Opgaafrolle

Die opgaafrolle bevat die inligting wat by die sensusopnames in die 17de tot die 19de eeu deur die koloniale owerheid aan die Kaap versamel is. Dit is veral van belang in die bestudering van die genealogie van die ou Kaapse families en die ekonomiese geskiedenis van Suid-Afrika.

Doel

Hierdie inligting is ingesamel sodat die owerheid bewus kon wees of die omvang van die verwagte oeste groot genoeg is om die bevolking te voed en die verbygaande skepe van die benodigde voorrade te kon voorsien. Maar dit is ook gebruik om belasting te in.

Vrae

Die opgaafrolle bevat ‘n samevatting van inligting oor alle huishoudings van alle vrye burgers tussen die jare 1663 en 1834. Dit is jaarliks in elke veldkornetskap deur ‘n rondreisende sensusopnemer saamgestel. Dit gee van duisende families die volle naam en van van die hoof van die gesin, sy vrou se naam en nooiensvan, hoeveel seuns en dogters daar in die gesin is, hoeveel blanke knegte, slawe en slavinne en slaweseuns en slawedogters daar op die werf is. Ook moes rekenskap gegee word van die hoeveelheid beeste, skape, perde en varke, die hoeveelheid koring, rog, gars en hawer gesaai en geoes is, hoeveel wingerdstokkies geplant is en hoeveel wyn en brandewyn geproduseer is. Metterjare het die vrae toegeneem en moes rekenskap gegee word van die hoeveelheid snaphane, pistole en swaarde en die aantal waens en karre op die plaas. Soms het ‘n boer sy handtekening by die opgawe geplaas. By sekere opsommings is die sterftesyfer en die kerkbydraes van die streek vermeld. In enkele gevalle is ‘n lys van Khoisan-bewoners bygevoeg.

Voorbeelde

Voorbeelde van inligting wat uit die opgaafrolle tevoorskyn kom is die volgende:

• Die opgaafrol van 1700 dui aan dat 268 Vryburgers in die Kaapse distrik, 164 op Stellenbosch, en 130 te Drakenstein gewoon het. In 1773 was daar meer as 800 mans in die Kaapse distrik, 700 in Drakenstein, 200 op Stellenbosch en 400 op Swellendam.
• In 1725 is ongeveer 7300 mud koring in die buitedistrikte geoes en dit het in 1794 tot 9600 mud vermeerder.
• ’n Vergelyking van ‘n paar jaar se opgawes gee ‘n goeie beeld van ‘n persoon of gesin se ekonomiese voorspoed. Dit is ‘n aanduiding van sy status in die gemeenskap. Die rykdom van ‘n familie wat nie boere was nie kan afgelei word uit die aantal slawe wat dit besit het. Messelaars en rietdekkers was die arm mense in die destydse samelewing. Veral gedurende die 17de eeu het sommige bitter min aardse besittings gehad.
• ’n Ontleding van die opgaafrol van 1773 waarin die hele bevolking van Kaapstad en al die buitedistrikte opgeneem is, dui daarop dat ‘n aansienlike aantal van hulle uit Nederlands-Indië afkomstig was.
• Soms is daar in kantaantkeninge ekstra inligting verskaf soos byvoorbeeld of die persoon of familie resente immigrante was, of die gesin die huurders van die plaas was wat hulle bewoon het en of die persoon blind was.

Tekortkominge

• Geen ouderdomme of die land van herkoms van die mense is aangeteken nie.
• Alhoewel die opgawes die aantal seuns en dogters aangee, word hul name nie verskaf nie.
• Die naam van die distrik of sub-distrik word gegee, maar meesal nie die naam van die plaas of nadere aanduiding van die ligging nie.
• Geen inligting word verskaf oor die omvang van die plaas of hoe groot die opstal is of die waarde daarvan.
• Die opnames is slegs volledig tot 1773.
• Persone wat nie veeboere of landbouers was se rykdom kom nie duidelik uit die opgawes na vore nie. Die aantal slawe wat ‘n persoon besit, gee egter ‘n aanduiding.

Huidige nut

Hierdie opnames verskaf inligting oor sekere families oor verskeie geslagte en eeue heen. In baie gevalle word die hoof van die gesin aangedui as byvoorbeeld Frederik Willem-Zn, wat aandui dat Frederik die seun is van Willem. Die opgaafrolle kan daarom ‘n bron wees vir die saamstel van ‘n familie se stamboom. Verder verskaf dit nie net inligitng oor wie ryk en wie arm was nie, maar help ook om redes vir die persoon of familie se rykdom of armoede te bepaal en in sekere gevalle hoe die welvaart van een geslag na die ander oorgedra is.

Waar?

Die dokumente word bewaar in die oorspronklike vorm of op mikrofilm of in elektroniese formaat in die Rijksarchief in Den Haag of in die argiefbewaarplek in Roelandstraat in Kaapstad.

Monsterrol

‘n Opgaafrol moet nie verwar word met ‘n monsterrol. Laasgenoemde is ‘n naamlys van ‘n samehorende groep mense. Meesal verwys dit na die naamlys van die bemanning van ‘n bepaalde skip. Jaarliks is ook so ‘n monsterrol saamgestel met die name en beroepe van die offisiere, soldate en amptenare wat by die Fort de Goede Hoop en die buiteposte gestasioneer is. Volgens hierdie rol was daar in 1664 ‘n 178 VOC-personeellede aan die Kaap. Bo-aan die lys was die naam van kommandeur Zacharias Wagenaar en dit sluit af met die 17 name van die wagte by die fort.

Bibliografie

• bothainsouthernafrica.co.za
• capepanel.org
• de Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie (reds.): Die VOC aan die Kaap, 1652 – 1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
• Fourie, Johan: Genealogie is eintlik ‘n gevaarlike stokperdjie. In: Rapport, 14 April 2024
• Heese, H.F.: Groep sonder grense. Die rol en status van die gemengde bevolking vaan die Kaap, 1652 – 1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2013. ISBN 978-1-86919-999-9
• tandfonline.com