Woordeskatuitbreiding

Woordeskat in Afrikaans is die totale aantal woorde in dié taal (HAT, 2013:1401). Volgens Fourie (1970:1) beheer die mens die milieu met ‘n taal. “Die woord is die middel waarin die mens se denke, sy logos, sy beheersing van die wêreld waarin hy lewe, uitreik na gestalte en verwesenliking,” (Fourie, 1970:1). Mense moet dikwels by nuwe omgewings en omstandighede aanpas. Gevolglik word nuwe woorde geskep om hulle te help aanpas. Woorde soos elektrisiteit, duikboot en satelliet en segswyses soos “op iemand se knoppie druk” of “die atmosfeer is elektries gelaai” was vroeër nie algemeen gebruik nie (Fourie, 1970:5).

Woordeskatuitbreiding word in morfologiese konstruksie gemeet en uitgebeeld. ‘n Morfologiese konstruksie bestaan uit komponentstrukture, die wyse van komposisie en die uiteindelike komposisiestruktuur. Dit moet minstens twee of meer morfeme en/of groter uitdrukkings hê om as ‘n morfologiese konstruksie te kwalifiseer (Carstens & Bosman, 2014:175-176).

In die morfologie gebruik ons konstruksieskemas om produktiewe prosesse en grammatikale patrone in taaldata te beskryf – konstruksieskemas is beskrywende hulpmiddels. Reëlmatighede in die data wissel van teorie tot teorie en verskillende teorieë het verskillende reëls. In konstruksiemorfologie en kognitiewe grammatika word die term konstruksieskema egter gebruik (Carstens & Bosman, 2014:177).

Komplekse staan bekend as resulterende komposisiestrukture (Carstens & Bosman, 2014:177). 'n Morfeem is altyd betekenisvol: van konkrete, omskryfbare betekenisse, soos in die geval van hart en hardloop, tot abstrakthede wat slegs grammatikaal betekenisvol is, soos in die geval van die attributiewe -e (Carstens & Bosman, 2014:178).

Komposisiestrukture, waarvan woordeskatuitbreiding bo is, word in 'n sisteem voorgestel wat 'n taksonomie genoem word. ‘n Taksonomie is ‘n sisteem van rangskikking; ‘n klassifikasie, en die beginsels en wette van so ‘n klassifikasie (HAT, 2013:1160). Volgens Carstens en Bosman (2014:189) moet dié komposisiestrukture eerder op ‘n kontinuum as in ‘n taksonomie voorgestel word, weens die vae grense tussen taalverskynsels. Daar is baie maniere om ‘n taal se woordeskat uit te brei, onder meer woordvorming, nuutskepping en wysiging.

Woordvormingsprosesse is egter die grootste nut vir die uitbreiding van Afrikaans. Onder dié sambreelterm val kleiner prosesse soos omskakeling, reduksie, versmelting en kombinasie (Van der Westhuizen, Schutte & Van Huyssteen, 2014:46). Die prosesse van nuutskepping of wysiging staan nie sentraal in die bestudering van ‘n taal nie, maar ‘n mens moet bewus wees van sulke prosesse om uitleg te gee aan moontlike historiese prosesse of om foutiewe analises te voorkom (Carstens & Bosman, 2014:190).

Woordvorming

‘n Woord is promisku omdat dit saam met ‘n groot verskeidenheid ander woorde kan voorkom – in komposita of in frases (Carstens & Bosman, 2014:180). Daar is drie hoofsoorte morfeme: onafhanklike eenhede, afhanklike eenhede en affiksoïede (morfeme wat iewers tussen die twee eersgenoemdes lê) (Carstens & Bosman, 2014:180). Morfologie is meer geïnteresseerd in woordvormingsprosesse as ander prosesse waardeur die woordeskat uitgebrei word (Carstens & Bosman, 2014:189). Woordvormingsprosesse kom algemeen en produktief in Afrikaans voor om komposisiestrukture (komplekse) te skep (Carstens & Bosman, 2014:190). Die grenslyne tussen die kategorieë is meestal vaag en dinamies gesien en die lidmaatskap word nie bepaal deur alles-of-nikswaardes nie (Carstens & Bosman, 2014:190).

Volgens Potgieter (1930:175) word nuwe woorde gewoonlik weens die volgende twee redes gevorm: (1) Deur gebruik te maak van reeds bestaande woorde, (2) Deur splinternuwe woorde te skep wat nie voorheen in die taal bestaan het nie, soos Janpiedewiet (Potgieter, 1930:175).

Kombinasie

Komposisiestrukture (kompleks) word gevorm as komponentstrukture (morfeme) met mekaar kombineer. Dit sluit affiksering, samestelling, vloekwoordinlywing en reduplikasie in (Carstens & Bosman, 2014:190).

Affiksering

Alle afhanklike komponente wat verpligtend aan ‘n stam verbind maar nooit die meeste semantiese gewig in ‘n kompleks dra nie (Carstens & Bosman, 2014:183). Dit is die mees produktiewe woordvormingsproses in Afrikaans (Carstens & Bosman, 2014:190). Dit is minder promisku as ‘n woord, omdat dit slegs aan bepaalde tipes konkrete nomina verbind (Carstens & Bosman, 2014:180). Affiksering kan plaasvind deur middel van prefikse, suffikse of ambifikse om afgeleide of geflekteerde vorme te skep (Carstens & Bosman, 2014:190).

Prefikse kom aan die linkerkant van ‘n stam, suffikse aan die regterkant en ambifikse gelyktydig aan die linker- en regterkant (Carstens & Bosman, 2014:183). Volgens Potgieter (1930:176) was baie van die pre- en suffikse oorspronklik woorde met ‘n eie betekenis, “maar met verloop van tyd het hulle selfstandigheid verloor om alleen te fungeer as onskeidbare dele van ander woorde”. Dus het dié woorde hul vrye stamkwaliteite verloor en hul belangrikste funksie is nou om betekenis aan ander woorde te verleen.

Baie simplekse begin al hoe meer soos affikse lyk as hulle in komposita gespesialiseerde betekenis begin kry en word daarom as affiksoïede beskou (Carstens & Bosman, 2014:188). “Hoe maklik dit is vir gewone woorde om voorvoegsels te word blyk uit gevalle soos doodbedaard, doodmoeg, doodeenvoudig, doodgewoon, doodonskuldig,” meen Potgieter (1930:176). Hier is dood- bloot ‘n prefiks wat baie beteken (Potgieter, 1930:176). “Dit is ook die geval met stok- (baie) in b.v. stokoud, stokdoof, stokblind, stokmoeg, stokalleen; en met brand- (baie) in b.v. brandmaer, brandarm; ens. (Potgieter, 1930:176).”

Fleksie is nie ‘n woordvormingsproses nie, maar skep verskillende grammatikale woordvorme (Carstens & Bosman, 2014:190). Geflekteerde vorme is wel komplekse komposisiestrukture (Carstens & Bosman, 2014:190). Onder fleksie val supplesie: die woord hou nie eintlik met die grondwoord verband nie en tree op as die woord se meervoud, verlede tydsvorm, komparatief- en superlatiefvorme, ensovoorts (Carstens & Bosman, 2014:190). Byvoorbeeld beter en beste wat die komparatief- en superlatiefvorme van goed is, of ambagslui die meervoud van ambagsman (Carstens & Bosman, 2014:190). Soms is afleidings supplesievorme, byvoorbeeld ‘n inwoner van Madrid wat ‘n Madrileen genoem word (Carstens & Bosman, 2014:190).

Allomorfie val ook onder affiksering. Byvoorbeeld is -iew- ‘n allomorf van -ief in administr-at-iew-e, of im- ‘n allomorf van in- in im-mor-eel (Carstens & Bosman, 2014:184). Ons kry allomorf plus in -inn- soos in held-inn-e, of -skapp- soos in agent-skapp-e, en allomorf minus in -nar- soos in ampt-e-nar-e, of -sam- soos in buig-sam-e (Carstens & Bosman, 2014:184).

Samestelling

Die proses waardeur ‘n kompleks gevorm word wat uit ten minste twee stamme bestaan (Carstens & Bosman, 2014:192). Dié stamme kan vrye, afhanklike of gereduseerde stamme wees (Carstens & Bosman, 2014:192).

Verbinding van vrye stamme: boom + huis

Verbinding van afhanklike stamme: bio + logie (Carstens & Bosman, 2014:192)

Verbinding van ‘n vrye- en afhanklike stam: tele + drukker

Verbinding van ‘n vrye- en gereduseerde stam: DA + lid

Vloekwoordinlywing

“Vloekwoordinlywing is die proses waartydens ‘n bisillabiese, adjektiwiese vloekwoord tussen twee lettergrepe (gewoonlik vóór die lettergreep wat hoofklem dra) in ‘n woord gevoeg word, meestal sonder inagneming van die morfologiese struktuur van die woord” (Carstens & Bosman, 2014:197). Dit is die uitsondering op die reël dat ‘n woord fonologiese integriteit het en nie opgebreek kan word nie (Carstens & Bosman, 2014:180). Ons kan byvoorbeeld na flambojant as flambo-blêddie-jant verwys, maar die woord ter sprake is eintlik steeds flambojant (Carstens & Bosman, 2014:180). ‘n Hedendaagse voorbeeld en toepassing (ook toepaslik by Nuutskepping) is die vier Afrikaanse bands, aKING, Van Coke Kartel, Fokofpolisiekar en Die Heuwels Fantasties wat saam optree as VANFOKKINGTASTIES [1].

Reduplikasie

Hier word twee identiese komponentstrukture met mekaar gekombineer om ‘n nuwe vorm met ‘n nuwe betekenis te vorm, byvoorbeeld lag-lag wat “maklik” beteken (Carstens & Bosman, 2014:197). Dit kan ook as neweskikkende komposita (beide komponente word gelyk gestel om na ‘n enkele referent te verwys) ontleed word. Daar is drie soorte reduplikasies:

Egte reduplikasie, byvoorbeeld gou-gou (Carstens & Bosman, 2014:197) Die woord word letterlik geredupliseer.

Eggowoordreduplikasie, byvoorbeeld woer-war (Carstens & Bosman, 2014:197) Hier klink die tweede woord amper soos die eerste een dis amper of dit die eerste woord eggo.

Onomatopeïese reduplikasie, byvoorbeeld tjoef-tjoef (Carstens & Bosman, 2014:197) Dit klink amper soos klanknabootsing en dié soort reduplikasie kan dus ook ‘n nuutskepping wees.

Volgens Conradie (2004:1) word daar in die letterkunde beweer dat reduplikasie ikonies van aard is. Van Huyssteen (soos aangehaal deur Conradie, 2004:2) meen egter dié ikonisiteit kan slegs met ‘n sentrale semantiese waarde in verband gebring word.

Versmelting

Twee vrye morfeme word met mekaar verbind deur gedeeltes van elk te reduseer voordat dié dele gekombineer word, byvoorbeeld motel vir motor + hotel en klong vir klein + jong (Carstens & Bosman, 2014:200).

Reduksie

Dit is die proses waar woorde gevorm word deur middel van weglating van morfeme of woorddele (Carstens & Bosman, 2014:198). As gevolg van reduksieprosesse kry ons afkortings in Afrikaans, soos a.g.v. vir as gevolg van (Carstens & Bosman, 2014:181), akronieme soos ATKV vir Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging (Carstens & Bosman, 2014:182) en knipsels soos avo vir avokadopeer (Carstens & Bosman, 2014:182). Dié woorde staan op hul eie en is semanties onafhanklike eenhede.

Daar word nie eintlik in morfologie op die reduksieproses gekonsentreer nie, omdat mense verkorte of gereduseerde woordvorme nie as die resultaat van wordvormingsprosesse beskou nie (Carstens & Bosman, 2014:198). SMS- en internettaal bring egter meer van die reduksieproses te voorskyn en dit is meer algemeen as wat ons sou dink. Selfoon- en internetgebruikers kort woorde af om tyd of plek te spaar, byvoorbeeld d in die plek van die, of biqi vir bietjie, LMGA vir lag my gat af, ensovoorts.

'n Praktiese voorbeeld:

Iemand plaas 'n foto op Facebook waar hulle uit 'n beker met 'n prentjie van Elvis Presley drink.

'n Facebook-gebruiker lewer die volgende kommentaar op 'n foto:

"Dis daai bra opi beker se stem"

In hierdie voorbeeld gebruik die Facebook-gebruiker dis vir “dit is,” daai vir “daardie,” opi vir “op die” en bra (wat kort is vir die Engelse term “brother,” maar intussen ‘n Afrikaanse volksmond-term geword het). (Facebook-tuisblad)[2].

Drie ander prosesse val onder reduksievorming:

Afkorting:

‘n Nuwe woord word gevorm op basis van die beginletters van ‘n woord of woordgroep (Carstens & Bosman, 2014:198). Daar is egte afkortings soos prok. vir prokureur en a.g.v. vir as gevolg van, en akronieme soos VSA vir Verenigde State van Amerika (Carstens & Bosman, 2014:198).

Truvorming:

In Engels is dit “back-formation” en Combrink (soos aangehaal deur Carstens & Bosman, 2014:199) verwys daarna as volksetimologiese ontleding. Dis die proses waar ‘n eenvoudiger woord uit ‘n meer komplekse woord geskep word deur middel van weglating, op basis van ‘n verbeelde morfologiese struktuur van die grondwoord (Carstens & Bosman, 2014:199).

Inkorting:

Stel iets korter en vinniger met of sonder die inagneming van die grondwoord se morfologiese struktuur. Inkorting met inagneming van morfologiese struktuur kom egter die meeste voor. Dit kan aan die linkerkant, regterkant of in die middel van die woord plaasvind (Carstens & Bosman, 2014:198).

Omskakeling

‘n Woord verander van een woordsoort na 'n ander sonder enige eksplisiete morfologiese verandering – dit word dus omgeskakel van een woordsoort na ‘n ander (Carstens & Bosman, 2014:200).

Byvoorbeeld

Hy gaan bank sy geld by die naaste bank. Die eerste bank is ‘n verbum en die tweede bank is ‘n nomen (Carstens & Bosman, 2014:200).

Nuutskepping

‘n Nuutskepping skep ook nuwe woorde (neologismes). Dit is die kombinasie van klanke wat meestal ‘n simpleks tot gevolg het, daarom het ons in morfologie nie so ‘n groot belangstelling in dié vorm van woordeskatuitbreiding nie (Carstens & Bosman, 2014:189). Die studie van morfologie bestudeer eerder die ontstaan van komplekse woorde (Carstens & Bosman, 2014:189). Nuutskeppings word baie maal geassosieer met klanknabootsings (onomatopee), byvoorbeeld ghoef, boggom en doef-doef (musiek) (Carstens & Bosman, 2014:189). Dit is in sommige gevalle die produk van ‘n bemarkingsveldtog, soos Ayoba, wat geen ekwivalent in enige taal het nie (Carstens & Bosman, 2014:189).

‘n Hedendaagse voorbeeld en toepassing (ook toepaslik by Vloekwoordinlywing, onder Woordvormingsprosesse) is die vier Afrikaanse bands, aKING, Van Coke Kartel, Fokofpolisiekar en Die Heuwels Fantasties wat saam optree as VANFOKKINGTASTIES [3]. Morfologie konsentreer nie regtig op die proses van nuutskepping nie, tog is dit belangrik om daarvan bewus te wees om moontlike historiese prosesse te kan verstaan of om foutiewe analises te voorkom (Carstens & Bosman, 2014:190).

Bronnelys

• Carstens, W.A.M. & Bosman, N. 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. 1ste uitg. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
• Facebook-tuisblad. 19 Augustus 2014. https://www.facebook.com/. Datum van gebruik: 19 Augustus 2014. (Sosiale media: Facebook)
• Fourie, A. 1970. Die invloed van die moderne samelewing op die

Afrikaanse woordeskat en uitdrukkinge. http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/3794/fourie_ae.pdf?sequence=1. Datum van toegang: 18 Augustus.

• HAT:Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. 2013. 5de uitg. Kaapstad: Pearson Education.
• Potgieter, D.J. 1930. Hoofstuk Agtien: Woordvorming. http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/8397/Hoofstuk18-20.pdf?sequence=7. Datum van toegang: 21 Augustus 2014.
• Van der Westhuizen, E.S., Schutte, J.W. & Van Huyssteen, G.B. 2014. Afrikaans en Nederlands: Taal- en Literêre Handelinge. Potchefstroom: NWU, Potchefstroomkampus. (Studiegids AFLL 222 PAC).
• VANFOKKINGTASTIES se Facebook-blad. 19 Augustus 2014. https://www.facebook.com/vanfokkingtasties. Datum van gebruik: 19 Augustus 2014. (Sosiale media: Facebook)