Venusoorgang

'n Venusoorgang in 2004.

Die Venusoorgang is ‘n uiters unieke astronomiese verskynsel wat vanaf die aarde gesien kan word. By so ‘n geleentheid beweeg die planeet Venus voor die son verby en maak daardeur die berekening van afstande tussen hemelliggame moontlik.

Verduideliking

Venus (en ook Mercurius) beweeg in bane om die son nader as die baan van die aarde om die son. Met die oorgang van Venus beweeg die planeet Venus tussen die aarde en die son. Die planeet vertoon dan as ‘n donker kolletjie wat stadig oor die son se oppervlakte beweeg. Die kolletjie is dus ‘n klein stukkie “sonsverduistering”, soortgelyk aan wanneer die maan soms ‘n gedeeltelike of algehele sonsverduistering veroorsaak.

Afstande

Deur noukeurige waarneming van die tyd wat dit Venus neem om die oorgang oor die son te voltooi het sterrekundiges in die verlede bereken hoe ver Venus van die son geleë is. Daarvan kon dan die afstande tussen die planete en mane bereken word. So is reeds in die 19de eeu bepaal dat die afstand van die aarde na die son 150 miljoen kilometer is.

Eienskappe van oorgange

• ’n Venusoorgang kom selde voor. In die 19de eeu was daar geen Venusoorgang nie.
• So ‘n oorgang is nie van oral op die aarde af sigbaar nie. Sou dit wel sigbaar moet wees, verhinder wolke dit soms.
• Oorgange vind plaas in pare. Byvoorbeeld: op 7 Desember 1631 en op 4 Desember 1639. Dus 8 jaar na ‘n oorgang vind nog een plaas en nogal in dieselfde maand en meestal 3 dae vroeër.
• Oorgange vind gewoonlik in Junie of Desember plaas. So was daar ‘n oorgang op 8 Junie 2004 en 6 Junie 2012.
• Oorgange duur meestal net meer of net minder as ses uur.
• 243 jaar na ‘n Venusoorgang vind daar weer so ‘n oorgang plaas. Byvoorbeeld: op 3 Junie 1769 was daar ‘n oorgang en op 6 Junie 2012 weer. So ook op 4 Desember 1639 en 6 Desember 1882.

Historiese oorgange

• 7 Desember 1631 en 4 Desember 1639
• 6 Junie 1761 en 3 Junie 1769
• 9 Desember 1874 en 6 Desember 1882
• 8 Junie 2004 en 6 Junie 2012

Toekomstige oorgange

• 11 Desember 2117 en 8 Desember 2125
• 11 Junie 2247 en 9 Junie 2255
• 13 Desember 2360 en 10 Desember 2368
• 12 Junie 2490 en 10 Junie 2498

Geskiedenis

Die sterrekundige Edmond Halley (1656-1742, beroemd weens Halley se Komeet) het reeds vermoed dat as jy een van hierdie Venusoorgange van bepaalde plekke op die aardbol kon meet, jy deur driehoeksmeting die afstand van die aarde na die son kon bepaal. Met daardie feit sou ook die afstande na ander hemelliggame in ons sonnestelsel bereken kon word. Johannes Kepler (1571-1630) het die oorgang van 1631 voorspel, maar nie waargeneem nie. Die eerste waarneming was deur Jeremiah Horrocks in 1639. In 1761 was die wetenskaplikes goed voorbereid op die gebeure. ‘n Honderdtal van hulle was oor die aardbol versprei vir die waarneming. Helaas het hierdie eerste wetenskaplike samewerkingsprojek omtrent oral probleme ervaar. Toe die inligting later bymekaar gebring is, het dit geblyk dat baie van die feite teenstrydig en dus nutteloos was. Die beroemde kapt. James Cook (1728-1779) het die oorgang van 1769 tydens sy eerste reis vanaf ‘n sonnige heuwel op Tahiti aanskou.

Suid-Afrika

Twee sterrekundiges van die Britse Royal Society, Charles Mason en Jeremiah Dixon (later beroemd vir hul Mason-Dixon-lyn in die VSA), was in 1761 op pad na Nederlands-Indië. Omdat hul skip vertraag is, moes hulle hul reis van 27 April tot 3 Oktober aan die Kaap onderbreek. Daarom is hul waarnemings aan die Kaap in plaas van Sumatra gedoen. Die 1882-oorgang is onder leiding van sir David Gill (1843-1914) vanuit die Koninklike Sterrewag in Kaapstad dopgehou. Boonop het Gill drie spanne na die platteland gestuur om die waarneming te doen. Twee van sy personeellede is na Aberdeenweg (tussen Aberdeen en Klipplaat) in die Karoo. ‘n Groep Amerikaners onder prof. Simon Newcomb het die oorgang vanaf die Hugenote Kollege se terrein by Wellington waargeneem. Op Touwsrivier (destyds Montaguweg) is die waarnemings gedoen deur die Britse sterrekundige A. Marth bygestaan deur die Suid-Afrikaanse sterrekundige C.M. Stevens en korporaal J. Thornton. Twee pilare waarop hulle instrumente bevestig was, het nog lank naby die stasie op die dorp gestaan en is in 1938 tot gedenkwaardigheid verklaar.

Bibliografie

• Bryson, Bill: A short history of nearly everything. Londen: Black Swan, 2004.
• Logie, Bartle: Two for the road. In the wagon-tracks of De Mist and Lichtenstein. Hunters Retreat: Bluecliff, 2003. ISBN 0-620-30946-6
• Oberholster, J.J.: Die historiese monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Kultuurstigting Rembrandt van Rijn vir die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede, 1972. ISBN 0-620-00191-7