Houtlaswerk

In houtlaswerk word bypassende voeë, wat uit gate en gleuwe bestaan, in afsonderlike stukke hout gemaak wat stewig inmekaar sal pas wanneer dit saamgevoeg word. Die struktuur wat gevorm moet word en die kragte wat daarop inwerk, sal die tipe houtlas bepaal. Moderne, sterk houtlym maak die toepassing van sommige van die ingewikkelde houtverbindings onnodig en het eenvoudiger en vinniger houtlaswerk moontlik gemaak.

Die houtdele word dikwels net teen mekaar geplaas en met spykers en skroewe geheg. Skrynwerkers wat meestal konstruksiewerk doen, maak gewoonlik van eenvoudiger metodes gebruik, terwyl kabinetmakers hulle toespits op voeë, wat afgesien van stewigheid, nie die voorkoms van die produk bederf nie. Ongeag die gehalte van 'n las, kan 'n aantal basiese verbindings met behulp van verskeie tegnieke gemaak word. Die basiese verbindings is lengte-, wydte- en hoekverbindings.

Die verskeidenheid van metodes waarvolgens bogenoemde laswerk gedoen word, het gelei tot 'n aantal erkende terme wat in die vaktaal van die houtwerker opgeneem is. Die beskrywende aard daarvan maak dit vir die vakman moontlik om 'n verbinding sonder die oorbodige gebruik van woorde te beskryf. 'n Uitsteeksel wat aan 'n stuk hout voorkom - wat doelbewus so gevorm is dat dit op 'n bepaalde plek op 'n ander stuk hout sal pas word byvoorbeeld 'n lip, tap, tong of 'n pen genoem. 'n Versinking in die ander stuk hout, waarin een van bogenoemde kan pas, kan byvoorbeeld weer 'n keep, groef, gleuf of gat wees.

Lengteverbindings

Soos die naam aandui, is die doel van so 'n verbinding om twee lengtes hout met hul kopkante, ofte wel punte, aan mekaar te las. 'n Las tussen soliede stukke hout is gewoonlik swak. Een manier om dit te voorkom, is om die grootste moontlike raakvlak te vorm. Dit kan gedoen word deur bloot die twee dele langs mekaar te plaas en vas te heg, maar dan word die reguit lyn wat dit moes vorm, verbreek. 'n Ander nadeel is dat so 'n verbinding slordig lyk en nie altyd sterk genoeg is om 'n krag wat van die kant af daarop inwerk, teen te werk nie. 'n Beter metode is om die twee lengtes met hul kopkante teenmekaar te plaas en twee ander stukke hout weerskante van die lasplek aan te bring sodat dit ʼn "brug" vorm.

Dit lyk ook nie netjies nie, en daarom word verskeie ander voeë gebruik om 'n lengteverbinding te maak. Een daarvan is die stuikvoeg, waar die kopkante van die hout bloot aanmekaargelym word. Hoewel dit mooi, reguit en netjies lyk, is die voeg nie baie sterk nie, en dit sal net gebruik word waar vorm belangriker as krag is. 'n Ander verbinding is die lipvoeg, wat bestaan uit 'n reghoekige keep in albei die kopkante. Die helfte van die materiaal aan elke kopkant word verwyder, en wanneer die twee keepkante aanmekaar geheg word, is die lasplek net so dik as die hout self. Die lipvoeg maak 'n lasplek sterk omdat dit twee groot raakvlakke asook twee steunpunte het wat deur die kopkante teen mekaar gevorm word.

By 'n messing-en-groef-voeg word 'n groef in die kop van een van die lengtes hout gemaak, terwyl die ander een se kopkant van 'n pen voorsien word. Die pen sit in die middel en is ʼn derde van die dikte van die hout. Dit pas so in die groef dat die twee skouers weerskante van die pen teen die kop van die ander stuk hout druk. Die voeg is baie stewig maar nie sterk nie, omdat twee derdes van die dikte van die hout van die ander lengte verwyder word. 'n Voeg wat veral aan die kopkante van breë balke aangebring word, is die vingervoeg. Soos die naam aandui, lyk die uitsteeksels soos vingers met spits punte wat tussen mekaar pas wanneer die las gemaak word. Die verhouding tussen die dele van die vlakke wat raak en die hoeveelheid materiaal wat verwyder word, is eweredig. Dit maak die lasplek baie sterk. 'n Voeg wat nie dikwels in lengteverbindings gebruik word nie, is die tappen-en-gatvoeg waar ronde gate in elke kopkant geboor en 'n los, ronde pen daarin gedruk word.

Die sterkte van die las hang af van die dikte van die pen. Die pen moet nie te dik wees nie omdat te veeI materiaal uit die hout waarin die gate gemaak word, verwyder sal moet word. 'n Variasie op die eersgenoemde stuikvoeg is die skuins stuikvoeg. Die koppe van die hout word skuins afgesaag en aanmekaargelym sodat die lasplek 'n hoek vorm. Dit bied 'n mate van steun aan die lasvlakke deur middel van die twee skerp punte wat onderskeidelik op die teenoorstaande vlakke rus.

Wydteverbindings

Dit is wanneer planke met hul sykante aanmekaar gelas word om 'n breër plank te vorm. Wanneer die blad wat so gevorm word, op 'n dwarsbalk gaan rus hoef die twee planke slegs op hul sykante aanmekaargelym te word omdat die lasplek deur die balk ondersteun word wanneer 'n krag loodreg op die blad uitgeoefen word. 'n Beter las kan verkry word met 'n veer-en-groefvoeg. Aan die sykante van die hout wat gelas word, word groewe gemaak en 'n los strook hout word daarin gedruk om die een stuk hout met die ander te verbind.

Hoekverbindings

Dit word in L- T- en X-verbindings ingedeel. L-verbindings vorm, so as die naam aandui, 'n hoek van 90° tussen twee stukke hout (wat nie by mekaar verbysteek nie). 'n Stuikvoeg kan hier gebruik word deur die kopkant van die een plank teen die sykant van die ander vas te lym, of deur spykers deur die sykant in die kop van die ander plank te slaan. Tensy die lym baie sterk is, is die stuikvoeg nie juis stewig nie en sorg dit ook nie vir ʼn netjiese afwerking nie.

'n Pen-en-gatvoeg, hoewel nie veel mooier nie, is stewiger. Reghoekige kepe word aan weerskante van die kopkant van die een stuk hout gemaak om 'n pen te vorm en 'n reghoekige gat in die ander. As die pen styf in die gat pas, kan so 'n verbinding taamlik stewig wees. By 'n blinde pen-en-gatvoeg word die gat nie dwarsdeur die hout gemaak nie. Dit bring mee dat die voorkoms van een van die twee stukke hout minder bederf word. Om 'n hoeklas goed te laat lyk, kan 'n verstekvoeg gemaak word. Die twee kopkante word met 'n hoek van 45° gesaag wat 'n hoek van 90° vorm as dit teen mekaar geplaas word. Slegs die lyn waar die punte van die hoeke teen mekaar kom, is dus sigbaar. Met geen ander sigbare tekens van verbinding nie, vertoon die hoek netjies, maar dit is nie baie stewig nie. Om die verbinding te verstewig, kan 'n driehoekige blokkie in die hoek vasgelym word om steun aan albei kante te verskaf.

'n Pen-en-gatverbinding op die twee skuins vlakke kan ook gemaak word wat die hoek aan die binnekant skoon hou as 'n blokkie ongewens sou wees. Die swaelstertvoeg is 'n ander bekende hoekverbinding. Dit bestaan uit 'n skuinslopende tap aan die een kopkant wat in 'n gat met skuins vlakke in die ander kop inpas. Van buite gesien, vertoon die lasplek die kenmerkende vorm van 'n swaeltjie se stert. Dit is 'n moeilike voeg om te maak, omrede die swaelsterte presies op maat gesaag moet word, anders sal hul nie korrek in die gat pas nie.

T-verbindings

Dit is voeë waar die kopkant van die een stuk hout op enige plek tussen die twee punte teen die sykant van die ander hout geplaas word om die letter T na te boots. Dit vorm ook 'n hoek van 90° soos in die geval van die L-verbinding. Dieselfde voeë as die van L-verbindings word gebruik, behalwe die swaelstert. Bykomende voeë is onder meer die bedekte keepvoeg en die tappen-en-gatvoeg. Die keepvoeg bestaan uit 'n gleuf in die sykant van 'n plank, waarin 'n ander plank met dieselfde dikte as die gleuf geskuif kan word. By die tappen-en-gatvoeg word gate in die sykant en in die kopkant van twee planke geboor en die planke word weerskante van die tappen ingedruk.

X-verbindings

Die verbindings staan ook bekend as kruisvoeë. Waar twee balkies mekaar byvoorbeeld moet kruis, kan dit ʼn onnodige verdikking veroorsaak en selfs slordig lyk as die balkies net bloot teen mekaar geplaas word sodat dit 'n kruis vorm. Deur kepe tot in die helfte van elke stuk hout te maak, sal die twee dele netjies inmekaarpas. So 'n verbinding staan bekend as 'n halfinlaatvoeg en die wydte van elke reghoekige keep word bepaal deur die breedte van die stuk hout wat daarin moet pas.

Twee lengtes hout wat met 'n hoek ten opsigte van mekaar moet staan, kan met 'n skuins stuikvoeg gel as word. Een van die lengtes word skuins afgesaag en met die skuins kant teen die ander stuk hout vasgelym. Houtvoeë kan met handgereedskap of met behulp van masjiene gemaak word. Handgereedskap is meestal goedkoper as masjiene en word gebruik waar houtwerk op klein skaal gedoen word of waar masjiene nie beskikbaar is nie. Heelwat vaardigheid word vereis om werk van ʼn hoë gehalte te lewer, hoewel ʼn aantal hulpmiddels beskikbaar is waarmee 'n amateur bevredigende werk kan doen. So is daar byvoorbeeld 'n leigleuf waarin ʼn saaglem kan beweeg en snitte akkuraat herhaal kan word.

Vir masjiene is setapparate en klemtoestelle beskikbaar waarmee dieselfde voeë vinnig en akkuraat herhaal word. Om 'n verstekvoeg te maak, word die hout byvoorbeeld met 'n hoek teenoor 'n draaiende skaaflem vasgeklem. Dit werk die hout nie net skuins af nie, maar verskaf ook 'n afgewerkte plat vlak wat vasgelym kan word net na die verstek gemaak is.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409524 band

Eksterne skakels

• (en) Artikel oor houtlaswerk: Maderas. Ciencia y tecnología 5(2): 101-106, 2003