Pan Twardowski

Pan Twardowski en die duiwel. Skets deur Michał Elwiro Andriolli.

Pan Twardowski, in Poolse volkskunde en literatuur, is ’n towenaar wat ’n duiwelspakt aangegaan het. Pan Twardofski het sy siel verkoop in ruil vir spesiale magte – soos om die gees van die Poolse koning Sigismund August se oorlede vrou op te roep – maar het uiteindelik ’n tragiese dood gesterf. Die verhaal van Pan Twardowski bestaan in verskeie uiteenlopende weergawes en dien as basis vir talle fiksiewerke, insluitend een deur Adam Mickiewicz.

Legende

Pan Twardowski roep Barbara Radziwiłłówna se gees op vir koning Sigismund August. Skildery deur Wojciech Gerson.

Volgens ’n ou legende was Twardowski ’n edelman (szlachta) wat in die 16de eeu in Krakau gewoon het. Hy het ’n pakt met die duiwel aangegaan in ruil vir groot wysheid en towerkragte. Twardowski wou egter die duiwel uitoorlê deur ’n spesiale klousule by die pakt in te werk waarvolgens die duiwel slegs Twardowski se siel hel toe kon neem gedurende ’n besoek aan Rome – ’n plek waarheen die towenaar nooit van plan was om heen te gaan nie. Ander variante van die verhaal wil dit hê dat Twardofski as kind deur sy vader aan die duiwel verkoop is.

Met behulp van die duiwel het Twardowski spoedig rykdom en roem verwerf en het hy uiteindelik ’n howeling van koning Sigismund August geword nadat dié vertroosting in towerkuns en astrologie gesoek het nadat sy beminde vrou, Barbara Radziwiłł gesterf het. Daar word gesê dat Twardowski die afgestorwe koningin se gees deur middel van ’n towerspieël opgeroep het om die treurende koning te troos. Die towenaar het ook twee boeke geskryf wat altwee aan hom deur die duiwel gedikteer is – ’n boek oor towerkuns en ’n ensiklopedie.

Na jare van lotsvermyding is Twardowski uiteindelik deur die duiwel om die bos gelei en nie in die stad Rome betrap nie, maar in ’n herberg genaamd Rzym (Rome in Pools). Terwyl hy heimlik weggevoer is het Twardowski tot die Maagd Maria gebid; sy het daarvoor gesorg dat die duiwel sy slagoffer op pad hel toe laat los. Twardofskie het hierdeur op die maan beland waar hy tot vandag woon. Sy enigste kameraad is sy helper wat hy vantevore in ’n spinnekop getoor het; van tyd tot tyd laat Twardofski die spinnekop op ’n spinnerakdraad af aarde toe sak om nuus van die wêreld af aan te dra.

Historiese Twardowski

Sommige Duitse historici het voorgestel daat Twardowski dalk ’n Duitse edelman was wat in Neurenberg gewoon het en in Wittenberg gestudeer het voor hy na Krakau verhuis het. Sy bespiegelde naam Laurentius Dhur is verlatyns na Durus wat op sy beurt vertolk is as Twardofski in Pools; durus en twardi beteken “taai” in onderskeidelik Latyn en Pools. Daar bestaan ook bespiegeling dat hierdie legende geïnspireer is deur die lewe van òf John Dee òf sy kollega Eduard Kelly wat albei vir ’n tyd in Krakau woonagtig was.

Die titel Pan wat as ’n universele eretitel en ordentlike aanspreekvorm in moderne Pools gebruik word, soos "meneer" in Afrikaans, is vir lede van die adelstand (szlachta) gebruik in die tyd toe die verhaal ontstaan het en is gelykstaande aan die Britse Sir. Twardowski se doopnaam word soms as Jan aangegee, maar die meeste verhale noem geensins ’n voornaam nie. Dit kan egter wees weens ’n verwarring tussen Pan Twardowski en ’n Poolse katolieke priester en skrywer met die naam Jan Twardowski.

Pan Twardowski in literatuur, musiek en film

Pan Twardofski word deur die duiwel ontvoer. Skildery deur Ignacy Gierdziejewski.

Die legende van Pan Twardofski het ’n groot aantal Poolse, Oekraïnse, Russiese en Duitse digters, romansiers, komponiste, regisseurs en ander kunstenaars geïnspireer.

Een van die bekendste literêre werke waarin Pan Twardowski voorkom is die grappige ballade Pani Twardowska deur Adam Mickiewicz (1822). In hierdie weergawe van die verhaal stem Twardowski in om hel toe geneem te word op voorwaarde dat die duiwel vir een jaar saam met sy vrou, Pani (Dame) Twardofska moet woon. Die duiwel kies egter om weg te hardloop wat tot gevolg het dat Twardofski se lewe gespaar is. Stanisław Moniuszko het in 1869 musiek vir die ballade geskryf.

Ander werke wat op die legende gebaseer is, sluit in:

• Pan Tvardovsky, ’n opera deur Alexei Werstofski, libretto deur Michail Zagoskin (1828);
• Pan Tvardovsky, Zagoskin se kortverhaal uit die versameling ’n Aand op die Chopjor (1834);
• Mistrz Twardowski [Meester Twardowski], ’n roman deyr Józef Ignacy Kraszefski (1840);
• Tvardovsky, ’n ballade deur Semen Hulak-Artemofski;
• Pan Twardowski, ’n ballet deur Adolf Gustaf Sonnenfeld (1874);
• Twardowski, ’n gedig deur Jaroslav Vrchlický (1885);
• Mistrz Twardowski, ’n gedig deur Leopold Staff (1902);
• Pan Twardowski, ’n ballade deur Lucjan Rydel (1906);
• Pan Tvardovsky, ’n rolprent deur Władysław Starewicz (1917);
• Pan Twardowski, ’n ballet deur Ludomir Różycki (1921);
• Pan Twardowski, ’n rolprent deur Wiktor Biegański (1921);
• Pan Twardowski, czarnoksiężnik polski [Pan Twardowski, 'n Poolse towenaar], ’n roman deur Wacław Sieroszefski (1930);
• Pan Twardowski, ’n rolprent deur Henryk Szaro, draaiboek deur Wacław Gąsiorofski (1936);
• Pan Twardowski oder Der Polnische Faust [Pan Twardowski of Die Poolse Faust], ’n roman deur Matthias Werner Kruse (1981);
• Dzieje Mistrza Twardowskiego [The Verhaal van Meester Twardofski], ’n rolprent deur Krzysztof Gradowski (1995).
• Legendy Polskie. TWARDOWSKY [Poolse Sprokies. TWARDOWSKI], ’n wetenskapfiksiekortfilm deur Tomasz Bagiński (2015)
• Hearts of Stone, ’n uitbreiding vir RPG game The Witcher 3: Wild Hunt; has a main storyline heavily inspired by the legend (2015).

Pan Twardowski is ook ’n gewilde karakter in die volkskuns van die Krakau-streek. Hy is byvoorbeeld in sommige van die bekende Krakause Kerskrippe (szopki) te sien. Hy word tipies uitgebeeld as ’n Poolse edelman op ’n haan, of waar hy op die maan staan.

Plekke verwant aan Pan Twardofski

Twardowski se Towerspieël

Pan Twardowski-standbeeld in Bydgoszcz

Daar word gesê dat Pan Twardowski in of in die nabyheid van Krakau, destydse hoofstad van Pole, gewoon het. Verskeie plekke in Krakau maak die aanspraak dat dit die presiese ligging van Twardowski se huis is. Die towenaar het moontlik iewers naby die stadsentrum gewoon, aan die Groot Mark of in Grodzkastraat, of oorkant die Vistularivier in die dorpie Krzemionki (wat nou deel is van Krakau).

Regoor Pole is daar ’n aantal herberge em kroeë met die naam Rzym (“Rome”) wat elkeen beweer dat dit die een is waar Twardowski die duiwel ontmoet het. Die oudste van hierdie herberge dateer terug na die laat 17de eeu, ongeveer 100 jaar na die tyd van Twardowski. Die een in Sucha Beskidzka is waarskynlik die bekendste van die herberge.

In die sakristie van ’n kerk in Węgrów, hang ’n gepoleerde metaalplaat wat na bewering die toewerspieël is wat eens aan Pan Twardowski behoort het. Volgens ’n legende was dit moontlik om toekomstige gebeure in die spieël waar te neem tot dit in 1812 deur keiser Napoleon Bonaparte van Frankryk gebreek is toe hy in die spieël gesien het hoedat hy Rusland moes terugval en hoedat sy ryk tot ’n val kom.

Daar word ook gesê dat Pan Twardowski tyd in die stad Bydgoszcz deurgebring het waar in sy gedagtenis ’n beeld in die venster van ’n huurkamer wat op die Ou Dorp afkyk, aangebring is. Om 13:13 en 21:13 word die venster geopen en maak Twardowski sy verskyning, gepaardgaande met vreemde musiek en ’n duiwelse gelag. Hy maak ’n buiging, wuif met sy hand en verdwyn dan weer. Hierdie vertoninkie lok gereeld skares.

Eksterne skakels

• (en) “Die duiwel land op die maan in wetenskapfiksieprent gebaseer op Poolse legende”