J.W. van der Rijst

J.W. van der Rijst.

J.W. van der Rijst (1828–1904) was ’n lid van die Genootskap van Regte Afrikaners en skryf die eerste handleiding vir Afrikaanse spraakkuns, asook van die eerste preke in Afrikaans. Hy maak ook per geleentheid van die skuilnaam Oom Willem gebruik.

Lewe en werk

Jan Willem van der Rijst is op 16 Januarie 1828 in Leuven in Vlaandere in België gebore. Sy ouers is Lodewijk van der Rijst en Hendrika Maria Delfgou en hy het twee broers, Petrus Johannes en Engelbertus Leonardus.

Hy bekwaam hom as onderwyser. Hy word in 1861 as sendeling in die Nederduits Gereformeerde Kerk toegelaat en is vir ’n tyd as onderwyser in Calvinia werksaam. In Februarie 1862 word hy as onderwyser en sendeling in die gemeente Wynberg in die Kaap aangestel. In 1863 verlaat hy die Nederduits Gereformeerde Kerk en word voorganger onder die Plymouth Brethren, vir wie hy as reisende prediker optree. Aanvanklik is hy ’n teenstander van Afrikaans, maar sy denkwyse word dan deur D.F. du Toit (Oom Lokomotief) verander, waarna hy op die tweede vergadering van die Genootskap van Regte Afrikaners op 25 September 1875, teenwoordig is.

Hierna beywer hy hom met hart en siel vir Afrikaans. In die Patriot lees ons dat hy op 14 September 1877 op Claremont optree en op 15 Augustus 1879 in die Paarl, waar hy by mnr. McMillan optree. Totius vertel dat hy ’n goeie vriend van sy vader, S.J. du Toit, was en dikwels by hulle aan huis gekom het.

Hy is op 15 Mei 1850 in Amsterdam getroud met Anna Jacoba van Veen en uit die huwelik word drie kinders gebore, twee seuns (Louis Hendrik en Levenloos, beide kort na geboorte oorlede, wat waarskynlik aanleiding gee tot laasgenoemde se naam) en ’n dogter (Anna Wilhelmina)Sy vrou is op 26 November 1900 in Kaapstad oorlede, waarna hy na Nederland terugkeer. Hier trou hy op 9 Januarie 1902 in Amsterdam met die veel jonger Metje Elisabet Wil. Hy is op 13 September 1904 in Alkmaar in Holland oorlede.

Skryfwerk

Hy begin in 1875 om ’n Afrikaanse spraakkuns op te stel, maar verafrikaans eintlik net ’n Hollandse spraakkuns. Hierna pak hy die eerste Spel- en leesboek ver Afrikaanse kinders (onder die skuilnaam Oom Willem), wat binne twee maande uitverkoop is.

Hy stel ook die driedelige Samesprake in Afrikaans en Engels saam, waarvan twee nommers in 1885 verskyn en die derde nommer in 1891. In 1897 word al die nommers saam uitgegee.

Ná P.D. Rossouw skryf hy die eerste preke in Afrikaans, wat eers in die Patriot verskyn en later in aparte boekies uitgegee word onder die titel Evangeli in di Volkstaal, nommer een in 1884 en nommer twee in 1885.

In 1886 verskyn ’n godsdienstige verhaal So gaat dit, waarvan ’n gedeelte reeds die vorige jaar in Di Afrikaanse almanak gepubliseer is. Oom Koos gaan Kaap toe waar hy ’n blanke meisie en twee seuns soek om te help met sy boerdery. Omdat hy in die Here se wil is, gaan alles voor die wind en kry hy die helpers, waarna die lotgevalle van die kinders op die plaas die onderwerp van die res van die verhaal word.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1878	Spel- en leesboek ver Afrikaanse kinders (Oom Willem)
1884	Evangeli in die volkstaal I
1885	Evangeli in die volkstaal II
1886	So gaat dit
1897	Samesprake in Afrikaans en Engels

Wetenswaardig

Bronne verskil oor van der Rijst se geboortedatum. Sommige Bronne dui 15 en nie 16 Januarie aan as sy geboortedag, terwyl die jaartal ook verskil tussen 1812 en 1828. Dit wil egter voorkom asof 1828 die meer waarskynlike geboortejaar was. Volgens die doodsertifikaat (https://familysearch.org/ark:/61903/3:1:3Q9M-CSQ8-73SH-F?i=2161&cat=331262) word sy ouderdom as 76 jaar aangegee, wat klop met ’n geboortejaar van 1828.

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe  Tweede druk 1964
• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede  druk 1984
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde  uitgawe Eerste druk 1973

Tydskrifte en koerante

• Nienaber, P.J. Ken u die leiers van die Eerste Taalbeweging? Die Taalgenoot, Augustus 1950
• Nienaber, P.J. Helde van ons taal. Die Taalgenoot, Augustus 1975

Internet

• Doodsertifikaat: https://familysearch.org/ark:/61903/3:1:3Q9M-CSQ8-73SH-F?i=2161&cat=331262
• Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur: http://www.dbnl.org/tekst/nien005gesk01_01/nien005gesk01_01.pdf