Dzong-argitektuur
Dzong-argitektuur is ’n kenmerkende soort argitektuur van forte (Wylie: rdzong, IFA: tzɦoŋ˩˨) wat hoofsaaklik in Bhoetan en Tibet aangetref word. Die styl is groot, en die geboue het buitemure wat uittroon bo ’n kompleks van binnehowe, tempels, administratiewe kantore en kloosters.
Eienskappe[wysig | wysig bron]
Kenmerkende eienskappe sluit in:
- Hoë mure van steen en klip wat skuins loop na binne en wit geverf is, met geen of min vensters in die onderste deel van die mure.
- Die gebruik van ’n omringende okerkleurige streep naby die bokant van die mure, dikwels met groot goue sirkels.
- ’n Unieke kloktipe dak op die binneste tempels.
- Enorme hoofdeure van hout en yster.
- Binnehowe en tempels wat in helder kleure met Boeddhistiese kunsmotiewe versier is.
Streekverskille[wysig | wysig bron]
Bhoetan[wysig | wysig bron]
Dzongs is gebruik as die godsdiens-, militêre, administratiewe en sosiale sentrums van hul distrik. Godsdiensfeeste word dikwels daar gehou.
Die helfte van die kamers word gewoonlik vir administratiewe doeleindes gebruik (soos die kantoor van die goewerneur) en die ander helfte vir godsdienstige rituele, met hoofsaaklik ’n tempel en blyplek vir monnike. Hierdie helfte-helfte-verdeling weerspieël die ideale dubbelstelsel van die regering wat eweredig verdeel is tussen administrasie en godsdiens.
Tibet[wysig | wysig bron]
Tibet was verdeel in 53 distrikte, wat ook dzongs genoem is.[1] Daar was twee meesters vir elke dzong, ’n lama en ’n niegeestelike. Hulle het albei burgerlike én militêre magte gehad en was in alle opsigte gelykes.[2] Vandag word 71 distrikte in die Outonome Streek Tibet dzongs in Tibettaans genoem.
Ligging van dzongs[wysig | wysig bron]
Bhoetanese dzong-argitektuur het in die 17de eeu ’n hoogtepunt bereik onder die leierskap van Ngawang Namgyal, die eerste Zhabdrung Rinpoche (groot lama). Die Zhabdrung het op visioene en voorbodes staatgemaak om te bepaal waar elke dzongs gebou moes word.
Dit is duidelik dat die geboue goed geplaas is as verdedigingsforte. Wangdue Phodrang-dzong staan byvoorbeeld op ’n berguitloper wat oor die samevloei van die Sankosh- en die Tangrivier uitkyk. Dit stuit dus enige aanvalle deur suidelike invallers wat probeer om die rivierroete te gebruik en die talle berghellings van die Middel-Himalaja te systap om Sentraal-Bhoetan aan te val. Drukgyel-dzong bo die Parovallei blokkeer die tradisionele pad oor die Himalaja se bergpasse.
Dzongs is dikwels op ’n bergtop of -uitloper gebou. As die dzong teen die hang van ’n berg gebou is, is ’n kleiner dzong of wagtoring gewoonlik reg bo dit gebou om te keer dat aanvallers van bo af in die binnehof van die hoofgebou inskiet.
Punakha-dzong verskil van die ander deurdat dit op ’n redelik plat stuk grond gebou is by die samevloei van die Mo- en die Phorivier. Die fort word aan drie kante deur die riviere omring en dit bied beskerming teen aanvalle. Dié ligging was egter ongunstig in 1994, toe ’n gletserdam 90 km van daar deur sy yswal breek en ’n enorme oorstroming van die Pho veroorsaak wat die dzong beskadig en 23 lewens geëis het.
Konstruksie[wysig | wysig bron]
Dzongs is tradisioneel gebou sonder enige bouplanne. Bouwerk het plaasgevind onder toesig van ’n hoë lama wat elke dimensie deur spirituele inspirasie bepaal het. Elke huishouding het as ’n soort belasting ’n sekere getal werkers verskaf uit eie geledere of wat hulle gehuur het om verskeie maande lank aan die dzong te bou. Dit het gewoonlik plaasgevind buite die landboujaar.
Dzongs het bestaan uit steen- en klipmure wat een of meer binnehowe omring. Die helfte is vir administrsie gebruik en die ander helfte het tempels en blyplek vir monnike bevat. Laasgenoemde is aan die binnekant van die buitemure gebou en soms as ’n aparte steentoring naby die middel van die binnehof, waar die hooftempel geleë was. Die hoofgeboue aan die binnekant was ook van steen of kleiblokke en is binne en buite afgewit, met ’n breë okerkleurige band aan die bokant. Die groter spasies soos die tempel het enorme interne houtkolomme en -balke gehad wat galerye om ’n oop, sentrale gebied geskep het. Kleiner geboue was gegraveerde en geverfde houtkonstruksies.
Die dakke was van hardehout en bamboes en is ryklik versier. Tradisioneel is geen spykers gebruik nie. Hulle was oop by die dakrande en dit het ’n geventileerde stoorplek geskep. Hulle is dikwels afgerond met dakspane van hout wat met klippe vasgehou is, maar dit is in feitlik alle gevalle later met sinkplate vervang. Die dak van Tongsa Dzong, op die foto regs, is een van die min dakspaandakke wat bewaar gebly het en is in 2006/'07 gerestoureer.
Die binnehowe was gewoonlik op ’n hoër vlak as die buitekant en is met groot trappe bereik. Dit het klein, verdedigbare ingange met groot houtdeure gehad. Al die deure het drumpels gehad om te keer dat geeste ingaan. Tempels is gewoonlik nog hoër gebou met verdere trappe wat daarheen lei.
|
Moderne argitektuur[wysig | wysig bron]
Groot moderne geboue in Bhoetan het dikwels die vorm en eksterne voorkoms van dzong-argitektuur, met moderne tegnieke wat gebruik word soos ’n betonraamwerk.
Die kampus van die Universiteit van Texas by El Paso (UTEP) is ’n seldsame voorbeeld van die dzong-styl buite die Himalajastreek.[3]
|
Unesco[wysig | wysig bron]
Die Bhoetanese regering het in 2012 vyf dzongs gekies vir sy tentatiewe lys om in die toekoms Unesco-status as wêrelderfenisgebiede te kry. Hulle is Punakha-, Wangdue Phodrang-, Paro-, Trongsa- en Dagana-dzong.[4]
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Le Tibet, Marc Moniez, Christian Deweirdt, Monique Masse, Éditions de l'Adret, Paris, 1999, ISBN 2-907629-46-8
- ↑ Das, Sarat Chandra. (1902). Lhasa and Central Tibet. Herdruk (1988): Mehra Offset Press, Delhi, p. 176.
- ↑ Vir meer besonderhede, sien die UTEP Handbook of Operations Geargiveer 10 Februarie 2012 op Wayback Machine.
- ↑ https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5695/
Verdere leeswerk[wysig | wysig bron]
- Amundsen, Ingun B (Winter 2001). "On Bhutanese and Tibetan Dzongs" (PDF). Journal of Bhutan Studies. 5: 8–41.
- Bernier, Ronald M. (1997). Himalayan Architecture. Fairleigh Dickinson University Press. ISBN 0-8386-3602-0.
Eksterne skakels[wysig | wysig bron]
- Dzongs van Bhoetan
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Dzong-argitektuur.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
