Potas

Potas

Potas in sy oorspronklike betekenis is die verbrandingsreste van 'n plantaardige materiaal (as) wat in 'n geslote pot bewaar word. Later is die betekenis van die woord baie uitgebrei tot enige van verskeie ontginde en vervaardigde soute wat kalium in wateroplosbare vorm bevat. hoewel die HAT dit minder korrek noem.

Chemiese eienskappe

Houtas

Plante-as is op baie plekke en deur verskeie kulture lank gebruik om vanuit vet of olie seep te vervaardig. Dis 'n ou stuk chemiese tegnologie wat eers baie eeue later beter verstaan is. Daar is byvoorbeeld bekend dat in die Wes-Kaap die Khoekhoe die as van gannabos gebruik het om vette van wasbessies te verseep.

Die as van plante en bome bevat gewoonlik kaliumkarbonaat K₂CO₃ wat beide higroskopiese en basiese eienskappe het. Die higroskopiese eienskappe verklaar waarom dit dikwels in 'n toe pot bewaar is. Bytpotas, oftewel KOH kan vervaardig word deur 'n oplossing van potas met gebluste kalk te kook:

$K_{2}CO_{3}+Ca(OH)_{2}\rightarrow 2KOH(aq)+CaCO_{3}(s)\downarrow$

Hiermee word die oplossing nog sterker basies.

Etimologie

Die Arabiere het seewier verbrand en die produk al-qalī genoem, na 'n werkwoord qalāj wat braai of kook beteken. Hierdie stof het reeds in die tyd van Albertus Magnus (ong. 1200-1280) in Wes-Europa bekend geword. Hierdie teoloog en alchemis het dit beskryf en dit alkali genoem. Plante is ook in Europa vir die vervaardiging van seep verbrand. Dit was dikwels houtas van bladwisselende bome. in Middelnederlands word in 1447 van die meervoud potasschen of weedassche gepraat. Die woord potas is later deur talle ander tale oorgeneem, soos in Sweeds pottaska (1546), Engels potash (1615) of Duits Pottasche (1716)

Die Arabiere het egter nóg 'n stof geken wat vir verseping gebruik kan word, natron of soda. Dit is 'n mineraal wat in die woestyn aangetref word. Dit bevat natriumkarbonaat Na₂CO₃ pleks van kaliumkarbonaat maar die twee stoffe is lank met mekaar verwar. Klaproth het die verskil besef en die terme kali vir die plantaardige en natron vir die minerale produk ingevoer. Sir Humphry Davis het in 1807 hieruit twee verskillende elemente vrygestel, wat hy in Engels potassium en sodium genoem het. In Duits, Nederlands en Afrikaans het dit egter natrium en kalium geword. Opmerkelik is dat Arabies juis būtāsiyūm gebruik met 'n Middelnederlandse etimologie, terwyl Nederlands en Afrikaans 'n woord met Arabiese wortels gebruik.

Uitgebreide betekenis

In later tye is die gebruik van kaliumhoudende materiale baie uitgebrei. Vandag word hulle wêreldwyd geproduseer in hoeveelhede van meer as 30 miljoen ton per jaar, meestal vir gebruik in kunsmis. Nie alle minerale wat kalium bevat kan daarvoor gebruik word nie omdat die meeste silikate is wat moeilik opgelos kan word. Die term potas word vandag dikwels gebruik vir enig mineraal wat oplosbare kaliumverbindings bevat. Die kaliuminhoud word dikwels as %K₂O weergegee, hoewel die oksied K₂O en die vrye metaal kalium self selde buite chemiese laboratoriums gebruik word.