Jukskei

'n Klassieke jukskeispeel

Jukskei is 'n spansport wat inheems aan Suid-Afrika is en word deur mans, vrouens en kinders gespeel. Die spel is 'n somersport en word deur twee spanne van vier spelers elk met twee rubber- of houtskeie gespeel wat tussen 11 en 16 meter na 'n houtpen in 'n sandput gegooi word. Sedert die ontstaan van jukskei het dit ontwikkel tot 'n sport wat 'n hoë mate van kundigheid en vaardigheid van die speler vereis. Die spel word vandag ook in Namibië, Zimbabwe en Amerika gespeel.

Geskiedenis

Hierdie eenvoudige Spaanse juk (met vier vertikale skeie) lyk soos dié wat deur die transportryers gebruik is

In die dae toe die eerste wit setlaars Suid-Afrika ingetrek het, was hulle afhanklik van transportryers vir voorraad. Die transportryers het met hulle ossewaens van die Kaaplandse kus na die binneland gereis en op uitspanplekke op hulle transportroetes gestop sodat die diere kon wei en hulle kon ontspan na 'n lang tog. In hierdie tyd was soortgelyke speletjies soos kegelspel en ringgooi gewild in Suid-Afrika en Europa en alhoewel daar gespekuleer word dat 'n vorm van jukskei reeds voor dié tyd aan die Kaap gespeel is, was dit die transportryers wat jukskei in sy herkenbare basiese vorm geskep het. Om ledige ure te vul het hulle die skeie uit die juk getrek en na hul teiken gegooi: gewoonlik die langkopskei (ook genoem die "pen") van die hotvooros, wat in die grond geplant is. Die afstand tussen die pen en die gooi posisie is afgetree en slegs "skoon" penne het getel, met ander woorde, punte kon slegs behaal word deur die omgooi van 'n pen. Buiten kegelspel en ringgooi, is die spel waarskynlik ook beïnvloed deur ringtennis ("quoits") en rolbal, wat ook deur immigrante aan Suid-Afrika voorgestel is.

Die spel se gewildheid het toegeneem onder die Voortrekkers van die Groot Trek en latere transportryers wat steeds dieper die binneland moes in reis, maar ná die tyd en met die ingebruikneming van treine het die rol van transportryers van die toneel verdwyn en jukskei byna ook. Die spel is vir 'n tyd lang slegs op die strande van Suid- en Wes-Kaapland, veral Somersetstrand en Gordonsbaai, gespeel, waar bolandse boere met hulle gesinne gaan vakansie hou het. By 'n gebrek aan skeie is boomtakke afgesaag en met 'n byl afgewerk om 'n handvatsel aan een punt te verkry.

Lugfoto van Jukskeipark

In 1938 het die eeufeesherdenking van die Groot Trek plaasgevind en is 'n simboliese ossewatrek deur ossewaens uit alle dele van die land het op 15 verskillende trekroetes na Pretoria gereis. Weereens is saans uitgespan en die skeie uit die juk gehaal en die spel het weereens in gewildheid toegeneem. Die terminologie van jukskei het ook 'n noue verband met dié van ossewaens: die "agtergooier" is die laaste gooier in die "span"; om "slegte of goeie boedel te erg" beteken dat 'n span punte teen hom het, of om "die skeie te laat wei" beteken dat die opponente se skeie (wat om die pen lê) uitmekaar gegooi moet word. "Julle span saal af met die volgende trek" beteken dat 'n span 'n loslootjie het.

Goewerneur-generaal C.R. Swart saam met Mnr. Jukskei (regs) en burgermeester van Kroonstad A.J.J. Duursema (links) tydens die 21ste Uniale Jukskeitoernooi op Jukskeipark.

Ná die eeufees is "laers" (klubs) regoor die land gestig. Sommige laers het 'n wyksbond gevorm en sommige wyksbonde het weer saamgesmelt om 'n bond of unie te vorm. Die eerste bond is in 1939 in die Paarl gestig en dis ook in hierdie gebied waar die eerste georganiseerde wedstryd tussen laers op 4 November 1939 plaasgevind het. 'n Span van die K.W.V., onder leiding van Dan Grobbelaar, het meegeding teen Keerweder, onder leiding van Niklaas Retief. Die wedstryd het op Retief se plaas Keerweder in Klein Drakenstein, Paarl, plaasgevind.

Die Suid-Afrikaanse Jukskei Raad (nou Jukskei SA) is op 25 Oktober 1940 tydens 'n kongres in Bloemfontein gestig om beheer oor al die bonde uit te oefen en die spel op landswye en uniforme grondslag as somersport te vestig. Veterane uit die Paarl het byeengekom om die grondbeginsels van jukskei neer te lê en in 1942 het die Jukskeiraad die volledige stel reëls opgestel. Die setel van jukskei is tans Kroonstad, waar die nasionale en juniorkampioenskap elke jaar plaasvind en ook 'n jukskeimuseum geleë is.

Jukskei is aanvanklik slegs deur die Suid-Afrikaanse Jukskeiraad beheer, maar met die uitbreiding van die spel na ander lande is die Internasionale Jukskeivereniging (IJV, vroeër die Internasionale Jukskei-assosiasie) in 1984 in Johannesburg gestig, deur vier nasionale jukskeibeheerrade: die Suid-Afrikaanse Jukskeiraad (nou Jukskei Suid-Afrika), die Jukskei-assosiasie van die Verenigde State van Amerika, die Namibiese Jukskeiraad en die Jukskeiraad van Zimbabwe. Die IJV is 'n internasionaal erkende sportfederasie wat jukskei op 'n internasionale vlak beheer en bevorder deur o.a. die organisering van internasionale wedstryde, toernooie en toere.

Op 4 Januarie 2024 het RSG 'n dokumentêr vrygestel om 290 jaar van jukskei te vier.

Spelreëls

figuur 1.1

Jukskei word deur neefs (mans), niggies (vroue) en penkoppe (kinders onder 17 jaar) gespeel. Twee spanne, elk bestaande uit vier spelers (waarvan een die kaptein), ding mee op 'n jukskeibaan. Die baan en toerusting benodig is eenvoudig en goedkoop: 'n jukskeibaan bestaan uit 'n gelyke stuk grond met twee sandputte, waarvan die lengtes vasgestel is (sien figuur 1.1).

Die baan is in geheel 28x3,6 m; die sandputte het elk 'n lengte van 3 m, en die grasbaan tussenin is 5,4 m. Elke pen is 1,8 m van put se voorkant en 1,2 m van ander kante. Mans staan op die 7 m-lyn, vrouens, veterane en penkoppe bo 14 jaar op die 5 m-lyn, penkoppe tussen 10 en 14 jaar op die 4 m-lyn en penkoppe onder 10 jaar op die 2 m-lyn. Hierdie lengtes word gemeet vanaf die naaste pen.

Voor 'n jukskeiwedstryd begin gooi 'n speler van elke span 'n skei oor die vasgestelde afstand na die pen. Die span wat se skei die naaste aan die pen lê, se kaptein mag kies watter span begin.

Elke speler het twee skeie en beide skeie word in dieselfde beurt gegooi. Spanne gooi beurtelings, met speler 1 van span A en dan speler 1 van span B, daarna speler 2 van span A, dan speler 2 van span B, ensovoorts. Die kaptein mag die volgorde van die spelers in sy span bepaal, indien hy wil. Ná elke speler van beide spanne 'n beurt gehad het, is die eerste "gooibeurt" om. Om te bepaal watter span eerste gooi met die volgende gooibeurt, word na die volgende gelet:

• Die span wie se skei naaste aan die pen lê, aan die einde van 'n gooibeurt, mag eerste gooi met die volgende gooibeurt.
• Indien geen punte met lê-skeie aangeteken word nie, maar die een span tel 'n pen of penne, dan gooi daardie span eerste.
• Indien geen punte met lê’s of penne in 'n gooibeurt aangeteken is nie, die span wat die vorige gooibeurt eerste gegooi het.
• Nadat daar "skof" aangeteken is (sien onder), het die kaptein van die span wat skof behaal het, die reg om die voorgooi van die volgende gooibeurt te bepaal. Indien beide spanne gelyktydig skof behaal, die span wat die lê gehad het.
• In die geval van 'n "bars" (sien onder), die span wie se skei naaste aan die pen lê.

Spelers mag hul skeie wissel tydens die spel, dus hoef 'n speler nie dieselfde twee skeie deur die hele wedstryd te gebruik nie.

Telling

Die telling werk as volg:

• Indien 'n speler 'n pen met sy skei omgooi, kry sy span drie punte. 'n "Pen" word slegs aangeteken as die gooi van die skei die pen laat omval; indien die pen omval vóór die skei die pen of die sand geraak het, moet die speler opnuut gooi en versteurde skeie weer in hul oorspronklike posisies teruggeplaas word.
• Indien beide spanne dieselfde aantal "penne" het, kanselleer die penne mekaar uit en word daar slegs aan "lê's" punte toegeken: 'n "lê" is die skei(e) van 'n die span wat die naaste aan die pen lê.
• Indien 'n speler van span A se skei 'n rustende skei van span B stamp en die skei van span B dan die pen omstoot, tel die punte vir die gooiende span, span A.
• Slegs skeie wat binne 'n straal van 460 mm van die pen lê kan in aanmerking vir punte kom en tel elk een punt, onderworpe aan die volgende voorwaardes:
  • Slegs die "lê's" van die span naaste aan die skei word getel.
  • Indien die naaste skeie van beide span ewe ver van die pen af lê, kanselleer die skeie mekaar en word geen punte vir lê's toegeken nie.
  • 'n "Skof" bestaan uit 23 punte en die span wat aan die einde van 'n gooibeurt 23 punte het, behaal die skof. As twee spanne in dieselfde gooibeurt skof behaal, kry elkeen 'n halwe skof. Dit beteken egter nie dat sodra albei spanne in dieselfde gooibeurt skof het, daar met gooi opgehou moet word nie. Die spanne moet hulle orige skei(e) klaar gooi of verbeurd verklaar.
• 'n Skei word verbeur wanneer die kaptein van die span aan wie die skei behoort, die ander kaptein meedeel dat sodanige skei/e verbeur word.
• 'n Span kan "bars" indien die spelers meer as 23 punte behaal. Die span moet dan met die volgende gooibeurt weer by nul begin, maar het die reg om te probeer om sy bars te kanselleer.
• Indien 'n wedstryd aan die gang is en reën maak dit onmoontlik om te speel, moet spel dadelik gestaak word en die telling van die vorige gooibeurt is van krag.

Die huidige vorm van die skei het ontstaan na ossewaens in onbruik verval het en ware skeie al hoe skaarser geword het. Die skeie waarmee gespeel word het 'n bottelvorm: 'n silindervormige romp met 'n nouer handvatsel aan een punt. Die totale lengte van 'n skei moet minstens 30 cm wees en mag nie 48 cm oorskry nie. Die romp se deursnee moet tussen 5 en 7,5 cm wees en die skei mag nie meer as 1,8 kg weeg nie. 'n Skei mag slegs van hout, rubber, rubberkomposisies of sintetiese materiaal bestaan, of 'n ander samestelling wat deur die Internasionale Jukskeivereniging (IJV) goedgekeur is.

Verwante sportsoorte

Jukskei toon ooreenkomste met ander spelle wat gewild was tydens die ontstaan van die sport, soos die reedsgenoemde kegelspel, ringgooi, ringtennis ("quoits") en rolbal.

Ook die Amerikaanse hoefystergooi het 'n noue verbintenis met jukskei: die vroeë Amerikaanse setlaars en pioniers het saans, na 'n dag se trek, hul perde se hoefysters geneem en gegooi na ysterpenne of speke wat in die grond geslaan is. In die sewentigerjare het die sekretaris van die Nasionale Hoefystergooiersvereniging van Amerika, mnr. Bob Pence, saam met drie ander hoefystergooiers deur die Suid-Afrikaanse Jukskeiraad genooi om die kampioenskappe in Kroonstad by te woon. Só is jukskei ook in Amerika bekendgestel en hoefystergooi in Suid-Afrika.

Bronnelys

• Jukskei in Wêreldspektrum, volume 12. 1983 Ensiklopedie Afrikana: (EDMS) BPK.
• Die Groot Spel Jukskei, deur Bettie van Wyk in Suid-Afrikaanse Panorama. Volume 17, nommer 6, Junie 1970.
• Jeukskei met hoefysters, deur Gavin Webster in Suid-Afrikaanse Panorama. Volume 15, nommer 6, Junie 1972.
• Jukskei Suid-Afrika, webwerf van die beheerliggaam van jukskei in Suid-Afrika.

Eksterne skakels

• Volledige spelreëls^{[dooie skakel]} (PDF)
• Verkorte spelreëls
• Jukskei Suid-Afrika, webwerf van die beheerliggaam van jukskei in Suid-Afrika.