Petrus Kalden

	Petrus Kalden
Naam	Petrus Kalden
Geboorte	Omstreeks 1670; Wesel, Duitsland
Sterfte	31 Augustus 1739; Colombo, Ceylon
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Kaapstad
Kweekskool	Onbekend

Ds. Petrus Kalden (ook Calde of Calden) (Wesel, Duitsland, omstreeks 1670 – Nederland, 31 Augustus 1739) was die 13de predikant wat in diens van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika getree het en een van die eerste wat hom vir sendingwerk onder die Khoi beywer het.

Ds. Kalden was 'n yweraar vir die sending en het 'n Khoi na Nederland saamgeneem om gedoop te dorp. Hy het oorspronklik met die rang van onderkoopman uit Nederland gekom en was dus geregtig om sy salaris van 90 Kaapse gulde per maand uit boerdery aan te vul. Hoewel hy hierdeur as yweraar vir eie gewin beskou is, doen dit geen afbreuk aan die goeie werk wat hy aan die Kaap verrig het nie, naamlik die bou van die eerste kerk in Kaapstad en die gereelde bearbeiding van sy lidmate.^[1]

Herkoms[wysig | wysig bron]

Ds. Kalden se geboortestad, Wesel, soos dit omstreeks 2009 gelyk het.

Sy broer Lodewyk (Lodewijk) was ontvanger van die State van Utrecht (’n provinsiale bestuursliggaam) en later burgemeester van die Vaart. Sy vader, ook Lodewyk (Lodewijk), was skepen (’n openbare bestuurder op plaaslike vlak) van Wesel, deesdae in die Duitse deelstaat Noordryn-Wesfale. Die Nederlandse taalgrens het toe veel oosteliker geloop en Wesel was, wat die taal betref, ’n Nederlandse stad. Kalden, wat vir daardie dae uit ’n uitgelese kring gekom het, het ook tot die Nederlandssprekendes behoort.

Na die Kaap[wysig | wysig bron]

Ná deeglike studie het hy in diens van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie getree en in 1695 met die Nigtevecht, dieselfde skip waarmee ds. Hercules van Loon op 4 Desember daardie jaar na Indië vertrek het nadat hy sedert September aan die Kaap waargeneem het, as predikant vir die Kaap in Tafelbaai aangekom. Hy het sy werk met ywer begin. Buiten die dienste in die saal van die Kasteel die Goeie Hoop, moes hy ook vier maal per jaar die sakramente in die Stellenbosse gemeente, wat sedert sy ontstaan in 1686 vakant was, bedien. Veral vir die sending onder die heidene het hy baie gevoel en het dadelik sendingwerk onder die Khoi begin doen. Hy het selfs ’n Khoitaal begin aanleer en met die oog hierop 'n Khoi by hom aan huis gehou en was later baie bedrewe hierin, maar hy was nie tevrede met sy vordering nie en wou hom vir 18 maande heeltemal afsonder om dit volkome vloeiend te leer praat. Maar dit was nie uitvoerbaar nie.

In 1705 het ds. François Valentyn 'n week lank by hom op sy plaas Sandvliet (Zandvliet) gekuier en daar 'n Khoi ontmoet wat deur Kalden so grondig in die Skrif en in die Kategismus onderrig is dat hy met hom oor allerlei teologiese sake kon praat. Valentyn was verbaas “over de grootheid van zijne kennisse in Goddelyke zaaken" en was baie bly “dat het God behaagde in zulken gering vat zoo veel licht der genade tot verdere verlichting van deze allerwoeste, botste en vuilste Heidenen" wat hy ooit gesien het, te gee.

Eerste kerkgebou aan die Kaap[wysig | wysig bron]

Die Kolonie was reeds 'n halwe eeu oud maar 'n kerkgebou het nog steeds ontbreek. Dit was Kalden wat as man van smaak en met 'n oog vir die skone, kragtig geywer het vir 'n kerkgebou. Hy het geslaag en op 6 Januarie 1704 kon hy dit inwy. Valentyn, wat baie oor die wêreld gereis het en baie kerke gesien het, gee 'n uitvoerige beskrywing daarvan en noem dit “een zeer fraai gebouw". Alles was smaakvol. Die preekstoel beskryf hy as volg: “Een zeer nette agtkantige predikstoel, op een swarte ebbenhoute dikke fraei geslingerde enkelde styl, 4 of 5 voeten hoog, en 5 duimen over 't kruis dik, welke stoel op yder hoek met 8 swarte fraai geslingerde pilasters, op welke een mooye kap rust, verciert; behalwe dat de stoel, en de kap, over al met ebbenhoute lysten omgezet is. Ook is de trap zeer net gemaakt, en de Bybel legt om een koperen lessenaar, zoo fraai, als ik er al zeer weinig gezien heb.” Dit getuig van die smaak en kunssin van Kalden. Buite die kerk was op twee deure 'n Latynse vers aangebring wat deur Kalden gemaak is. Op die deur wat aan die kant van die hospitaal was, het die volgende vers gestaan:

“Aegrotis solamen ego fessisque solamen Fonsque salutiferos suppeditans fluvios. Si modo Caelestes rivos afflictus adibit, Non tantum incolumis, sed satiatus erit.”

Valentyn het dit as volg vertaal: “Ik ben tot troost van al de zieken, en vermoeide; De bron des Heils, zoo g'u maar tot dit Hemelsch Bad, Verlegen over uw bedryven heenen spoeide; Gy waart behouden door 't bezitten van dien schat.”

Op 'n ander deur was weer die volgende vers: “Mystica Sponsa Poli, quae sancta palatia lustras, Menteque divina sollicitas Dominum. Accipe quae placidae hic panduntur faedera vitae, Oblatumque bonum suscipe corde pio. Spectator, quicunque venis, transisque viator, Atria, crede, notant, quae sit ad astra via.”

Valentyn se vertaling was: “O Geestelyke Bruid! die de Heilige paleizen Bezoekt, en met veel ernst den Heer bid om genâ; Ontfangt de Panden des Verbonds, u hier te wijzen. En neemt ze met een hert vol yver vroeg en spa. Beschouwer, wie gij zijt, gewoon voorby te gaan, Hier ziet gy klaar de weg ten hemel voor u staan.”

Die Van der Stel-moeilikheid[wysig | wysig bron]

Kalden was goed bevriend met goewerneur Simon van der Stel en ook met sy seun en opvolger, Willem Adriaan van der Stel. Ná 'n vyfjarige evangeliebediening het hy op 4 Januarie 1699 die plaas Sandvliet (Zandvliet), 61 morg groot (W.A. van der Stel het later nog 'n paar morg bygevoeg), in die distrik Stellenbosch present gekry van die goewerneur waar hy sy privaat boerdery gehad het om sy karige inkomste aan te vul. So iets was in daardie dae nie buitengewoon nie. Talle amptenare van die Kompanjie het plase gehad en ook predikante soos Van Loon en Beck, terwyl die Franse predikant Pierre Simond selfs twee plase gehad het. In Nederland was dit in die provinsies Holland, Gelderland, Overijssel en Utrecht destyds iets doodgewoons dat predikante ook geboer het en in die Kaap het tot selfs in die negentiende eeu nog voorgekom. Maar tog het dit vir Kalden op ernstige moeilikhede uitgeloop. Hy is in die Van der Stel-moeilikhede ingesleep. Adam Tas het in sy klagskrif onder meer ook teen ds. Kalden uitgevaar weens dié se grootskaalse boerdery.

Volgens dr. Elizabeth Conradie het hierdie konflik 'n kulturele agtergrond gehad: “Die Kaapse bevolking was destyds duidelik in twee klasse verdeel – aan die eenkant die ontwikkelde, beskaafde, goed opgevoede Hollandse amptenare, gebore en gewend om leiding te gee op kultuurgebied, soos Kalden wat Hottentots leer en Renaissance-gedigte maak, Willem Adriaan wat sy seun 'n musikale opleiding gee waarvoor hy 'n Kompanjies-dienaar gebruik, die sekretaris Grevenbroeck wat 'n Latynse reisverhaal skrywe en in sy kapasiteit as ouderling die ure wat hy vir ds. Beck op Adam Tas se plaas moet omwag, rustig wy aan die skilderkuns, om maar 'n enkele te noem. Aan die ander kant, onder hulle was gesteld die laer amptenare en die ‘vryburgers’, nog heeltemal 'n heterogene groep mense van weinig ontwikkeling (al het die Franse koloniste enigsins hoër gestaan, hul wapens en titels is versinsels) eenvoudiges van gees wat moes ten uitvoer bring wat 'n vrugbaarder brein as hulle s'n ontwerp het."^[2]

Die vryburgers het die mededinging met die boerende kompanjie-dienaars onbillik en skadelik geag, en dit het op 'n konflik uitgeloop. Kalden het ook in die gedrang gekom. In April 1707 het Willem Adriaan van der Stel geval. Hy is na Holland teruggeroep en Kalden moes die Kaap ook verlaat. Maar Kalden se teenstanders was hoofsaaklik buitekant sy eie gemeente. Soos dr. Conradie dit uitdruk: “Die Drakensteiners het Kalden tot raserny gebring.” Sy grootste vyande het uit Stellenbosch gekom. Hy is swaar beskuldig, en hy sou onder meer sy dienswerk verwaarloos het. Onder die beskuldigers was verskillende persone wat nie eens lid van sy gemeente was nie. Prof. S.P. Engelbrecht skryf: “Mens kry die indruk dat dit hier oorwinnaars was wat in hul oorwinningsroes die land nou van alle Van der Stel-mense wou suiwer.”

Tog het Kalden het van die Kaapse kerkraad twee baie eervolle getuigskrifte gekry waarin getuig is van sy “ywer en trou in sy dienswerk” en van sy “vrome lewenswandel”. Hy is ook nie op oneervolle wyse na Holland teruggeroep nie maar “met behoud van rang en gage". Die ontevredenes het nou die twissieke ds. Engelbertus le Boucq gebruik om Kalden verder te vervolg en hy het hom laat gebruik omdat hy graag Kalden se plek as predikant wou kry. In hierdie stryd het Le Boucq hom baie onwaardig gedra, aldus prof. Engelbrecht. “Op die preekstoel het hy in onbehoorlike taal teen die vorige Van der Stel-bewind tekeer gegaan en dit was so erg dat die nuwe bewind hom belet het om te preek. Toe was hy eers briesend en het te perd rondgejaag, vergesel van twee slawe wat met stokke met ysterbeslag gewapend was terwyl hy self 'n sabel aan sy sy gedra het, om die mense teen die nuwe bewind, nou, nota bene, die anti-Van der Stel bewind, op te rui en om allerhande lasterpraatjies teen Kalden rond te strooi.”

Kalden was verplig om hom voor die hof te daag en op 19 April 1708 is daar uitspraak gelewer, heeltemal ten gunste van Kalden wat van alle laster vrygespreek is, terwyl Le Boucq veroordeel is om skriftelik alles teen Kalden terug te trek, en verder om honderd Kaapse ryksdaalders ten behoewe van die Kaapse armes te betaal asook die koste van die regsgeding. Beter kon dit vir Kalden nie afloop nie, veral gegewe dat dit alles deur die nuwe bewind geskied het, die teenparty van sy vroeëre vriende die Van der Stels. Ook het die nuwe predikant, ds. Johannes d'Ailly skriftelik getuig dat hy die sake aan die Kaap “in een geheel andere staat" gevind het as wat hy “uit het quaad gerugt en voorgeven van sommigen wel gedagt had", en dat Kalden ten onregte beskuldig is en trou was in sy ampsbediening. Die Klassis van Amsterdam het dan ook geoordeel dat Kalden van alle blaam gesuiwer was.

Dr. Conradie het haar hieroor as volg uitgelaat: “Vir my is die herroeping van Kalden en die hoër amptenare-hereboere deur toedoen van die burgers 'n ramp in ons geskiedenis. Toegegee dat hulle dikwels outokrate en selfs onderdrukkers was, die dae kom en die jare nader wanneer die stigting in vreemde hande sou oorgaan, en dit juis die Kaldens, die Van der Stels, die Grevenbroecks sou gewees het wat die Dietse geestesgoedere sou kon gehandhaaf het teen die Angel-Saksiese. Want, soos die oud-Goewerneur Simon sou hulle nie hier slegs geraap en geskraap het nie, maar hul tuiste gemaak het; waar jou skat is, sal jou hart ook wees; waar jou plaas, jou huis is, sal jou tuis ook wees. Dit is hulle, nie die boere, wat sou kon verhoed het dat die Hollandse en Latynse geskrifte in Suid-Afrika ontstaan, as nie van ons verwerp en die honderd-en-vyftig jaar Evangelieprediking voor die koms van die Engelse verontagsaam word deur ons opvoeders en leiers van 'n later geslag, gedrenk soos ons is in 'n Engels-Skotse atmosfeer. As ons 'n sterk Hollandse hoër burgerstand aan die Kaap kon opgebou het, as aan die wense van die vlottende hoër amptenaredom op hierdie tydstip gehoor gegee is en hulle hier 'n tuiste in die 18de eeu gevind het, sou die 19de ‘eeu van onreg’ anders verloop het op kultuurgebied."

Terug na Holland[wysig | wysig bron]

Ds. Kalden het op 23 April 1708 na Nederland vertrek nadat hy sy plaas vir 20 500 Kaapse gulde verkoop het. In Nederland moes hy hom voor die Klassis van Amsterdam gaan antwoord op die beskuldigings van die Kaapse vryburgers. Hy het hom 'n ruk ná sy aankoms in Holland weer beroepbaar gestel en het op 27 April 1710 predikant geword in Thamen aan die Amstel waarmee die gemeente Mijdrecht gekombineer was. Tydens sy bediening aldaar is die ou laster teen hom wêreldkundig gemaak in 'n naamlose geskrif “Regte en waare oorspronk en gevolg der Caabse onluste", en in die sewentiende hoofstuk van die “Historische Reizen" van Abraham Bogaert wat in 1711 verskyn het. Kalden het toe noodgedwonge 'n “Afgeperste verweering en nodige verantwoording tegens twee nu onlangs uytgekomene laster-schriften” die lig laat sien (Utrecht, 1773), wat betrekking het op sy Kaapse verblyf. Dit is waardig opgestel en getuig van die geestesbeskaafdheid van die skrywer. Die stukke wat op sy saak teen ds. Le Boucq betrekking het, word hierin afgedruk. Hierdie verwering was afdoende.

Na Indië en oorlye[wysig | wysig bron]

Kalden het in die kerk in aansien gebly. Maar sy hart het na Indië en na die heidenwêreld getrek en hy het opnuut aansoek gedoen om as predikant na Indië te gaan. Dit is toegestaan en in Mei 1720 het hy van sy gemeente afskeid geneem en op 2 Maart 1721 is hy opnuut in diens van die Kompanjie bevestig, eers sonder vaste werkkring op Java. In 1722 is hy na Ceylon gestuur en in 1723 op Pointe de Gale geplaas. In 1726 is hy as rektor van die seminarie in Colombo (Ceylon) benoem, wat getuig van sy bekwaamheid en van die agting wat hy gehad het. In hierdie werkkring het hy verskillende binnelandse sendelinge opgelei. Dit moes 'n werk na sy hart gewees het. Die rapporte oor sy werk was gunstig.

Op 11 September 1737 is hy op eie versoek eervol ontslaan en op 31 Augustus 1739 is hy in Colombo oorlede. Hy was getroud met Cornelia van Benthem.