Tol (natuurlik)

Die tol is oor die algemeen as speelding bekend, maar word in die praktyk veral in navigasietoerusting gebruik. 'n Tol wat vinnig draai, neig altyd om in die posisie te bly waarin dit geplaas word.

Die tol kan op sy punt of om 'n as draai en die tolbeweging is onderhewig aan die wette van die meganika. Die beweging van 'n liggaam kan beskou word as 'n verskuiwing (translasie) of 'n beweging om ʼn vaste punt (rotasie). Onder 'n tolbeweging word dan verstaan die rotasie om 'n vaste punt.

Die tol kan om 2 asse draai, naamlik 'n tolas (die werklike as) of 'n presessie-as (denkbeeldige as). Dikwels gebeur dit dat 'n tol gelyktydig om albei asse draai, en die beweging van die tolas, sonder dat 'n uitwendige krag daarop inwerk, word nutasie genoem. By 'n tol wat regop op sy punt draai, is die swaartepunt 'n sekere afstand bokant die tolpunt.

'n Tol wat nie presies regop staan nie, is dan onderhewig aan 'n kragmoment en sal 'n keelbeweging beskryf terwyl dit self in die rondte draai. 'n Tol wat dus regop staan en vinnig genoeg draai, vertoon baie stabiel, maar sodra die snelheid afneem, raak dit onderhewig aan presessie en begin 'n keëlbeweging beskryf totdat dit uiteindelik omval.

'n Tol met 'n klein deursnee is meer presessiegevoelig as een met ʼn groter deursnee. Tolle word in giroskope gebruik om die verandering in die stand van 'n liggaam te bepaal. By so ʼn liggaam sal 'n tol die oorspronklike stand aandui, ongeag die verandering.

Daarom word giroskope byvoorbeeld in vliegtuie gebruik waar rigtingveranderings bepaal moet word. In die daaglikse lewe kan die giroskopiese effek onder meer waargeneem word by 'n fiets, wat stabiel (regop) bly as gevolg van die draaimoment van die wiele, by boormasjiene, waar 'n boormasjien moeiliker van rigting verander wanneer dit loop, koeëls, wat rigtingvas is omdat dit in die rondte draai terwyl dit trek, ensovoorts.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 135, 136