaan, maar kon nie die leiers van die plaaslike regering oortuig dat die plan finansieel lewensvatbaar is nie.{{R|Alaska}}

Ander wetenskaplikes het die projek gekritiseer as potensieel onveilig vir die plaaslike natuurlewe en die mense wat naby die aangewese gebied woon, wat eers in Maart 1960 van die plan vertel is.{{R|O'Neill|Broad2}} Boonop het dit geblyk dat die hawe nege maande van die jaar ysgebonde sou wees. Uiteindelik is die projek in 1962 laat vaar weens die finansiële onvolledigheid van die projek en die kommer oor stralingverwante gesondheidskwessies.{{R|Alaska2}}

== Three Mile Island ==
Teller het in 1979 'n hartaanval gehad en die skuld daarvoor op [[Jane Fonda]] geplaas, wat in die rolprent ''The China Syndrome'' gespeel het. In die rolprent word 'n fiktiewe reaktorongeluk uitbeeld en dit was minder as twee weke voor die [[Three Mile Island]]-ongeluk in teaters vrygelaat. Fonda het teen kernkrag betoog terwyl sy die film bemark het. Na die ongeluk het Teller vinnig opgetree om kernenergie te verdedig, en het getuig oor die veiligheid en betroubaarheid daarvan, en kort na die vlaag aktiwiteit het hy die hartaanval opgedoen. Teller het op 31 Julie 1979 'n advertensie onderteken in [[The Wall Street Journal]] met die titel "Ek was die enigste slagoffer van Three Mile Island".{{R|Goodchild}}

== Strategiese verdedigingsinisiatief ==
[[Lêer:Edward Teller and Ronald Reagan.jpg|duimnael|Teller en president Ronald Reagan in die 1980's]]
In die tagtigerjare het Teller 'n sterk veldtog begin vir wat later die Strategiese Verdedigingsinisiatief genoem word, wat deur kritici as "Star Wars" beskou word, die konsep om grond- en satellietgebaseerde lasers, deeltjiesstrale en missiele te gebruik om inkomende Sowjet- interkontinentale ballistiese missiele te vernietig. Teller het met regeringsinstansies geveg en die goedkeuring van president Ronald Reagan gekry vir 'n plan om 'n stelsel te ontwikkel met behulp van uitgebreide satelliete wat atoomwapens gebruik om [[X-straal]][[laser]]s op inkomende missiele af te vuur – as deel van 'n breër wetenskaplike navorsingsprogram van verdediging teen kern wapens.{{R|Gwynne}}

Skandaal het uitgebars toe Teller en sy medewerker, Lowell Wood, daarvan beskuldig is dat hulle die program doelbewus oorverkoop het en miskien die afdanking van 'n laboratoriumdirekteur, (Roy Woodruff, wat probeer het om die fout reg te stel) aangemoedig het.{{R|Scheer}}

== Om asteroïde-impakte te vermy ==
Na die impak van die [[komeet]] [[Shoemaker-Levy 9]] in 1994 met [[Jupiter]], het Teller in 'n 1995-werkswinkel oor planetêre verdediging voorgestel dat die VSA en Rusland saamwerk om 'n kernontploffingstoestel van 1 gigaton te ontwerp, wat lig genoeg is om op die Russiese Energia-[[vuurpyl]] op te lig, wat gebruik kan word om 'n [[asteroïde]] van 1&nbsp;km deursnee onmiddellik te vernietig, en die paaie van uitwissingsgeleentheidsklas-asteroïdes (groter as 10&nbsp;km in deursnee) binne enkele maande van kennisgewing af te lei.{{R|Mick}}

== Dood en nalatenskap ==
[[Lêer:Edward Teller (later years).jpg|duimnael|Edward Teller in sy latere jare]]
Teller het in sy vroeë loopbaan bydraes gelewer tot kernfisika, molekulêre fisika, spektroskopie (die Jahn–Teller-effek en Renner–Teller-effek), en oppervlakfisika. Sy uitbreiding van Fermi se teorie van beta-verval (die Gamow–Teller-oorgange) het 'n belangrike stap in die toepassing van hierdie teorie verskaf. Die Jahn–Teller-effek en die BET-teorie het hul oorspronklike formulering behou en is steeds steunpilare in fisika en chemie. Teller het ook bydraes gelewer tot die Thomas–Fermi-model, die voorloper van funksionele teorie-digtheid, 'n standaard moderne hulpmiddel in die kwantummeganiese behandeling van komplekse molekules.{{R|Goodchild}}

In 1981 het Teller 'n stigterslid van die Wêreld Kultuurraad geword.{{R|WK}} Die Wêreld Kultuurraad is 'n internasionale organisasie met die doel om kulturele waardes, welwillendheid en filantropie onder individue te bevorder.

In 1986 was Teller met die Sylvanus Thayer-toekenning van die Amerikaanse Militêre Akademie bekroon. Hy is in 1948 verkies tot lid van die Amerikaanse Nasionale Akademie vir Wetenskappe. Hy was 'n genoot van die Amerikaanse Akademie vir Kunste en Wetenskappe, die Amerikaanse vereniging vir die bevordering van wetenskap en die Amerikaanse Kerngenootskap. Onder die eerbewyse wat hy ontvang het, was die Albert Einstein-toekenning in 1958, die Golden Plate-toekenning van die Amerikaanse Akademie vir Prestasie in 1961, die Enrico Fermi-toekenning in 1962, die Eringen-medalje in 1980, die Harvey-prys in 1975, die Nasionale Medalje vir Wetenskap in 1983, die Presidensiële Burgersmedalje in 1989, en die Corvin-ketting in 2001. Hy is ook aangewys as deel van die groep Amerikaanse wetenskaplikes wat in 1960 die tydskrif ''Time'' se "Mense van die Jaar" was, en 'n asteroïde, ''5006 Teller'', is na hom vernoem. Hy is in 2003 bekroon met die Presidensiële Medalje van Vryheid deur president [[George W. Bush]], minder as twee maande voor sy dood.{{R|Goodchild}}

Sy finale referaat, wat postuum gepubliseer is, bepleit die konstruksie van 'n prototipe vloeibare [[fluoried]]-[[torium]]reaktor.{{R|Moir}}

Teller is op 9 September 2003 in Stanford, Kalifornië op die ouderdom van 95 oorlede.{{R|StanfordDeath}} Hy het twee dae vantevore 'n beroerte gehad en het lank aan 'n aantal toestande gely wat verband gehou met sy gevorderde ouderdom.{{R|Goodchild}}

== Verwysings ==
{{Verwysings|30em|verwysings=
<ref name="AHF">{{cite web |url=http://www.atomicheritage.org/profile/robert-f-christy |publisher=Atomic Heritage Foundation |title=Robert F. Christy |access-date=6 Mei 2020 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303183846/https://www.atomicheritage.org/profile/robert-f-christy |archive-date=3 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="Alaska">{{webaanhaling |url=http://arcticcircle.uconn.edu/SEEJ/chariotseej.html | titel=Project Chariot: The Nuclear Legacy of Cape Thompson, Alaska Norman Chance – Part 1 | eerste=Norman |laaste=Chance  |uitgewer=University of Connecticut | toegangsdatum=6 Mei 2020| taal=Engels}}</ref>

<ref name="Alaska2">{{webaanhaling |url=http://arcticcircle.uconn.edu/SEEJ/part2.html |titel=Project Chariot: The Nuclear Legacy of Cape Thompson, Alaska Norman Chance – Part 2 |eerste=Norman |laaste=Chance  |uitgewer=University of Connecticut |toegangsdatum=6 Mei 2020| taal=Engels}}</ref>

<ref name="Atlantis">{{cite journal|title=Edward Teller, RIP |url=http://www.thenewatlantis.com/publications/edward-teller-rip |journal=The New Atlantis |date=2003 |issue=3 |pp=105–107 |accessdate=November 15, 2015 | language= Engels |archivedate=3 Maart 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303233937/http://www.thenewatlantis.com/publications/edward-teller-rip  }}</ref>

<ref name="BAS">{{cite journal | last=Khariton |first=Yuli | last2=Yuri |first2=Smirnov| title=The Khariton version | journal=Bulletin of the Atomic Scientists | volume=49 | issue=4 |date=Mei 1993 | pages=20–31 |doi=10.1080/00963402.1993.11456341 |bibcode=1993BuAtS..49d..20K | language=Engels}}</ref>

<ref name="BET">{{cite journal | last=Brunauer | first=Stephen | last2=Emmett |first2= P.H. |last3=Teller |last3=Edward | title=Adsorption of Gases in Multimolecular Layers | journal=Journal of the American Chemical Society | publisher=American Chemical Society (ACS) | volume=60 | issue=2 | year=1938 | issn=0002-7863 | doi=10.1021/ja01269a023 | pages=309–319| language=Engels}}</ref>

<ref name="Blumberg & Panos">{{cite book |last1=Blumberg |first1=Stanley |first2=Louis |last2=Panos |title=Edward Teller: Giant of The Golden Age of Physics |year=1990 |publisher=Macmillan Publishing Company |location=New York |isbn=0-684-19042-7 |url=https://archive.org/details/edwardtellergian00blum | language=Engels}}</ref>

<ref name="Broad">{{cite news |first=William J. |last=Broad |title=Transcripts Kept Secret for 60 years Bolster Defense of Oppenheimer's Loyalty |newspaper=[[The New York Times]] |date=11 Oktober 2014 |url=https://www.nytimes.com/2014/10/12/us/transcripts-kept-secret-for-60-years-bolster-defense-of-oppenheimers-loyalty.html?_r=0 |access-date=6 Mei 2020 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810170724/https://www.nytimes.com/2014/10/12/us/transcripts-kept-secret-for-60-years-bolster-defense-of-oppenheimers-loyalty.html?_r=0 |archive-date=10 Augustus 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="Broad2">{{cite book |last=Broad |first=William J. |title=Teller's War: The Top-Secret Story Behind the Star Wars Deception |location=New York |publisher=Simon & Schuster |year=1992 |isbn=0-671-70106-1 |ref=Harvard aanhaling |url=https://archive.org/details/tellerswartopse00broa | language=Engels}}</ref>

<ref name="Dash">{{cite book |last=Dash |first=Joan |year=1973 |title=A Life of One's Own: Three Gifted Women and the Men they Married |location=New York |publisher=Harper & Row |isbn=978-0-06-010949-3 |oclc=606211 |url=https://archive.org/details/lifeofonesownthr0000dash |language=Engels}}</ref>

<ref name="Goodchild">{{cite book |last=Goodchild |first=Peter |title = Edward Teller: the Real Dr. Strangelove |url=https://archive.org/details/edwardtellerreal0000good |url-access=registration |publisher=Harvard University Press |location=Cambridge, Massachusetts |year=2004 |isbn=978-0-674-01669-9 | language=Engels }}</ref>

<ref name="Gwynne">{{cite journal |url=http://www.the-scientist.com/?articles.view/articleNo/8950/title/Teller-on-SDI--Competitiveness/ |title=Teller on SDI, Competitiveness |journal=The Scientist |first=Peter |last=Gwynne |date=12 September 1987 | language=Engels}}</ref>

<ref name="Herken">{{cite book |last=Herken |first=Gregg |title=Brotherhood of the Bomb: The Tangled Lives and Loyalties of Robert Oppenheimer, Ernest Lawrence, and Edward Teller |url=https://archive.org/details/brotherhoodofbom0000herk |url-access=registration |location=New York |publisher=Henry Holt and Company |year=2002 |isbn=0-8050-6588-1  |language=Engels}}</ref>

<ref name="Hertz">{{cite news |title=Hertz Foundation Makes US$1 Million Endowment in Honor of Edward Teller |date=14 Junie 1999 |access-date=6 Mei 2020 |url=http://www.news.ucdavis.edu/search/news_detail.lasso?id=4550 |publisher=UC Davis News Service |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20160115025508/http://news.ucdavis.edu/search/news_detail.lasso?id=4550 |archive-date=15 Januarie 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="Hoddeson & Meade">{{cite book |last=Hoddeson |first=Lillian |first2=Paul W. |last2=Henriksen |first3=Roger A. |last3=Meade |first4=Catherine L. |last4=Westfall |title=Critical Assembly: A Technical History of Los Alamos During the Oppenheimer Years, 1943–1945 |location=New York |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=0-521-44132-3 |oclc=26764320 |url=https://archive.org/details/criticalassembly0000unse |language=Engels}}</ref>

 <ref name="Indrukke">{{cite web |url=https://str.llnl.gov/str/Exceptional.html |title=Glimpses of an exceptional man |first=Gloria |last=Witt |publisher=Lawrence Livermore National Laboratory |access-date=1 Mei 2020 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404140642/https://str.llnl.gov/str/Exceptional.html |archive-date=4 April 2019 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="Jahn & Teller">{{cite journal | first = H. | last = Jahn  | last2= Teller |first2=E. | title = Stability of Polyatomic Molecules in Degenerate Electronic States. I. Orbital Degeneracy | date = 1937 | journal = Proceedings of the Royal Society A | volume = 161 | issue = 905 | pages = 220–235 | doi = 10.1098/rspa.1937.0142|bibcode = 1937RSPSA.161..220J | language=Engels }}</ref>

<ref name='Lennick'>{{cite web |last=Lennick |first=Michael |url=http://americanheritage.com/articles/magazine/ah/2005/3/2005_3_54.shtml |title=A Final Interview with Edward Teller |publisher=American Heritage |date=Junie 2005 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20080517053551/http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/2005/3/2005_3_54.shtml |archive-date=17 Mei 2008 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="Matthews1959">{{cite journal|last=Matthews|first=M.A.|title=The Earth's Carbon Cycle|journal=New Scientist|date=8 Oktober 1959|volume=6|pages=644–646| language=Engels}}</ref>

<ref name="Metropolis, N. 1953">{{cite journal |last=Metropolis |first=Nicholas | last2=Rosenbluth |first2=Arianna W. |last3=Rosenbluth |first3= Marshall N. |last4=Teller |first4= Augusta H. |last5=Teller |first5= Edward |year=1953 |title=Equation of State Calculations by Fast Computing Machines |journal=Journal of Chemical Physics |volume=21 |issue=6 |pages=1087–1092 |doi=10.1063/1.1699114 |bibcode=1953JChPh..21.1087M |language=Engels}}</ref>

<ref name="Mick">{{webaanhaling | laaste=Mick| eerste=Jason| datum=17 Oktober 2013| title=The mother of all bombs would sit in wait in an orbitary platform |url=http://www.dailytech.com/Russia+US+Eye+Teamup+to+Build+Massive+Nuke+to+Save+Planet+from+an+Asteroid/article33569.htm#sthash.rQvVzS6m.dpuf| argiefdatum= 9 Oktober 2014| taal=engels| toegangsdatum=7 Mei 2020|
argiefurl=https://web.archive.org/web/20141009190305/http://www.dailytech.com/Russia+US+Eye+Teamup+to+Build+Massive+Nuke+to+Save+Planet+from+an+Asteroid/article33569.htm#sthash.rQvVzS6m.dpuf}}</ref>

<ref name="Moir">{{cite journal |last=Moir |first=Ralph |last2=Teller |first2= Edward |year=2005 |title=Thorium-Fueled Underground Power Plant Based on Molten Salt Technology |journal=Nuclear Technology |volume=151 |issue=3 |pages=334–340 |publisher=American Nuclear Society |url=http://www.new.ans.org/pubs/journals/nt/a_3655 |accessdate=7 Mei 2020 |doi=10.13182/NT05-A3655 |language=Engels |archive-date= 4 April 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130404074433/http://www.new.ans.org/pubs/journals/nt/a_3655 |url-status=dead }}</ref>

<ref name="NF">{{cite web |url=http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclear-weapons/history/pre-cold-war/interim-committee/interim-committee-recommendations_1945-06-16.htm |title=Recommendations on the Immediate Use of Nuclear Weapons by the Scientific Panel of the Interim Committee, June 16, 1945 |publisher=Nuclear Age Peace Foundation |access-date=6 Mei 2020 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222190536/http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclear-weapons/history/pre-cold-war/interim-committee/interim-committee-recommendations_1945-06-16.htm |archive-date=22 Desember 2017 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref>

<ref name="NYT1">{{cite news |url = https://www.nytimes.com/2003/09/10/us/edward-teller-is-dead-at-95-fierce-architect-of-h-bomb.html?pagewanted=all&src=pm |newspaper = The New York Times |title = Edward Teller Is Dead at 95; Fierce Architect of H-Bomb |date=10 September  2003| language=Engels}}</ref>

<ref name="O'Neill">{{cite book |last=O'Neill |first=Dan |title=The Firecracker Boys |location=New York |publisher=St. Martin's Press |year=1994 |isbn=0-312-11086-3 |url=https://archive.org/details/uncertainapril1900nels | language=Engels}}</ref>

<ref name="Rhodes1986">{{cite book |last=Rhodes |first=Richard |title=The Making of the Atomic Bomb |year=1986 |publisher=Simon & Schuster |location=London |isbn=0-671-44133-7 | language=Engels}}</ref>

<ref name="Rhodes1995">{{cite book |last=Rhodes |first=Richard |title=Dark Sun: The Making of the Hydrogen Bomb |location=New York |publisher=Simon and Schuster |year=1995 |isbn=0-684-80400-X |language=Engels |url=https://archive.org/details/darksunmakingofh00rhod }}</ref>

<ref name="Scheer">{{cite news |newspaper=Los Angeles Times |url=http://articles.latimes.com/1988-07-17/magazine/tm-9636_1_x-ray-laser |accessdate=15 November 2015 |title=The Man Who Blew the Whistle on 'Star Wars': Roy Woodruff's Ordeal Began When He Tried to Turn the Vision of an X-ray Laser into Reality |date=17 Julie 1988|first=Robert |last=Scheer | language=Engels }}</ref>

<ref name="StanfordDeath">{{cite news | url=http://news.stanford.edu/news/2003/september24/tellerobit-924.html | work=Stanford Report | publisher=Stanford News Service | date=10 September 2003 | title=Edward Teller, 'Father of the Hydrogen Bomb,' is dead at 95 | last=Shurkin |first=Joel N | accessdate=1 Mei 2020| language=Engels}}</ref>

<ref name="Soshici">{{cite journal | first=Soshichi | last=Uchii | title=Review of Edward Teller's Memoirs | journal=PHS Newsletter | volume=52 | date=22 Julie 2003 | url=http://www.bun.kyoto-u.ac.jp/phisci/archives/newsletters/newslet_52.html | accessdate=6 Mei 2020 | language=Engels | archive-date=25 Julie 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110725214353/http://www.bun.kyoto-u.ac.jp/phisci/archives/newsletters/newslet_52.html | url-status=dead }}</ref>

<ref name="stix">{{cite journal | last=Stix| first=Gary | title=Infamy and honor at the Atomic Café: Edward Teller has no regrets about his contentious career | journal=Scientific American |date=Oktober 1999 | pages=42–43 | url=http://www.sciam.com/article.cfm?articleID=0003A1F2-E235-1C73-9B81809EC588EF21&pageNumber=1&catID=2 | accessdate=1 Mei 2020 | doi=10.1038/scientificamerican1099-42 | language=Engels}}</ref>

<ref name="Teller & Shoolery">{{cite book |last=Teller |first=Edward |first2=Judith L. |last2=Shoolery |title=Memoirs: A Twentieth-Century Journey in Science and Politics |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=Perseus Publishing |year=2001 |isbn=0-7382-0532-X  |url=https://archive.org/details/memoirstwentieth0000tell | language=Engels}}</ref>

<ref name="WK">{{cite web |title=About Us |publisher=World Cultural Council |url=http://www.consejoculturalmundial.org/about-us/ |access-date=7 Mei 2020 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190629135114/https://www.consejoculturalmundial.org/about-us/ |archive-date=29 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

<ref name="YouTube1">{{YouTube|8vnNwSwTfsU|Video waarin Teller oor sy vroegste herinneringe praat}}</ref>

<ref name="YouTube2">{{YouTube|1ZqqwoNRlso|Edward Teller – Golf-deeltjie-dualiteit het 'n fassinasie met fisika ontlok}}</ref>
}}

== Eksterne skakels ==
{{Wikiquote}}
{{Commons|Edward Teller}}
* [http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/coll/pauling/peace/video/1958v.3.html Video-uittreksels uit 'n televisiedebat tussen Edward Teller en Linus Pauling, getiteld "Fallout and Disarmament," 20 Februarie 1958]
* [http://webofstories.com/people/edward.teller/1 Edward Teller vertel sy lewensverhaal op Web of Stories] (video)

{{Time-persone van die jaar}}
{{Manhattan-projek}}
{{Normdata}}
{{Voorbladster}}
{{DEFAULTSORT:Teller, Edward}}
[[Kategorie:Manhattan-projek]]
[[Kategorie:Geboortes in 1908]]
[[Kategorie:Sterftes in 2003]]
[[Kategorie:Amerikaanse wetenskaplikes]]
[[Kategorie:Amerikaanse fisici]]
[[Kategorie:Teoretiese fisici]]
[[Kategorie:Kernfisici]]
[[Kategorie:Hongaarse wetenskaplikes]]
[[Kategorie:Amerikaanse akademici]]
[[Kategorie:Amerikaanse Jode]]
[[Kategorie:Amerikaanse uitvinders]]
[[Kategorie:Hongaarse Jode]]