Letteruitspraak

Letteruitspraak of boekuitspraak verwys na die foutiewe uitspraak van 'n woord volgens die spelwyse, wat in stryd is met die beskaaf- en natuurliksprekende moedertaalsprekers se uitspraak. Letteruitspraak kom voor wanneer 'n onbekende taal of woord, of selfs die bekende taal, baie volgens die letter uitgespreek word.

In Afrikaans was daar vanaf sy bestaan op skrif die neiging om die uitspraak te laat aansluit by die skrif. Dieselfde geld vir 'n onbekende taal soos Latyn, Duits, Nederlands of Engels, deur die uitspraak na die spelling te rig.

'n Taal wat veral maklik gebuk gaan onder letteruitspraak, is Deens. Hundehus moet korrek uitgespreek word as hoenehoes. Die uitspraak van hundehus kan inderdaad in een opsig met die Afrikaanse hondehok ooreenstem: die weglating van die d. 'n Ingewikkelder voorbeeld is die woord hundrede (100) wat as hoena(l) uitgespreek moet word.

In die meeste lande, veral in die ontwikkelde wêreld, word die standaarduitspraak toegewys aan 'n bepaalde deel van 'n land. Gewoonlik is hierdie groep wat in hierdie streek woonagtig is welgesteld of geniet hoë maatskaplike aansien. Goeie uitspraak behels dat geen persoonlike, plaaslike of maatskaplike kenmerke opvallend is nie. 'n Spreker moet dus nie slordig, onduidelik, koddig, dialekties, onnatuurlik of aanstellerig praat nie. Die aanhoorder moet ook nie kan aflei of die spreker van Nederlandse, Duitse, Engelse e.a. afkoms is nie. Iemand wat egter skoolvosserig optree, sal wil hê dat die spelling as maatstaf moet dien, wat indruis teen die spreektaal waarmee die moedertaalsprekers grootword. Die voorrang van die gesproke vorm moet egter ook nie voor die geskrewe vorme oordryf word nie. Die geskrewe vorme in die meeste kultuurtale word deur die onderwys en die leesgewoontes van die massa beïnvloed, asook die bestendigheid van die geskrewe "woord" wat die meeste in ontvangs deur die hoorder/leser geneem word. Dit wil sê, woorde soos fenomenologie, oseanografie, euritmiek, aktuariële, ens. se invloed op papier sal tot 'n groter mate tot letteruitspraak bydra, omrede die woorde nie sonder meer in kletspraatjies gewissel word nie. 'n Mens het nou ook die neiging om by sekere geleenthede "deftiger" of "plegtiger" te probeer klink; by 'n toespraak sal die spreker nie praat van kinners, persent, koperasie of sêlekant vir kinders, present, koöperasie of selakant nie. Nog 'n invloed wat letteruitspraak bevorder is die uitspreek van (internasionale) leenwoorde wat hoofsaaklik op skrif bekend is en waarin daar veral gepoog word om die Engelse uitspraak doelbewus te vermy.

Letteruitspraak kan selfs die hele volkstaal laat verander. So is die Amsterdamse "peers" (die uitspraak soos in Afrikaans vir die kleur pers) verdring deur "paars" teen die laaste kwart van die 19de eeu. En op soortgelyke wyse het die uitspraak in Afrikaans van die Nederlandse "rioel" na "riool" verander, heel waarskynlik as gevolg van die inmenging van die Taalkommissie in die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls. Scholtz verklaar in sy 1938-resensie:

'n Duidelike fout is die keuse van die vorm riool in plaas van rioel. In die derde druk van die Woordelys het albei vorme nog naas mekaar gestaan, maar in die vierde druk is die vorm rioel verwerp glo op grond daarvan dat rioel 'n vorm sou wees met die tipiese Bolandse verhoging van die o. Dit is moeilik om te begryp hoe so 'n vergissing deur die Taalkommissie van die Akademie begaan is. Die o word in die Boland immers nie voor 'n l verhoog nie, en geen Bolander sê pistoel vir pistool of vioel vir viool nie. Rioel is die egte ou Afrikaanse vorm, oorgeërf uit die sewentiende-eeuse Hollandse volkstaal, eweas vitroel naas Nederlands vitriool (sien Salverda de Grave: De Franse Woorden in het Nederlands, bl. 143, en die Ndl. Wdb. i.v. riool). Dit is vreemd dat die Woordelys wel vitrioel erken, maar van rioel nie wil hoor nie.

In Afrikaans hoor mens wel nog "rioel" in die afleiding "riolering" (ri-oe-le-ring).

Voorbeelde

Letteruitspraak	Korrekte fonetiese uitspraak	Afrikaanse uitspraak
Badenhorst	bɑ:dənɦɔrs	Ba-din-hors
Eiffeltoring	ɑifəlto:rəŋ	Ai-fil-too-ring
Greenwich	grinitʃ	Ghrie-nietsj
Groningen	xronəŋə	Groo-ning-i
Kopenhagen	kopənɦɑ:xə	Koo-pin-ha-gi
Lambrechts	lɑmbrɛxs	Lam-bregs
Naudé	node: of nude:	Noo-dee of Noe-dee
Wolmaransstad	vɔlmərã:sstat	Wol-mi-ra(n)s-stat

Eksterne skakel

Meer voorbeelde kan besigtig word by:

• Le Roux, T.H.; Pienaar, P. de Villiers . 1945. (1971-druk) Uitspraakwoordeboek van Afrikaans. Pretoria: J.L. van Schaik Hoflikheidswaarskuwing: 14,12 MG groot.