Vrye wil: Verskil tussen weergawes
Nuwe artikel, nog besig |
Uitgebrei, nog besig |
||
| Lyn 1: | Lyn 1: | ||
| ⚫ | Die '''vrye wil''' word meestal gedefinieer as die vermoë van rasionele mense om beheer uit te oefen oor hul dade en besluite. Om die vraag te beantwoord of dié vermoë werklik bestaan, moet gekyk word na die verband tussen vryheid en [[oorsaaklikheid]] en moet die [[determinisme (filosofie)|deterministiese]] aard van die natuurwette ondersoek word. |
||
| ⚫ | Twee uiterste menings word gehuldig in die debat oor die onderwerp: enersyds die metafisiese vrydenkery, wat glo determinisme is verkeerd en dat die vrye wil dus bestaan (of ten minste moontlik is), en andersyds determinisme, waarvolgens handelinge deur buitefaktore bepaal word en die vrye wil dus nie bestaan nie. Die twee menings word as onversoenbaar beskou. Daarbenewens is daar die mening wat bogenoemde idees versoen: dat determinisme dalk wel bestaan, maar dat dit nie die vrye wil uitsluit nie; die twee kan dus naas mekaar bestaan. |
||
| ⚫ | Die vraag na die bestaan van die vrye wil is ’n klassieke een in die [[filosofie]] van die gees. In ’n breër sin het dit ook [[teologie|teologiese]], [[etiek|etiese]] en [[wetenskap]]like implikasies. Op godsdienstige vlak kan vrye wil byvoorbeeld impliseer ’n almagtige [[godheid]] oefen geen mag uit oor die wil en keuses van die mens nie. In die etiek kan dit beteken dat individue vir hul dade moreel verantwoordelik gehou kan word. En op wetenskaplike gebied kan dit die vraag laat ontstaan of die mens se doen en late afhang van fisieke oorsake, soos die funksies en meganisme van die menslike [[brein]]. |
||
==Vrye wil in die filosofie== |
|||
[[Beeld:Vrije Wil Taxonomie af.svg|thumb|360px|’n Vereenvoudigde uitbeelding van die belangrikste filosofiese standpunte oor vrye wil.]] |
[[Beeld:Vrije Wil Taxonomie af.svg|thumb|360px|’n Vereenvoudigde uitbeelding van die belangrikste filosofiese standpunte oor vrye wil.]] |
||
Wat die vrye wil betref, bestaan daar in die filosofie die volgende strominge: |
|||
| ⚫ | ''' |
||
* Determinisme: die leer dat alle gebeurtenisse geheel en al onder invloed van die natuurwette deur voorafgaande gebeurtenisse bepaal word, en dat daar dus nie iets soos ’n vrye wil is nie.<ref name="CompSEP">McKenna, Michael, "Compatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Somer 2004-uitgawe), Edward N. Zalta (red.),[http://plato.stanford.edu/archives/sum2004/entries/compatibilism/ (aanlyn)]</ref> |
|||
* Versoenbaarheid: die visie dat vrye wil en determinisme met mekaar versoenbaar is. Onversoenbaarheid is die visie dat dit onmoontlik is om ’n geloof in ’n deterministiese heelal in ooreenstemming te bring met ’n geloof in die vrye wil.<ref>Ginet, C. 1983. "In Defense of Incompatibilism" in ''Philosophical Studies'' 44, pp. 391–400</ref> Die harde determinisme is die weergawe van die onversoenbaarheid wat die determinisme omarm en die idee dat mense ’n vrye wil het, heeltemal verwerp.<ref>Koons, J.R. "Is Hard Determinism a Form of Compatibilism?" in ''The Philosophical Forum''. 33:1</ref> |
|||
* Die metafisiese vrydenkery verwerp nes die harde determinisme die idee van versoenbaarheid. Ondersteuners aanvaar egter die bestaan van ’n vrye wil en ontken die determinisme.<ref name="GStraw">Strawson, G. (1998, 2004). "Free will". In E. Craig (red.), Routledge Encyclopedia of Philosophy. Londen: Routledge. URL besoek op 17 Augustus 2006, [http://www.rep.routledge.com/article/V014 (aanlyn)]</ref> |
|||
=== Determinisme === |
|||
Die determinisme is ’n ruim begrip wat ’n verskeidenheid menings omvat. Volgens dié menings is daar probleme met die idee van ’n vrye wil.<ref name="Viv">Vihvelin, Kadri, "Arguments for Incompatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2003-uitgawe), Edward N. Zalta (red.),[http://plato.stanford.edu/archives/win2003/entries/incompatibilism-arguments/ (aanlyn)]</ref> |
|||
Die kousale (oorsaaklike of nomologiese) determinisme is die hipotese dat toekomstige gebeurtenisse bepaal word deur voorafgaande en huidige gebeurtenisse in samestelling met die natuurwette. Die determinisme word soms verduidelik met die gedagte-eksperiment van die [[demoon van Laplace]]. As ’n mens jou ’n entiteit voorstel wat alle feite van die verlede en hede ken, en ook alle heersende natuurwette van die heelal, sou dié entiteit onder bepaalde omstandighede hierdie kennis kon gebruik om die toekoms tot in die kleinste besonderheid te voorspel.<ref>Suppes, P., 1993, “The Transcendental Character of Determinism,” ''Midwest Studies in Philosophy'', 18: 242–257.</ref> |
|||
Die logiese determinisme gaan uit van die standpunt dat alle [[proposisie]]s, wat die verlede, hede en toekoms betref, waar of onwaar is. Dit laat die vraag ontstaan in watter mate keuses vry kan wees as alle handelinge in die toekoms en die hede reeds as waar of onwaar bepaal is.<ref name="Viv" /> |
|||
Die teologiese determinisme is die hipotese wat uitgaan van die standpunt dat daar ’n God is wat alle menslike handelinge bepaal, hetsy deur voorkennis van hul handelinge, dus danksy ’n vorm van alwetenheid,<ref name = "Fischer">Fischer, John Martin (1989) ''God, Foreknowledge and Freedom''. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 1-55786-857-3</ref> of deur vooraf te besluit oor hul handelinge.<ref name="Watt">Watt, Montgomery (1948) ''Free-Will and Predestination in Early Islam''. London:Luzac & Co.</ref> Die vraag oor vrye wil wat hieruit ontstaan, is hoe ons handelinge ooit vry kan wees as ’n opperwese dit vooraf bepaal. |
|||
Die biologiese determinisme is die idee dat alle vorme van gedrag, geloof en wil bepaal word deur ons genetiese eienskappe. |
|||
| ⚫ | Twee uiterste menings word gehuldig in die debat: enersyds die metafisiese vrydenkery, wat glo determinisme is verkeerd en dat die vrye wil dus bestaan (of ten minste moontlik is), en andersyds determinisme, waarvolgens handelinge deur buitefaktore bepaal word en die vrye wil dus nie bestaan nie. Die twee menings word as onversoenbaar beskou. Daarbenewens is daar die mening wat bogenoemde idees versoen: dat determinisme dalk wel bestaan, maar dat dit nie die vrye wil uitsluit nie; die twee kan dus naas mekaar bestaan. |
||
Daar is verskeie ander hipoteses oor determinisme, soos die kulturele en die psigologiese determinisme,<ref name="Viv" /> terwyl kombinasies soos bio-omgewingsdeterminisme, ook voorkom. |
|||
| ⚫ | Die vraag na die bestaan van die vrye wil is ’n klassieke een |
||
==Verwysings== |
|||
{{Verwysings}} |
|||
*[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [http://nl.wikipedia.org/wiki/Vrije_wil Nederlandse Wikipedia] |
*[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [http://nl.wikipedia.org/wiki/Vrije_wil Nederlandse Wikipedia] |
||
Wysiging soos op 15:00, 1 Februarie 2015
Die vrye wil word meestal gedefinieer as die vermoë van rasionele mense om beheer uit te oefen oor hul dade en besluite. Om die vraag te beantwoord of dié vermoë werklik bestaan, moet gekyk word na die verband tussen vryheid en oorsaaklikheid en moet die deterministiese aard van die natuurwette ondersoek word.
Twee uiterste menings word gehuldig in die debat oor die onderwerp: enersyds die metafisiese vrydenkery, wat glo determinisme is verkeerd en dat die vrye wil dus bestaan (of ten minste moontlik is), en andersyds determinisme, waarvolgens handelinge deur buitefaktore bepaal word en die vrye wil dus nie bestaan nie. Die twee menings word as onversoenbaar beskou. Daarbenewens is daar die mening wat bogenoemde idees versoen: dat determinisme dalk wel bestaan, maar dat dit nie die vrye wil uitsluit nie; die twee kan dus naas mekaar bestaan.
Die vraag na die bestaan van die vrye wil is ’n klassieke een in die filosofie van die gees. In ’n breër sin het dit ook teologiese, etiese en wetenskaplike implikasies. Op godsdienstige vlak kan vrye wil byvoorbeeld impliseer ’n almagtige godheid oefen geen mag uit oor die wil en keuses van die mens nie. In die etiek kan dit beteken dat individue vir hul dade moreel verantwoordelik gehou kan word. En op wetenskaplike gebied kan dit die vraag laat ontstaan of die mens se doen en late afhang van fisieke oorsake, soos die funksies en meganisme van die menslike brein.
Vrye wil in die filosofie
Wat die vrye wil betref, bestaan daar in die filosofie die volgende strominge:
- Determinisme: die leer dat alle gebeurtenisse geheel en al onder invloed van die natuurwette deur voorafgaande gebeurtenisse bepaal word, en dat daar dus nie iets soos ’n vrye wil is nie.[1]
- Versoenbaarheid: die visie dat vrye wil en determinisme met mekaar versoenbaar is. Onversoenbaarheid is die visie dat dit onmoontlik is om ’n geloof in ’n deterministiese heelal in ooreenstemming te bring met ’n geloof in die vrye wil.[2] Die harde determinisme is die weergawe van die onversoenbaarheid wat die determinisme omarm en die idee dat mense ’n vrye wil het, heeltemal verwerp.[3]
- Die metafisiese vrydenkery verwerp nes die harde determinisme die idee van versoenbaarheid. Ondersteuners aanvaar egter die bestaan van ’n vrye wil en ontken die determinisme.[4]
Determinisme
Die determinisme is ’n ruim begrip wat ’n verskeidenheid menings omvat. Volgens dié menings is daar probleme met die idee van ’n vrye wil.[5]
Die kousale (oorsaaklike of nomologiese) determinisme is die hipotese dat toekomstige gebeurtenisse bepaal word deur voorafgaande en huidige gebeurtenisse in samestelling met die natuurwette. Die determinisme word soms verduidelik met die gedagte-eksperiment van die demoon van Laplace. As ’n mens jou ’n entiteit voorstel wat alle feite van die verlede en hede ken, en ook alle heersende natuurwette van die heelal, sou dié entiteit onder bepaalde omstandighede hierdie kennis kon gebruik om die toekoms tot in die kleinste besonderheid te voorspel.[6]
Die logiese determinisme gaan uit van die standpunt dat alle proposisies, wat die verlede, hede en toekoms betref, waar of onwaar is. Dit laat die vraag ontstaan in watter mate keuses vry kan wees as alle handelinge in die toekoms en die hede reeds as waar of onwaar bepaal is.[5]
Die teologiese determinisme is die hipotese wat uitgaan van die standpunt dat daar ’n God is wat alle menslike handelinge bepaal, hetsy deur voorkennis van hul handelinge, dus danksy ’n vorm van alwetenheid,[7] of deur vooraf te besluit oor hul handelinge.[8] Die vraag oor vrye wil wat hieruit ontstaan, is hoe ons handelinge ooit vry kan wees as ’n opperwese dit vooraf bepaal.
Die biologiese determinisme is die idee dat alle vorme van gedrag, geloof en wil bepaal word deur ons genetiese eienskappe.
Daar is verskeie ander hipoteses oor determinisme, soos die kulturele en die psigologiese determinisme,[5] terwyl kombinasies soos bio-omgewingsdeterminisme, ook voorkom.
Verwysings
- ↑ McKenna, Michael, "Compatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Somer 2004-uitgawe), Edward N. Zalta (red.),(aanlyn)
- ↑ Ginet, C. 1983. "In Defense of Incompatibilism" in Philosophical Studies 44, pp. 391–400
- ↑ Koons, J.R. "Is Hard Determinism a Form of Compatibilism?" in The Philosophical Forum. 33:1
- ↑ Strawson, G. (1998, 2004). "Free will". In E. Craig (red.), Routledge Encyclopedia of Philosophy. Londen: Routledge. URL besoek op 17 Augustus 2006, (aanlyn)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Vihvelin, Kadri, "Arguments for Incompatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2003-uitgawe), Edward N. Zalta (red.),(aanlyn)
- ↑ Suppes, P., 1993, “The Transcendental Character of Determinism,” Midwest Studies in Philosophy, 18: 242–257.
- ↑ Fischer, John Martin (1989) God, Foreknowledge and Freedom. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 1-55786-857-3
- ↑ Watt, Montgomery (1948) Free-Will and Predestination in Early Islam. London:Luzac & Co.
Hierdie artikel is vertaal uit die Nederlandse Wikipedia
