Gaan na inhoud

Nieusaksiese Skryfwyse

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Die Nieusaksiese Skryfwyse (Nedersaksies: Nysassiske Skryvwyse (NSS)) is 'n Nedersaksiese spellingsriglyn vir die hele Nedersaksiese taalgebied, vir sowel die Nederlandse kant as die Duitse kant van die grens. Terwyl die meeste Nedersaksiese spellingssisteme sterk gerig is op die juiste weergawe van die plaaslike uitspraak, het die NSS juis as doel die wedersydse leesbaarheid en duidelikheid te vergroot.

Voordele van hierdie spelling is onder andere:

  • ondubbelsinnigheid
  • wedersydse leesbaarheid
  • gelykheid vir al die dialekte aan weerskante van die grens
  • vryheid om eie persoonlike uitspraak te gebruik
  • herkenbare woordbeeld oor al die dialekte
  • herkenbare taalweergawe

Die NSS kan gesien word as 'n uitgebreide weergawe van die Algemeyne Schryvwys’ (Algemene Skryfwyse) van Reinhard Franz Hahn, wat nou ook aangepas is aan die ander, nie-Noord-Nedersaksiese dialekte. Die NSS het ook onderdele opgeneem van ander op uitspraak gebaseerde spellingsvoorskrifte en die Middelsaksiese spelling uit die Hansetyd.

Hierdie spelling is opgestel deur die "warkgruppe AS 2.0" (werkgroep AS 2.0), 'n groep taalliefhebbers van die Veluwe en Twente in Nederland en uit Oos-Wesfale en Sleeswyk-Holstein in Duitsland.

Doel en agtergrond

[wysig | wysig bron]

Die doel van die Nieusaksiese Skryfwyse is vereenvoudiging en om grensoorskrydende kommunikasie te bevorder. Dit word behaal deur 'n middeweg te soek en deur in woorde die plaaslike uitspraakkenmerke te verwyder.

Terwyl die meeste van die mense aan al twee kante van die grens dikwels die kredo "skryf soos jy dit uitspreek" aanhou (wat die meeste van die tyd beteken: "skryf asof dit Nederlands of Duits is."), help die NSS die taal skrywe sodat dit verstaanbaar is vir almal wat nie met die Nederlandse of Duitse spellingsriglyne bekend is nie. Die lesers mag hul eie uitspraak toepas.

Die huidige Nedersaksiese spellingsreëls volg meestal of die Hoogduitse of die Standaardnederlandse spellingsvoorskrifte, met klein aanpassings om die plaaslike Nedersaksiese uitspraak tegemoet te kom. Bitter min mense volg die spellingsstandaarde tot op die letter of weet hoegenaamd nie van die bestaan van hierdie spellingsvoorskrifte af nie.

Duitsers gebruik meestentyds 'n spelling wat gebaseer is op Hoogduits, terwyl Nederlanders Nedersaksies vanuit Standaardnederlands benader. Dit belemmer wedersydse leesbegrip onnodig. Altwee spellingssisteme is nie ontwerp vir die Nedersaksiese taal nie, waardeur daar gate ontstaan wat skrywers na hul eie insigte en kreatiwiteit opvul. Aan die Nederlandse kant lei dit dikwels tot 'n stormvloed aan leestekens en dubbele of selfs driedubbele klinkerreekse.

Voorbeeld

[wysig | wysig bron]

Die volgende voorbeeld uit Twents-Nedersaksies wys die verskil van die NSS in vergelyking met ander, min of meer algemeen aanvaarde skryftradisies, soos die Sass'sche Schriefwies (Sass, bestem vir Noord-Nedersaksiese dialekte in Duitsland) en die Standaard Schriefwieze (bestem vir Twentse dialekte in Nederland).

  • Afrikaans: "Die soldaat het vir sy ma geskryf dat hy gou huis toe sou kom."
  • Twents, in Sass: "Den Suldaat schreev an sien Moder, dat he gau wedder to Huus kömm."
  • Twents, in Standaard Schriefwieze: "'n Soldoat skreef an zien moo dat e gauw wier thoes köm."
  • Twents, in NSS: "Den soldåt skreev an syn moder dat hee gauw wyr te huus köm."

Vorms

[wysig | wysig bron]

Die Nieusaksiese Skryfwyse kan sowel breed as nou toegepas word. Aan die een kant is daar die oorregionale maksimale weergawe, waarin al die gesproke verskille van al die dialekte opgeneem is. Aan die ander kant is daar 'n reeks minimale weergawes, waarin bepaalde grafeme saamgevoeg kan word as die uitspraak van bepaalde klanke in 'n respektiewelike dialek samengesmelt is.

De Nieusaksiese Skryfwyse het drie hoofprinsipes:

  • etimologie
  • gelykvormigheid
  • oop en geslote lettergrepe

en sekere ander eienskappe, wat hieronder genoem word.

Prinsipe 1: etimologie

[wysig | wysig bron]

In die maksimale weergawe bepaal die etimologie hoe 'n woord gespel word. In die regionale minimale weergawes kan daar van die etimologiese spelling afgewyk word, byvoorbeeld in 'n dialek waar histories verskillende foneme tot een foneem versmelt is.

E-apokopee

[wysig | wysig bron]

Die e, wat vanweë e-apokopee in die noordelike dialekte en in party Nederlands-Nedersaksiese dialekte weggeval het, word in skrif behou. Dit verminder die optiese verskille tussen die noordelike en suidelik dialekte. Buitendien bied dit 'n eenvoudige en sistematiese oplossing vir die weergawe van eindklankverskerping van klinkers in die noordelike dialekte: wyse = [vi::z], breyve = [brɛ:ɪ̯v].

Prinsipe 2: gelykvormigheid

[wysig | wysig bron]

Die prinsipe van gelykvormigheid beteken dat 'n woord waar moontlik dialekintern en interdialektaal konstant op dieselfde manier geskryf word.

Eindklankverskerping

[wysig | wysig bron]

Aan die einde van 'n lettergreep word obstruente gereeld stemloos. Dit hoef in skrif weergegee te word nie. 'n Mens skryf: tyd - tyden (en nie Tiet - Tieden nie, soos dit in die SASS gebeur) en skryven - skrivt (en nie soos in Nederlands schrijven - schrijft nie).

Assimilasies

[wysig | wysig bron]

Gereelde assimilasies word nie in skrif weergegee nie. 'n Mens skryf: bild - bilder, hand - handen/hände, ölven, seggen ens.

Uitsonderings

[wysig | wysig bron]

Grondwoorde wat op s, sj of 'n ander sibilant eindig vorm 'n uitsondering hierop. Hier verval die s van die agtervoegsel -st: nervöösup't nervööst, duusjendu duusjt.

Prinsipe 3: oop en geslote lettergrepe

[wysig | wysig bron]

Klinkerlengte

[wysig | wysig bron]

'n Lang monoftong word in 'n oop lettergreep met 'n enkel teken geskryf, in 'n geslote lettergreep dubbel. 'n Mens skryf: maken - maakt, good - gode.

Uitsonderings

[wysig | wysig bron]

Die letters e, y en å vorm 'n uitsondering hierop:

  • 'n lang e kan ook in 'n beklemtoonde oop lettergreep dubbel geskryf word. Dit geld veral by woorde met een lettergreep. Op die manier kan 'n mens byvoorbeeld as alternatief op die noordelike sey (DE See, NL zee, AFR see) in die suidelike dialekte see skryf.
  • y staan altyd vir 'n lang klinker, dit maak verdubbeling in 'n geslote lettergreep oorbodig. 'n Mens skryf: hyr en myn en nie hyyr of myyn nie.
  • ook die å staan altyd vir 'n lang klinker en sodoende is ook hier verdubbeling in geslote lettergreep oorbodig. 'n Mens skryf: stån en gån en nie ståån of gåån nie.

Medeklinkers aan die woordeinde

[wysig | wysig bron]

In die NSS is daar geen medeklinkerverdubbeling aan die einde van 'n woord nie, soos dit in Hoogduits gebeur. 'n Mens skryf: kan, nat en wil en nie kann, natt en will nie, soos in SASS.

Verdere eienskappe

[wysig | wysig bron]

Aanpassings van leenwoorde en vreemde woorde

[wysig | wysig bron]

Leenwoorde, wat tans nie meer as vreemd herken word nie, word in oorstemming met die uitspraak geskryf. By vreemde woorde bly die spelling na aan die spelling van die herkomstaal, indien dit in die Latynse alfabet geskryf word. Vreemde woorde word in die volgende gevalle in Nedersaksies ook aangepas:

  • Die prinsipe van oop en geslote lettergrepe: lang klinkers in 'n geslote lettergreep word ook in vreemde woorde met twee letters geskryf, byvoorbeeld: kanaal, systeem en kultuur.
  • c word k by die uitspraak /k/ en bly c by die uitspraak /ts~s/, bv. konferens(y) en kakao, maar citrone en centrum.
  • cc word ks by die uitspraak /ks/ (aksent, aksepteren) en kk by die uitspraak /k/ (akkumuleren, akkoord).
  • qu word by die uitspraak /kv/ vervang deur kw, bv. kwaliteyt en frekwens(y).
  • by die uitspraak /k/ word qu oor die algemeen k, soos in karantäne. By eiename en lokasies kan die spelling met qu behou word, bv. Quebec.
  • th en ph word geskryf as t en f, 'n mens skryf: teory, tema, telefoon en foto.
  • x word ks, soos in eksempel en kontekst.

Hooflettergebruik by selfstandige naamwoorde

[wysig | wysig bron]

Hoofletters word alleenlik gebruik aan die begin van 'n sin en by name van persone en lande. Ander selfstandige naamwoorde en byvoeglike naamwoorde kry geen hoofletter nie - ook afleidings van lande kry geen hoofletters nie.

Interpunksie

[wysig | wysig bron]
  • Die gebruik van komma's volg die grammatika. 'n Komma word geplaas tussen deelsinne, byvoorbeeld [hoofsin, hoofsin] of [hoofsin, bysin]. As dit 'n kort deelsin betref (~twee woorde), kan die komma weggelaat word. Uitsonderings: by die vervoegings un/en en or/oder/of word geen komma geplaas nie.
  • Aanhalingstekens staan voor en agter 'n woord of sin en word boaan geplaas. Moontlik is: "...", “...” en ”...”.

Konkrete grafeemgebruik

[wysig | wysig bron]

By die medeklinkers is daar geen noemenswaardige verskille op foneemvlak tussen die dialekte nie. Hier kan die oorregionale spelling sonder groot probleme op al die dialekte toegepas word.

By die klinkers sorg dialektspesifieke uitsonderings daarvoor dat die grafeme interdialektaal nie sommer regstreeks overgeneem kan word nie. Hier is 'n aantal klein aanpassings vir sekere dialekte of dialekgroepe noodsaaklik.

Medeklinkers

[wysig | wysig bron]

Plosiewe

[wysig | wysig bron]
Grafeem Gaan terug
op Oudsaksies
Voorbeelde: Oudsaksies Oorregionale
Nieusaksiese Skryfwyse
SASS
(DE-Noord-Nedersaksies)
Gronings
(NL-Noord-Nedersaksies)
Münsterlands
(DE-Westfaals)
Standaard Schriefwieze
(Twents, NL-Westfaals)
Nederl.
verwante
Duitse
verwante
p p panna
opan
ūp, upp
panne
oapen
up
Pann
apen
up, op
paan, pane
open
op
Pan
uopen
up
panne
oopn
op
pan
open
op
Pfanne
offen
auf
b b beki
berg
beake, bekke
berg, barg
Beek
Barg

baarg
Biëk
Biärg
bekke
bearg
beek
berg
Bach
Berg
t t tīd
tan
fat
tyd
ten
vat
Tiet
laten
Fatt
tied
loaten
vat
Tied
laoten
Fat
tied
loatn
vat
tyd
laten
vat
Zeit
lassen
Fass
d d + th thiustri
dar
d
düüster
moder
d
düüster
Moder
Raat
duuster
mouder
road
düüster
Moder
Raod
duuster
moder
road
duister
moeder
raad
düster
Mutter
Rat
k k kind
brekan

ik
kind
breaken, brekken
Westföälsk ouk: braeken
ik
Kind
breken

ik
kind
breken

ik
Kind
briäken

ik
keend
brekn

ik
kind
breken

ik
Kind
brechen

ich
g g grōni
seggian
slag
gröön
seggen
slag
gröön
seggen
Slag
greun, gruin
zeggen
slag
gröön
ggen
Slag
greun
zegn
slag
groen
zeggen
slag
grün
sagen
Schlag

Frikatiewe

[wysig | wysig bron]
Grafeem Gaan terug
op Oudsaksies
Voorbeelde: Oudsaksies Oorregionale
Nieusaksiese Skryfwyse
SASS
(DE-Noord-Nedersaksies)
Gronings
(NL-Noord-Nedersaksies)
Münsterlands
(DE-Westfaals)
Standaard Schriefwieze
(Twents, NL-Westfaals)
Nederl.
verwante
Duitse
verwante
w w + hw hwanēr
wind
werold
woneyr, woneer
wind
werld, wearld
wonehr
Wind
Welt
wanneer
wind
wereld
wän
Wind
Wiält
wonneer
weend
weerld
wanneer
wind
wereld
wann
Wind
Welt
wr wr wrāka
wrīvan
wråke
wryven
Wraak
wrieven
vroak
vrieven

wroake
wrievn
wraak
wryven
Rache
reiben
v f + v findan
fugal

biovan
liof
vinden
voagel, vuggel
westföälsk ouk: vuagel
boaven
leyv, leev
finnen
Vagel

baven
leef
vinden
vogel

boven
laif
finnen
Vuëgel

buowen
laiw
veendn
voggel, vogel

boavn
leef
vinden
vogel

boven
lief
finden
Vogel

oben
lieb
s s + hs sand
storm
sian
s
fohs
sand
storm
wysen
muus
vos
Sand
Storm
wiesen
Muus
Voss
zaand
störm
wiezen
moes
vos
Sand
Stuorm
wisen
Muus
Fos
zaand
stoarm
wiezn
moes
vos
zand
storm
wyzen
muis
vos
Sand
Sturm
weisen
Maus
Fuchs
sk sk skip
wiskian
flēsk
skip
wisken
vleysk, vleesk
Schipp
wischen
Fleesch
schip
wissen
vlees
Schip
wisken
Fleesk
schip
wisken
vleis
schip
wissen
vlees
Schiff
wischen
Fleisch
sj (/ʃ~s/ in leyn- un vrömdwöörde) sjokolade
duusj(e)
Schokolaad
Duusch
sukkeloaden
does
Schokelaor

sokkelaa
does
chocolade
douche
Schokolade
Dusche
j j jukkian
jār
jöäken, jokken, jökken
jår
jöken
Johr
jeuken
joar
jocken
Jaor
jökn
joar
jeuken
jaar
jucken
Jahr
h h hebbian
hūd
hebben
huud, hüüd
hebben
Huut
hebben
hoed, huud
häbben
Huut
hebn
hoed
hebben
huid
haben
Haut

Sonorante

[wysig | wysig bron]
Grafeem Gaan terug
op Oudsaksies
Voorbeelde: Oudsaksies Oorregionale
Nieusaksiese Skryfwyse
SASS
(DE-Noord-Nedersaksies)
Gronings
(NL-Noord-Nedersaksies)
Münsterlands
(DE-Westfaals)
Standaard Schriefwieze
(Twents, NL-Westfaals)
Nederl.
verwante
Duitse
verwante
m m miluk
kuman

arm
melk
koamen, kummen
westföälsk ouk: kuamen
arm
Melk
kamen

Arm
melk
komen, kommen

aarm
Miälk, Melk
kuëmen

Arm
melk
komn

aarm
melk
komen

arm
Milch
kommen

Arm
n n + hn hnut

naht
winnan
hlōpan
nut, noat, nöät(e)
westföälsk ouk: nuat
nacht
winnen
loupen
Nutt, Nööt

Nacht
winnen
lopen
neut

nacht
winnen
lopen
Nuët

Nacht
winnen
laupen
not, noot

nacht
winn
loopn
noot

nacht
winnen
lopen
Nuss

Nacht
gewinnen
laufen
l l + hl hlōpan
līthan
fallan
kald
wal
loupen
lyden
vallen
kold
wal
lopen
lieden
fallen
koolt
Wall
lopen
lieden
valen
ld
waal, wale
laupen
liden
fallen
kolt
Wol
loopn
liedn
valn
koald
wal
lopen
lyden
vallen
koud
wal
laufen
leiden
fallen
kalt
Wall
r r + hr hrōpan
rīki
rian
ovar
ropen
ryk
leyren, leren, lyren
öäver, oaver
ropen
riek
lehren, lihren
över
roupen
riek
leren
over
ropen
riek
läern
üöwer
roopn
riek
leern, learn
oaver
roepen
ryk
leren
over
rufen
reich
lehren
über

Klinkers

[wysig | wysig bron]

Ou lang klinkers

[wysig | wysig bron]
Grafeem Gaan terug
op Oudsaksies
Proto-Germaans Oudsaksies Oorregionale
Nieusaksiese Skryfwyse
SASS
(DE-Noord-Nedersaksies)
Gronings
(NL-Noord-Nedersaksies)
Münsterlands
(DE-Westfaals)
Standaard Schriefwieze
(Twents, NL-Westfaals)
Nederl.
verwante
Duitse
verwante
å ā ēƀanđaz
đēđiz
āvand
dād
åvend
dåd
Avend
Daat
oavend
doad
Aomd

oavnd
doad
avond
daad
Abend
Tat
ey, e / ee ē1 skērjan~skē

lēʒaz
skāra
kāsi

skeyre, skere
keyse, kese
leyg, leeg
Scheer
Kees
leeg
scheer, schere
kees, keze
leeg
(Schäer)
kaise
laig
scheer
kees
leeg
schaar
kaas
laag
Schere
Käse

ey, e / ee ē2a saip(j)ōn
raipan~raipaz
seype, sepe
reyp, reep
Seep
Reep
zaip(e)

Sepe
Reep
zeep, zepe
reep
zeep
reep
Seife
Reif
ey, e / ee, y ē2b stainaz
ƀainan
stēn
bēn
steyn, steen
beyn, been
Steen
Been
stain
bain
Stene
Been
steen
been
steen
been
Stein
Bein
ay, ey ē3
laiđjanan
ʒailaz

lēdian
gēl
bayde, beyde
layden, leyden
gayl, geyl
beide
leiden
geil
baaide
laaiden
gaail
baide
laien
gail
beide
leidn
geil
beide
leiden
geil
beide
leiten
geil
ey, e / ee, y ē4 leuƀaz
fleuganan
ʒeutanan
liof
fliogan
giotan
leyv, leev
vleygen, vlegen
geyten, geten
leef
flegen
geten
laif
vlaigen
gaiten
laiw
flaigen
gaiten
leef
vleegn
geetn
lief
vliegen
gieten
lieb
fliegen
gießen
y ī ʒlīđanan
swīnan
glīdan
swīn
glyden
swyn
glieden
Swien
glieden
zwien
gliden
Swien
gliedn
zwien
glyden
zwyn
gleiten
Schwein
o / oo ō1 fōtz, fōtuz
xrōpanan
fōt
hrōpan
voot
ropen
Foot
ropen
vout
roupen
Foot
ropen
voot
roopn
voet
roepen
Fuß
rufen
ö / öö ümluud vun ō1 sōkjanan
fōljanan
sōkian
fōlian
söken
völen
söken
föhlen
zuiken, zuken
vuilen, vulen
söken
fölen
zeukn
veuln
zoeken
voelen
suchen
fühlen
ou ō2 ʒrautaz
kaupjanan
grōt
kōpian
grout
koupen, köypen
groot
kopen, köpen
groot
kopen
graut
kaupen
groot
koopn
groot
kopen
groß
kaufen
öy ümluud vun ō2 nauđiʒaz

nöydig
löyper
nödig
Löper
neudeg

naidig
Laiper
neudig
leuper
nodig
loper
nötig
Läufer
u / uu ū mūsz
skūƀōjanan
mūs
skūvan
muus
skuven(, sküven)
Muus
schuven
moes
schoeven(, schuven)
Muus
schuwen
moes
schoevn
muis
schuiven
Maus
schieben
ü / üü ümluud vun ū + iu xlūđjanan

hlūdian
thiustri
lüden
düüster
lüden
düüster
luden
duuster
lüden
düüster
luden
düüster
luiden
duister
läuten
düster

Bronne

[wysig | wysig bron]

Woordenboeke

[wysig | wysig bron]