Gaan na inhoud

Tweede Germaanse klankverskuiwing

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Klankverskuiwinge in die Germaanse tale
Eerste Germaanse klankverskuiwing
Wet van Grimm
Wet van Verner
Tweede Germaanse klankverskuiwing
Ingveonismes

Die tweede Germaanse klankverskuiwing is 'n klankverskuiwing wat in die suidelike Germaanse tale (as gevolg hiervan ook bekend as die Hoogduitse klankverskuiwing) plaasgevind het. Die klankverskuiwing het waarskynlik tussen die 3de en 5de eeu begin, en was byna voltooi toe die eerste Duitse tekste in die 9de eeu op skrif gestel is. Die verskuiwing het nie in een beweging plaasgevind nie maar in verskillende fases oor verskillende eeue. Die taalverskuiwing het die skeiding tussen Hoogduits (wat weer bestaan uit Opperduits en Middelduits) en Nederduits te weeg gebring. Die lyn (isoglos) wat die Hoogduitse tale van die Nederduitse tale skei staan bekend as die Benrathlyn.

Die Benrathlyn is in werklikheid eintlik eerder 'n bundel verskillende isoglosse. Die verskillende Germaanse tale het almal in verskillende mate die tweede taalverskuiwing deurgemaak, en sommige klankverskuiwinge geld daarom vir byna alle Germaanse tale, en sommige slegs vir enkele. Hoe meer suidooswaarts in Europa die taal gepraat word, des te meer kenmerke van die tweede klankverskuiwing kom daar in die taal voor (Opperduits), en hoe meer noordweswaarts die taal gepraat word des te minder kenmerke van die tweede klankverskuiwing kom daar in die taal voor (Engels). Die meeste klankverskuiwinge, maar nie almal nie, maak deel uit van die huidige Standaardduits, terwyl in westelike Duitse dialekte veel minder klankverskuiwinge voorkom.

Chronologiese volgorde

[wysig | wysig bron]

Die klankverskuiwing het waarskynlik in vier fases, waarvoor daar growwe tydskattings gemaak kan word, plaasgevind. Die datering is steeds onder bespreking omdat alle klankverskuiwinge, afgesien van þd, voor die ter skrif stelling van 'n Germaanse taal plaas gevind het. Skattings wat hieronder weergegee word is meestal afkomstig van die DTV Atlas zur deutschen Sprache (pag. 63). Soms help historiese feite met die datering; die feit dat Attila die Hun in Duits Etzel genoem word dui aan dat die tweede fase aan die gang moes wees of aan die gebeur tydens die inval van die Hunne in die 5de eeu. Die feit dat sommige Latynse leenwoorde in Duits van klank verskuif het (bv. Latyn strata→Duits Straße) en ander nie (bv. Latyn poena→Duits Pein) maak dit moontlik om die klankverskuiwing te dateer voor of na die waarskynlike invoering van die woord in die Germaanse tale. Mees bruikbaar is egter die aangehaalde Duiste woorde in laat-klassieke en begin-middeleeuse Latynse tekste.

Presiese datering is baie moeilik omdat 'n klankverskuiwing begin met 'n woord of 'n groep woorde in 'n plaaslike dialek wat vervolgens versprei na ander woorde met dieselfde fonologiese patroon en daarna oor 'n langer tydsbestek stadigaan versprei oor 'n groter geografiese oppervlak.

Fase 1

[wysig | wysig bron]

Die eerste fase, wat ongeveer in die 4de eeu begin het en alle tale in die hele Hoogduitse taalgebied beïnvloed het, behels die verandering van stemlose plofklanke na verdubbelde (dit wil sê langer uitgesproke) frikatiewe indien in 'n posisie ná 'n klinker, óf tot enkele frikatiewe in die laaste posisie.

pff of laatste f
tzz (latere Duitse ss) of laatste z (s)
khh (latere Duitse ch)

Voorbeelde:

Oud Engels slǽpan : Oud Hoogduits slāfan (Engels sleep, Duits schlafen)
OE strǽt : OHD strāzza (Engels street, Duits Straße)
OE rīce : OHD rīhhi (Engels rich, Duits reich)

fase 2

[wysig | wysig bron]

Die tweede fase word voltooi in die 8ste eeu en is gekonsentreer op die Allemaniese en Beierse dialekte. In die fase word medeklinkers affrikate van dieselfde klank.

ppf (in sommige woorde word dit later f in laaste posisie)
ttz
kkch

In die volgende kombinasies het die verskuiwing egter nie plaas gevind nie: sp, st, sk, ft, ht, tr.

fase 3

[wysig | wysig bron]

Die derde fase was geografies die mees beperkte. In die tale en dialekte wat aan die klankverskuiwing deelneem word stemhebbende plofklanke stemloos.

bp
dt
gk

Die verskuiwing moet plaasgevind het na die voltooiing van die eerste en tweede fase, anders sou die resulterende stemlose plofklanke verder moes transformeer na frikatiewe en affrikate. Daarom word geglo dat die fase in omtrent die agtste en negende eeu plaasgevind het.

fase 4

[wysig | wysig bron]

Ten laatste verskuif die vierde fase þd. Die fase verskil van die ander fase daarin dat dit hier om slegs een klank gaan, en nie 'n reeks klanke nie. Wat ook verskil van die ander fase is dat met die klankverskuiwing ook die meeste Nederduitse tale, waaronder Nederlands (en dus Afrikaans), ook deelneem. Sommige taalkundiges praat daarom eerder van 'n aparte klankverskuiwing buite die tweede Germaanse taalverskuiwings. Die fase moet plaas gevind het na die derde fase, want anders sou die resulterende d verander het tot t.

De vierde fase was nog nie voltooi toe die eerste tekste in Duits opgestel is nie. Daardeur is daar Oud Hoogduitse voorbeelde te vinden waarin 'n þ geskryf word in plaas van die hedendaags Duitse d. 'n baie bekende voorbeeld hiervan is, ook as gevolg van die vreemde verandering van betekenis is die Oud Hoogduitse thiorna (maagd) → Modern Duits Dirne (Nederlands: deerne. betekenis: hoer). Ander voorbeelde:

vroeg OHD thaz → klassiek OHD daz (Engels that, Duits das, Nederlands/Afrikaans dat)
vroeg OHD thenken → klassiek OHD denken (Engels think, Duits, Nederlands denken, Afrikaans dink)
vroeg OHD thegan → klassiek OHD degan (English thane, German, Nederlands Degen)
vroeg OHD thurstag → klassiek OHD durstac (English thirsty, German durstig, Nederlands dorstig, Afrikaans dors)
vroeg OHD bruather → klassiek OHD bruoder (English brother, German Bruder, (formeel) Nederlands broeder, alledaags Nederlands/Afrikaans broer)
vroeg OHD munth → klassiek OHD mund (English mouth, German Mund, Nederlands/Afrikaans mond)

Oorsigtabel

[wysig | wysig bron]

Di gevolge van die klankverskuiwinge kom ten beste aan die lig as woorde uit moderne Duits vergelyk word met onverskuifde Nederlandse of Engelse woorde. Die volgende oorsig is gerangskik volgens die oorsrponklike Indo-Europese foneme. (G=Wet van Grimm; V=Wet van Verner)

PIE→Germaans Fase Hoogduitse verskuiwing
Germaans→OHD
Voorbeelde (Moderne Duits) Eeu Geografiese verbreiding Standaard
Duits?
G: *b→*p 1 *p→ff schlafen, Schiff
vgl. slaap, schip
4/5 Opper- en Middelduits ja
2 *p→pf Pflug, Apfel, Kopf, scharf 1
vgl. ploeg, appel, kop, scherp
6/7 Opperduits ja
G: *d→*t 1 *t→zz essen, dass, aus 2
vgl. eten, dat, uit
4/5 Opper- en Middelduits ja
2 *t→tz Zeit, Katze
vgl. tijd, kat
5/6 Opperduits ja
G: *g→*k 1 *k→hh machen, ich
vgl. maken, ik
4/5 Opper- en Middelduits ja
2 *k→(k)ch Switserse Duits: Chind, Werch
vgl. Standaardduits Kind, Werk
7/8 Beiers/Allemannies nee
G: *bh→*b
V: *p→*b
3 *b→p Beiers: perg, pist
vgl. Duits Berg, bist "is" (in: "jy is"; du bist)
8/9 Beiers/Allemannies nee
G: *dh→*d
V: *t→*d
3 *d→t Tag, Vater
vgl. dag, vader
8/9 Opperduits ja
G: *gh→*g
V: *k→*g
3 *g→k Beiers: Kot
vgl. Duits Gott "God"
8/9 Beiers/Allemannies nee
G: *t→þ 4 þ→d Dorn, Distel, durch, drei, Bruder
vgl. Engels: thorn, thistle, through, three, brother
8/9 In Duits en Nederlands ja

(Aantekeninge: 1 Oud Hoogduits scarph, Middel Hoogduits scharpf. 2 Oud Hoogduits ezzen, daz, ūz.

Geografiese verspreiding

[wysig | wysig bron]
Dialekte en isoglosse van die Rheinischer Fächer
(Gerangskik van noord na suid: dialekte in donkler velde, isoglosse in ligte velde)
Isoglos Noord Suid
Nederduits
Uerdinger Lyn (Uerdingen) ik ich
Düsseldorfer Platt (Limburgisch)
Benrathlyn
(Grens: Nederduits - Middelduits)
maken machen
Ripuaries (Kölsch, Bönnsch, Öcher Platt)
Bad Honnef lyn
(Staatgrens NRW-RP) (Eifel-Schranke)
Dorp Dorf
Luxemburgisch
Linz-lyn (Linz am Rhein) tussen zwischen
Bad Hönningen lyn op auf
Koblenzer Platt
Boppard-lyn (Boppard) Korf Korb
Sankt Goar-lyn (Sankt Goar)
(Hunsrück-Schranke)
dat das
Rheinfränkisch (e.g. Pfälzisch, Frankfurterisch)
Speyerlyn (Rivier Main lyn)
(Grens: Middelduits - Opperduits)
Appel Apfel
Opperduits

'n Mens kan rofweg sê dat die veranderinge in fase 1 Opper- en Middelduits beïnvloed het, die van fase 2 en 3 slegs Opperduits, en die van fase 4 die hele Duitse en Nederlandssprekende gebied. Die algemeen aanvaarde grens tussen Middel- en Nederduits is die maken-machen lyn, of Benrathlyn, wat deur die Düsseldorf voorstad Benrath loop, terwyl die hoofgrens tussen Middel- en Opperduits, die Appel-Apfel lyn of die Speyerlyn is, wat naby die dorp Speyer, sowat 200 kilometer verder suid, loop.

'n Presiese beskrywing van die geografiese strekking van die veranderinge is egter meer ingewikkeld. Individuele klankverskuiwings binne 'n fase varieer egter nie net in terme van hulle verspreiding nie (fase 3 affekteer byvoorbeeld gedeeltelik die hele Opperduits en gedeeltelik slegs die mees suidelike dialekte in Opperduits), maar daar is selfs effense variasies van woord tot woord in die verspreiding van die klankverskuiwing. Die ik-ich lyn lê byvoorbeeld verder noord as die maken-machen lyn, al vertoon beide die selfde /k/→/x/ verskuiwing. Verder kan die lyn met die tyd verskuif. Sedert die Duitse-hereniging is 'n noordwaartse beweging van die oostelike punt van die Benrathlyn waargeneem.

Die verdeling van Wes-Middelduits in 'n reeks dialekte volgens die verskillende mate waartoe die fase 1 verskuiwings uitgepreek word is veral opmerklik. Dit staan in Duits as die Rheinischer Fächer ("Rynse waaier") bekend omdat die grense van die dialekgrense op 'n kaart 'n waaier vorm aanneem. Hier loop nie minder as agt isoglosse rofweg van Wes na Oos om gedeeltelik saam te vloei in 'n eenvoudiger stelsel van grense in Oos-Middelduits. Die tabel na regs gee 'n lys van die isoglosse (vetgedruk) en die hoof dialekte (skuinsgedruk) wat daaruit voortspruit van noord na suid gerangskik.

Vir 'n kaart van die grense van 'n aantal sleutel klanke sien die eksterne skakels:
Algemene kaart Geargiveer 6 Mei 2004 op Wayback Machine
Rheinischer Fächer Geargiveer 3 Januarie 2006 op Wayback Machine

Voorbeeldtekste

[wysig | wysig bron]

As 'n voorbeeld van die gevolge van die verskuiwing kan die volgende twee tekste uit die laat Middeleeue vergelyk word. Links is 'n Middel-Nederduitse sitaat van die Sachsenspiegel (1220), wat nie de verskuiwing ondergaan het nie, en regs dieselfde teks van die Middelhoogduitse Deutschenspiegel (1274), waarin klankverskuiwing wel ter sprake is.

Sachsenspiegel Deutschenspiegel
De man is ok vormunde sines wives,
to hant alse se eme getruwet is.
Dat wif is ok des mannes notinne
to hant alse se in sin bedde trit,
nach des mannes rehte.
Der man ist auch vormunt sînes wîbes
zehant als si im getriuwet ist.
Daz wîp ist auch des mannes genozinne
zehant als si an sîn bette trit
na des mannes dode is se ledich van des mannes rechte.)
(Vertalings:
Sachsenspiegel: "De man is ook beschermer van zijn vrouw / zodra zij getrouwd is met hem. / De vrouw is ook de metgezel van de man / zodra ze naar zijn bed gaat / volgens de rechten van de man."
Deutschenspiegel: "De man is ook beschermer van zijn vrouw / zodra zij getrouwd is met hem. / De vrouw is ook de metgezel van de man / zodra ze naar zijn bed gaat / Na de dood van de man is ze vrij van de rechten van de man.")