Stigtingsdag

Jan van Riebeeck land in Tafelbaai in April 1652.

Stigtingsdag is 'n voormalige openbare vakansiedag in die Unie van Suid-Afrika en die Republiek van Suid-Afrika. Op die dag is Jan van Riebeeck se aankoms op 6 April 1652 aan die Kaap gevier. Op hierdie datum, 300 jaar later, word die Van Riebeeckfees luisterryk gevier. Die dag is vanaf 1952 tot 1974 as Van Riebeeckdag gedenk, en daarna vanaf 1980 tot 1994 as Stigtingsdag.

17de eeu

In 1653 is die dag nie gevier nie, want niks word in die Daghregister vermeld nie.

Op 6 April 1654, 'n Paasmaandag, staan daar die volgende inskrywing in dieselfde Daghregister Deel I van Jan van Riebeeck:

Heden voor de tweede mael jarich sijnde dat wij door Godes H. geleyde met de scheepen Drommedarus, Reyger ende Goede Hoope hier ter plaetse behouden sijn aengelandt omme dese fortresse ende colonie nae d' ordre onser Heeren Meesters op te maecken ende stabileren, ende gemerckt Godt de Heere alle die saecken tot den dach van heden met veele segeningen wel ende gewenscht heeft laeten succederen ende voltrecken, soo hebben beslooten, ende oock voor d' eerste reyse begonnen, desen dach, den 6en April wesende, tot Godes eere met dancksegginghen te vieren ende voor altijt tot een vastblijvenden danck- ende bededach in te stellen, ten eynde daerbij des Heeren weldaeden, aen ons bewesen, bij ons naecomelingen noyt vergeten, maer altijt tot Godes eere ter gedachtenisse in memorie gehouden mogen worden. --- Aangesien dit vandag twee jaar is dat ons deur die leiding van God behoue hier aangekom het met die skepe Dromedaris, Reier en Goeie Hoop om hierdie fort en kolonie op bevel van ons here meesters te bou en te vestig, en ons gemerk het dat God die Here al die sake tot vandag toe met baie seëninge goed en reg laat verloop het, het ons besluit, soos ons dit reeds voor die reis begin het ook gedoen het, om hierdie dag, die 6de April, tot eer van God met danksegging te vier en vir altyd tot 'n vasstaande dank- en biddag in te stel, sodat daardeur die weldade wat die Here aan ons bewys het, nie deur ons nakomelinge vergeet word nie, maar altyd tot eer van God in gedagtenis gehou sal word.

Die dag is in 1655 (met 'n skeepspredikant wat sy preek gelewer het) herdenk:

fraij, droogh weer, ende jarigh sijnde van den dagh onses arrivements uijt 't patria alhier, hebben op dato den daerover gestelden danck- ende bededagh gehouden, ende dierhalven door den predicant van den Phenicx, genaempt Harmanus Bushoff, 't woordt Gods laten predicken.

Ook is die dag in 1656 amptelik herdenk, steeds in dieselfde 1654-gees (Deel II):

Ende is op heden gehouden den jaerlijckxen bede- ende danckdagh over 't geluckigh arrivement ende goet succes van de begonnen besettinge deser plaetse, etc.

Maar nie in 1657 en 1658 nie. In 1657 was Van Riebeeck en Van Goens op 'n inspeksietog in die Skiereiland. Vermoedelik is die dank- en biddag oor die hoof gesien deur omstandighede; so het die dag ongemerk verbygegaan.

Die feesdag is wel in 1659 weer gevier (Deel III):

jaersdagh van de genomen possessie deser Caep bij d' Ed. Compagnie, mitsgaders bid- ende danckdagh voor den zegen door Godt de Heere over alles met soo goede successen verleent.

Stigtingsdag is op 6 April 1660 eers op 8 April gevier, want op 6 April was daar vredesamesprekinge met die Kaapmans by die fort na aanleiding van die eerste oorlog met die Khoikhoi. Die inskrywing van hierdie dag lui:

Sijnde vandaege den jaerlijcxen danck- ende bededagh gehouden ende gepredickt bij den predicant Cornelius Walrandt over ons eerste arrivement alhier, ende over den milden zegen in alles bij Godt Almachtigh verleent, ende dat het Sijn Almogentheyt met genade soodanigh vorders gelieve te laten toenemen, etc., na welcke predicatie door denselven predicant noch gedoopt is een kint van den vrijborger, Jan Sacharias, met den naeme van Maria.

In 1661 en 1662 was daar weer geen amptelike vieringe nie. In Mei 1662 het die Van Riebeecks die Kaap verlaat en daarna, vir meer as 90 jaar lank, raak hierdie feesdag heeltemal in die vergeetboek. Opvallend is die feesdag in die 17de eeu geen openbare vakansiedag nie; slegs 'n erediens is op daardie dag gehou, waarna die dag se doodnormale gang maar weer hervat is.

18de en 19de eeu

Op Saterdag, 8 April 1752, met die eeufeesviering, is die dag in die openbaar herdenk en in Kaapstad, Stellenbosch, Drakenstein, die Land van Waveren en Swartland is kerkdienste gehou. Op hierdie dag het, na afloop van die dank- en biddiens van ds. Van der Spuy in die Groote Kerk, al die kanonne van die kasteel (en batterye en redoutes) langs die strand gelyktydig afgevuur - die Nederlandse, Engelse, Franse en Deense skepe in Tafelbaai het ook meegedoen. Daar is 'n noenmaal gehou: die Kompanjie se hoë amptenare, die vernaamstes onder die burgery en die bevelvoerders van die skepe is deur die Goewerneur onthaal.

Deels het die pionierslewe genoeg daaglikse bekommernisse opgelewer om geen plek vir die verlede te laat nie. Maar toe die grootste moeilikhede uit die weg geruim is en die Kaapkolonie gestabiliseer het, verkry die Kaap 'n Engelse bestuur en daarmee saam 'n Engelse karakter; daar was geen sprake meer van Hollandse stigtingsvieringe nie. Aanvanklik, toe die Engelse bestuur nog baie gematig was, was daar ook nie deur die Hollandssprekendes die noodsaak gevoel om die verlede te herontdek nie. Maar sedert 1820 met die verengelsingsperiode wel. Dit was eers in 1824 dat Van Riebeeck se Daghregister in Het Nederduitsch Zuid-Afrikaansch Tydschrift op Suid-Afrikaanse bodem vir die eerste maal vir die Hollandse leserspubliek gepubliseer is.

Tydens die tweede eeufees in 1852, is 'n spesiale dankdiens in die Groote Kerk gehou en gelei deur ds. Abraham Faure.

Dit is ook op Van Riebeeckdag, 6 April 1861, wat P.J. Nienaber aanvoer die eerste Afrikaanse boek uitgegee is: Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar over het Onderwerp van Afscheiding tussen de Oostelyke en Westelyke Provincie. Al is die titel nog in Nederlands, is die teks van die gesprekke dwarsdeur in Afrikaans, al is die spelling nog onreëlmatig.

20ste eeu

Dit was eers sedert die 1920's toe die stigtingsdag 'n jaarlikse gebruik geword het (al was dit geen amptelike vakansiedag nie), waar die Nederlandse verteenwoordiger in Suid-Afrika, die stadsbestuur van Kaapstad en die Suid-Afrikaanse regerings tesame 'n kranslegging aan die voet van die standbeeld gehou het. Die werklike aanvangsdatum is onseker. Volgens 'n artikel in Algemeen Handelsblad in 1925, het die Kaapse afdeling van die Algemeen Nederlands Verbond "drietal jaren geleden" (dus, 1922) begin met 'n kranslegging by die Van Riebeeckstandbeeld op die gedenkdag. Die beweging het byval gevind en later het Kaapstad, die Provinsiale Administrasie, die Algemeen Nederlands Verbond as liggaam, die Nederlandse konsul, asook organisasies en private individue aan die plegtigheid begin deelneem. En dit is ook dr. W.J. Viljoen, die superintendent-generaal van die onderwys, wat later 'n "warm pleidooi" gelewer het ten gunste van 'n "Van Riebeeckdag" wat elke jaar in die Unie gevier moet word. (Die reëling van die opeenvolgende feesdae laat die herdenking, sou dit as openbare vakansiedag amptelik moet geskied, egter nie in April toe nie. Na aanleiding van dr. Viljoen se pleidooi vir 'n gekose kommissie vir die hersiening van nasionale feesdae, was daar sprake dat Van Riebeeckdag voortaan die eerste Maandag in Maart gevier kon word. Later sou die datum iewers in Mei bepaal word, maar omdat dit sou beteken dat Meidag (1 Mei) afgeskaf sou word, lok dit protes uit, en teen April 1926 is die saak nog nie opgelos nie. Ook nie teen Mei 1928 nie.). Het Vaderland van 28 April 1926 vermeld weer "een vijftal jaren geleden" (dus, 1921) met mevrou Loopuyt as voorsitster en meneer J.L. Schoeler as sekretaris van die Kaapse afdeling van die Algemeen Nederlands Verbond.

Op 6 April 1926 was daar geen ministers, oudministers, ook geen verteenwoordigers van die Volksraad, of senaat by die plegtigheid by die Van Riebeeckstandbeeld soos by vorige geleenthede teenwoordig nie (dit was Paasvakansie en baie is terug huis toe), maar wel die burgemeester Fish en stadsklerk Finch (wat 'n krans gebring het) van Kaapstad, die waarnemende konsul-generaal van Nederland (P.A. van Buttingha Wichers) wat eweneens sy eie krans gebring het. J.L. Schoeler van die A.N.V. was ook teenwoordig met 'n krans, so ook die Sons of England. Al was daar 'n heelwat talryke menigte vergader, was die Nederlandse element van die Kaapstadse gemeenskap maar gering. Daar is 'n uittreksel uit die Daghregister voorgelees, 'n gebed gedoen, waarna die konsul van Nederland die woord geneem het (en hulde gebring het aan die grootse werk van die vaderlandse held). Burgemeester Fish het in sy toespraak retories die vraag gevra wat Van Riebeeck sou sê as hy Kaapstad vandag kon aanskou, en hy skilder die werk van die Nederlanders wat later gesteun sou word deur die Hugenote, die Britte en die verenigde Afrikaners. Fish het na die geboue van Kaapstad gewys wat al hoe meer berguit, opwaarts uitbrei, terwyl Tafelberg daarteenoor op Van Riebeeck afkyk soos nou op die toeskouers om die standbeeld afgekyk is - vol afwagting. Fish se boodskap het hoofsaaklik gedraai om vooruitgang deur verdraagsaamheid en broederlike eenheid. Dr. Geyer, die hoofredakteur van Die Burger, benadruk egter heel nugter die doodgewone werkie wat Jan van Riebeeck moes verrig het; hy moes bloot uitvoering gee aan die plan van die toe nog magtige Kompanjie om 'n kos- en gesondheidstasie op te rig aan die onbekende Kaap, vir die skepe wat van en na Indië langs die seepad gevaar het; die res kom toe maar vanself. Tog het Geyer hulde gebring aan Van Riebeeck se deursettingsvermoë om die beoogde doel te bereik. 'n Kinderkoor het daarna 'n Afrikaanse liedjie gesing, opgevolg deur die Wilhelmus gespeel deur die fanfarecorps.

Met die 275ste Van Riebeeckdag op 6 April 1927 is generaal Jan Smuts aan die woord. Hy spreek sy verbasing uit oor die groot belangstelling in die herdenking. Hy wys na die standbeeld en vra hom af wat Jan van Riebeeck sou sê op wat hy 275 jaar later sou aantref: hy sal verbaas staan as iemand hom sou meedeel die taal wat hy hoor die Hollandse taal is - kon dit sowaar die taal van Joost van den Vondel wees? Tog, al het die taal saam met die geskiedenis en ontwikkeling van 'n volk verander, het die gees uit Van Riebeeck se tyd dieselfde gebly. Volgens Smuts mag die bande met die verlede nie verslap deur taalverandering nie; hy hoop dat die tradisies sal bly voortbestaan om die bande met die moederstam te behou, sodat die sielelewe sal verbreed en verryk word. Verder hoop Smuts dat die toekoms verder gebou sal word op die grondveste wat deur Jan van Riebeeck, 'n seun van Nederland, gelê is.

6 April 1928 was ook op Goeie Vrydag. Weer was die parlement met vakansie. Weer neem die Kaapse A.N.V. die voortou. Om 5 uur die namiddag het 'n groep mense oudergewoonte by dieselfde trefpunt vergader: die Van Riebeeckstandbeeld. Teen alle verwagting in was die opkoms groter as ooit tevore. Benewens die predikante, amptenare en senatore, was daar ook "een dichte menigte" van die algemene publiek. J.L. Schoeler het die verrigtinge geopen, ds. Ackermann het die "Gebed van Van Riebeeck" voorgelees, waarna Schoeler 'n uittreksel van die Daghregister voorgelees het wat op 6 April betrekking het. Daarna het die kranslegging plaasgevind (kranse onder meer van die Administrasie van die Provinsie Kaap de Goede Hoop, die Stadsraad van Kaapstad, die Konsulaat van Nederland, die Algemeen Nederlands Verbond, The 1820 Settlers Association, The Sons of England). Die Nederlandse konsul (Buttingha Wichers) was amptshalwe op reis en die visekonsul mnr. J. Loopuyt het in sy plek waargeneem. Onderburgemeester Hartley het Van Riebeeck gehuldig as grondlegger van sowel die munisipaliteit van Kaapstad as elke munisipaliteit dwarsoor Suid-Afrika. Hartley bring ook hulde aan die A.N.V. en spreek die hoop uit dat die vereniging nie slegs eksklusief uit Nederlanders sou bly nie, maar dat hul invloed in Afrika aangewend sal word om die stigtingswerk, wat deur Van Riebeeck begin is, voort te sit. Volgende aan die spreekbeurt was professor Fred. Clarke, dekaan van die Fakulteit Pedagogie aan die Universiteit van Kaapstad - hy jukstaponeer die Van Riebeeckstandbeeld (deur Cecil John Rhodes geskenk) met die Rhodesstandbeeld wat in die Van Riebeecktuine staan. Hy set uiteen hoe albei mans se werke so uiteenlopend verskillend, maar tog op dieselfde opbouende wyse gelei het tot die grootheid van die Unie van Suid-Afrika. Mnr. Schoeler wys in sy spreekbeurt daarop dat die afkorting A.N.V. (van Algemeen Nederlands Verbond) ook kan staan vir Afrika, Nederland, Vlaandere en gee 'n besoeker uit Vlaandere 'n spreekbeurt. Dr. M.C. Schuyten van Antwerpen spreek oor die betrekkinge tussen Suid-Nederland en Afrika en die bande wat hul met mekaar verbind, en sluit af met 'n "Gebed wat ons almal ken", die Onse Vader. Schoeler wys in sy slotwoord op die kleurryke wapen van die stad Kaapstad (van gevlegte blomme), wat baie herinner aan die Van Riebeeck-familiewapen; hy bedank elkeen aanwesig.

In die 1950's het 'n kommissie wat die kwessie van feesdae ondersoek het, aanbeveel dat 6 April jaarliks 'n openbare feesdag behoort te word. Die parlement van die Unie van Suid-Afrika (die regering met dr. D.F. Malan as premier ) het die voorstel aanvaar en deur Wet No. 5 van 1952 tot 'n openbare feesdag verklaar.

Met die Van Riebeeck-fees in 1952 is die gebeurtenis luisterryk gevier, al was dit kort ná die inwyding van die Voortrekkermonument (1949). Die fees is ook in Nederland gevier en hoëlui uit Nederland het ook die geleentheid in Suid-Afrika kom bywoon.

Om die viering van hierdie dag daarna op dreef te kry of identiteit aan die dag te verleen, was maar 'n gesukkel, veral toe die feesdag in die skadu van Republiekdag, die dag van onafhanklikheid van Brittanje, op 31 Mei begin staan het. By onderskeie plekkies was daar 'n kranslegging, soos by Jan van Riebeeck en sy vrou se standbeeld. So dan en wan was daar 'n hoofartikel in 'n koerant, maar ook die radiodienste het nie eintlik 'n programrooster kon bedink om inhoud aan hierdie dag te gee nie. Vir die meeste landsburgers van Suid-Afrika was hierdie gebededag net nog 'n doodgewone, gesekulariseerde openbare vakansiedag, 'n dag van ontspanning, wat al op die vooraand (5 April) begin het. Op daardie dag gaan mense kuier by familie, hulle braai vleis, gaan swem, vang vis of gaan jag. Deur hierdie verwaarlosing het die betekenis en viering gekwyn teen die vroeë 1970's, 'n rede waarom prof. Dirk Kotzé in 'n Huisgenoot-artikel 'n pleidooi lewer dat die dag eerder afgeskaf moet word en liewer 'n gedenkdag moet bly: skole kan byvoorbeeld van twaalfuur af 'n program aanbied wat deur ouers bygewoon kan word, waarna die leerlinge "ingelig en opgeruimd" huis toe kan gaan. Vir volwassenes kan 'n program in die aand aangebied word. Die staatspresident was wel ook by magte om 'n spesifieke dag tot openbare vakansiedag in 'n betrokke jaar uit te roep om ekstra betekenis aan dag en datum te gee.

Van die voorstelle om nuwe lewe in hierdie dag te blaas was die omskepping in 'n seevaartdag en die huldiging van immigrante, maar feitlik al sulke aangeleenthede kon makliker by 31 Mei aanklank vind, 'n dag wat die landgenote sterker aangespreek het. Verder, so is aangevoer, was die getal vakansiedae so groot dat nog 'n vakansiedag se waarde erg verwater het. Die finansiële verlies vir 'n openbare vakansiedag, soos bereken deur die Buro vir Ekonomiese Ondersoek op Stellenbosch in die tersiêre ekonomiese (dienste)sektor was R12 000 000 aan salarisse en lone (betaalde vakansiedag in die 1970's), sonder teenprestasie.

Vir 'n geruime tyd het die staat en die sakewêreld produktiwiteitsverhoging van die werker bespreek en metodes daarvoor probeer vind. Die produktiwiteit in Suid-Afrika was in die vroeë 1970's "besonder laag", maar die land het terselfdertyd ook die grootste aantal vakansiedae gehad. Die owerheid het dit bedink om onder meer Van Riebeeckdag en Gesinsdag (die tweede Maandag in Junie, voorheen Victoriadag) af te skaf.

Teen die einde van Februarie 1973, toe dit bekend geword het dat Van Riebeecksdag, toe al ruim 21 jaar lank as openbare vakansiedag gevier, moontlik deur wetgewing afgeskaf gaan word, het daar onmiddellik heftige besware van kultuurleiers, historici, kultuurorganisasies en kerkgenootskappe opgeklink, asook van die opposisie, die Verenigde Party (een van die sprekers kon tydens die partykongres in 1973 hom nie voorstel dat die Verenigde State van Amerika Columbusdag sou afskaf nie.).

Ook in Nederland is die saak deur die Nederlands dagblad: gereformeerd gezinsblad betreur, omdat hierdie ontnederlandisering in sy oë nog 'n anti-Nederlandse aanslag is wat die Nederlandse erfenis in Suid-Afrika stukkie vir stukkie aftakel: Van Riebeeck se kop is reeds in 1969 van die Suid-Afrikaanse munte afgehaal en met die Suid-Afrikaanse landswapen vervang. Dit herinner aan die gebou destyds opgerig deur Paul Kruger wat bedoel was om die Nederlandse onderwys in die Zuid-Afrikaansche Republiek te bevorder wat tydens die verowering van Transvaal deur die Engelse aggressie afgebreek is. Daar was ook al sprake om die voormalige gebou van die Nederlandse Bank in Kerkplein in Pretoria af te breek, maar die regering moes onder luide protes van die publiek van hierdie plan afsien. Al hierdie dinge skryf die koerant toe aan die "prog-Engelse karakter van de huidige Nationalistische regering hetgeen een van de duidelijkste aspecten is van de anglo-saxische samenlevingsvorm van Zuid-Afrika."

Hoe dan ook, op 6 April 1973 het die radio en pers die tyding gebring dat Jan van Riebeeckdag as openbare vakansiedag amptelik afgeskaf is. Aangesien die besware hierteen so groot was, is daaroor by die Kongres van die Nasionale Party gestem of Van Riebeecksdag in ere herstel moet word of nie. Maar uit byvoorbeeld 75 kiesafdelings in die Kaapprovinsie het slegs drie (almal in Kaapstad) vir die herstel van Jan van Riebeeckdag as openbare vakansiedag gestem. Tog glo die Afrikaanse saketydskrif, Tegniek, dat die afskaffing van 'n vakansiedag allermins Suid-Afrika, wat op daardie stadium van die laagste produktiwiteitsgroeisyfers in die Westerse wêreld gehad het (4% oor vyf jaar, teenoor Wes-Duitsland se 5,9% binne slegs één jaar), kon red. Die probleem is eerder skoling, die verbetering van die mentaliteit teenoor werk en werksetiek; ook was daar te veel arbeidskrag aan die Suid-Afrikaanse universiteite vermors.

Nog in April 1976 het die Gereformeerde Werkgemeenskap in Pretoria 'n skriftelike beroep op premier Vorster gedoen om die Nasionale Jan van Riebeeck-dag in ere te herstel.

Sien ook

• Lys van openbare vakansiedae in Suid-Afrika
• Jan van Riebeeck