Groot-Zimbabwe

Groot-Zimbabwe*
Unesco-wêrelderfenisterrein
Binne die ruïnes van Groot-Zimbabwe
Groot-Zimbabwe Ligging van Groot-Zimbabwe in Zimbabwe
Koördinate: 20°16′S 30°56′O
Lande	Zimbabwe
Tipe	Kultuur
Kriteria	i, iii, vi
Verwysings	364
Streek†	Afrika
Inskripsiegeskiedenis
Inskripsie	1986  (10de Sessie)
* Naam soos dit in die Wêrelderfenislys verskyn. † Streek soos deur Unesco geklassifiseer.

Kaart van die ruïnes van Groot-Zimbabwe

Groot-Zimbabwe (Engels: Great Zimbabwe, Shona: Masvingo eZimbabwe) is 'n ruïnestad, sowat 39 km suidoos van Masvingo af en in die gelyknamige provinsie in Zimbabwe geleë. Die nedersetting op die gelyknamige plato het as hoofstad van die koninkryk van Zimbabwe gedien, wat langs Zimbabwe ook groot dele van Mosambiek beheer het. Groot-Zimbabwe het tydens sy bloeitydperk vanaf die 11de tot middel van die 15de eeu 'n bevolking van sowat 18 000 gehad, is deur die monarge van Zimbabwe as koninklike paleis gebruik en was die politiese magsentrum. Die rykdom van die metropool was gebaseer op beeste, goud-verhaling en handel. Getuienis van die geestelike sentrum is die Zimbabwe-voëls uit seepsteen. Die aanleg is die grootste voor-koloniale steenbou in Afrika suid van die Sahara en een van die oudste.

Die stad was reeds verlate en vervalle toe Europeërs vir die eerste keer in die 16de eeu op die stad afgekom het. Verkeerdelik is dit vir 'n lang tyd as die tuiste van die koningin van Skeba geïnterpreteer, maar die resultate van die argeologiese navorsing weerlê hierdie tesis. Die oorsprongstyd word in die laat Ystertydperk gedateer, wat in die streek ooreenstem met die 11de eeu.

Die groot strukture is deur die Shona-voorvaders gebou. Die klipstad strek oor ʼn area van 7,22 vierkante meter. Onder die groot strukture se mees prominente kenmerke was die mure, waarvan sommige meer as vyf meter hoog was. Dit is sonder messelkalk gebou. .

Die vroegste bekende geskrewe aantekening van die Groot-Zimbabwiese reünes was in 1531 deur Vicente Pegado, kaptein van die Portugese garnisoen van Sofala, langs die kus van die hedendaagse Mosambiek. Hy het dit as Symbaoe opgeteken. Die eerste bevestigde besoek deur Europeërs was laat in die 19de eeu, met ondersoeke na die terrein wat in 1871 begin het. Later was studies van die monument kontroversieël in die argeologiese wêreld, met politieke druk wat deur die regering van Rhodesië op argeoloë geplaas is om te ontken dat dit deur inheemse Afrikane gebou is. Groot-Zimbabwe is intussen as nasionale monument deur die Zimbabwiese regering erken en die moderne onafhanklike staat is daarna vernoem. Die woord “groot” onderskei die terrein van die honderde kleiner reünes wat oor die Zimbabwiese hoëveld versprei is. Daar is 200 sulke terreine in suider-Afrika, soos Bumbuse in Zimbabwe en Manyikeni in Mosambiek, met monumentale mure sonder messelkalk gebou. Groot-Zimbabwe is die grootste van hierdie terreine.

Die Groot-Zimbabwe Nasionale Monument is in 1986 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys.

Naam

Zimbabwe is die Shona-naam vir die reünes, soos eerste in 1531 deur Vicente Pegado opgeteken. Pegado het opgemerk dat “die inboorlinge van die land hierdie strukture Symbaoe noem, wat in hul taal ‘hof’ beteken.”

Die naam bevat ‘dzimba’, die Shona-term vir ‘huise’. Daar is twee teorieë oor die etimologie van die naam. Die eerste stel voor dat die woord van ‘Dzimba-dza-mabwe’ afkomstig is, vertaal vanuit die Karanga-dialek van Shona as “groot kliphuise”. ʼn Tweede teorie sê dat Zimbabwe se naam uit ‘dzimba-hwe’ gevorm is, wat in die Zezuru-dialek van Shona “geëerde huise” beteken, soos gewoonlik na die huise of grafte van hoofmanne verwys is.

Nedersetting

Die meeste akademici glo dat dit deur lede van die Gokomere-kultuur gebou is. Hulle is die voorvaders van die moderne Shona van Zimbabwe.

Die Groot-Zimbabwe-nedersetting is teen die vierde eeu gevestig. Tussen die vierde en sewende eeue, het gemeenskappe van die Gokomere- of Ziwa-kulture die vallei getem. Hulle het gemyn en yster bewerk, maar geen klipstrukture gebou nie. Hierdie is die vroegste Ystertydnedersetting in die area wat deur argeologiese opgrawings geïdentifiseer is.

Konstruksie en groei

Konstruksie aan die klipstrukture dateer uit die 11de eeu en het vir meer as 300 jaar voortgeduur. Die reünes by Groot-Zimbabwe is van die oudste en grootste strukture in suider-Afrika en is die tweede oudste naas Mapungubwe in Suid-Afrika. Die mees formidabele struktuur, waarna daar algeneem as die Groot Kamp verwys word, so mure is tot 11 meter hoog oor ʼn afstand van sowat 250 meter, wat dit die grootste antieke struktuur suid van die Saharawoestyn maak. David Beach glo dat die stad en sy state, die Koninkryk van Zimbabwe, van 1200 tot 1500 gefloreer het, hoewel ʼn ietwat vroeër datum vir sy heengaan geïmpliseer word deur ʼn beskyrwing in dei vroeë 1500s deur  João de Barros. Sy groei is in verband gebring met die agteruitgang van Mapungubwe vanaf die 1300’s, danksy klimaatsverandering, of die groter beskikbaarheid van goud in die hinterland van Groot-Zimbabwe.

Groot Kamp

Volgens tradisionele skattings het Groot-Zimbabwe tot 18 000 inwoners tydens sy bloetyd gehad. Maar ʼn meer onlangse opname het bevind dat die bevolking waarskynlik nooit meer as 10 000 was nie. Die reünes wat nog bestaan is heeltemal van klip gebou en strek oor 730 hektaar.

Kenmerke van die reünes

In 1531 het Vicente Pegado Zimbabwe as volg beskryf:

“By die goudmyne van binnelandse vlaktes tussen die Limpopo- en Zambeziriviere is daar ʼn enorme fort van klip gebou, en dit blyk dat geen messelkalk dit aanmekaar bind nie. Hierdie struktuur is byna deur heuwels omring, waarop nog strukture soortgelyk aan hierdie een staan en een daarvan is ʼn toring meer as 22 meter hoog. Die inheemse mense van die land noem hierdie strukture Symbaoe, wat in hul taal ‘hof’ beteken.”

Die reünes vorm drie verskillende argitektoniese groepe. Dit staan as die Heuwelkompleks, die Valleikompleks en die Groot Kamp bekend. Die Heuwelkompleks is die oudste en is van die negende tot die dertiende eeue bewoon. Die Groot Kamp is van die dertiende tot die vyftiende eeue bewoon en die Valleikompleks van die veertiende tot sestiende eeue. Noemenswaardige kenmerke van die Heuwelkompleks sluit die Oostelike Kamp in, waarin die Zimbabwe-voëls glo gestaan het, asook ʼn hoë balkon-kamp wat oor die Oostelike Kamp uitkyk en ʼn reusagtige rots in ʼn soortgelyke vorm as die Zimbabwe-voël. Die Groot Kamp bestaan uit ʼn binnemuur wat ʼn reeks strukture omring, en ʼn jonger buitemuur. Die Keëlvormige Toring, 5,5 meter in diameter en 9 meter hoog, is tussen die twee mure gebou. Die Valleikompleks is in die Bo- en Ondervallereünes verdeel, met verskillende periodes van bewoning.

Daar is verskillende argeologiese interpretasies van hierdie groeperings. Een moontlikheid is dat die komplekse die werk van opeenvolgende konings verteenwoordig: sommige van die nuwe heersers het ʼn nuwe woning gebou. Die fokus van mag het van die Heuwelkompleks in die twaalfde eeu na die Groot Kamp, die Bo-Vallei en eindelike die Ondervallei verskuif in die vroeë sestiende eeu. Die alternatiewe “strukturalistiese” interpretasie hou vol dat die verskillende komplekse verskillende funksies gehad het: die Heuwelkompleks was ʼn tempel, die Valleikompleks was vir die inwoners en die Groot Kamp was deur die koning gebruik. Strukture wat meer uitgebreid was, is waarskynlik vir die konings gebou, hoewel daar ʼn argument is dat die datering van opgrawings in die komplekse nie hierdie interpretasie steun nie.

Koninklike artefakte

Die belangrikste artefakte wat by die monument gevind is, is die agt Zimbabwe-voëls. Dit is uit mikahoudende seepsteen gekerf, aan die bopunt van monoliete die hoogte van ʼn mens. Gleuwe in ʼn platform by die Oostelike Kamp van die Heuwelkompleks blyk ontwerp te wees om die monoliete met die Zimbabwe-voëls te hou, maar aangesien dit nie by hul oorspronklike plek gevind is nie, kan daar nie bepaal word watter monoliet en voël waar was nie. Ander artefakte sluit in seepsteenfiguurtjies, pottebakkersartikels, ysterklokke, ivoorartikels, koperware, brons spiespunte, ystergietblokke en smeltkroese, en goue krale, armbande, halssnoere en skede.Glaskrale en porselein van China en Persië, onder ander buitelandse artefakte, is ook gevind en getuig van die internasionale handelsbande van die koninkryk. Deel van die uitgebreide klipreünes van die groot stad, wat vandag steeds staan, is die agt monolitiese voëls wat uit seepsteen gekerf is. Daar word geglo dat dit die bateleurarend verteenwoordig – ʼn goeie omen, beskermende gees en boodskapper van die gode in die Shona-kultuur.

Handel

Argeologiese bewyse stel voor dat Groot-Zimbabwe ʼn handelsentrum geword het, met artefakte wat daarop dui dat die stad deel van ʼn handelsnetwerk gevorm het wat aan Kilwa gekoppel word en tot so ver as China gestrek het. Kopermunte wat by Kilwa Kisiwani gevind is blyk van dieselfde suiwer erts te wees wat op die Swahili-kus gevind is. Hierdie internasionale handel was hoofsaaklik in goud en ivoor; sommige skattings dui aan dat meer as 20 miljoen onse goud uit die grond ontgin is. Internasionale handel was bykomend tot die plaaslike landbouhandel, waarbinne vee veral belangrik was. Die groot veetroppe wat aan die stad voorsien het, het seisoenaal getrek en is deur die hof bestuur. Chinese potskerwe, Arabiese munte, glaskrale en ander uitheemse items is by Zimbabwe gevind. Ten spyte van hierdie sterk internasionale handelsbande, is daar geen bewyse dat argitektoniese konsepte tussen Groot-Zimbabwe en sentra soos Kilwa geruil is nie.

Agteruitgang

Moontlike oorsake vir die agteruitgang en eindelike verlating van die terrein om en by 1450 sluit ʼn afname in handel in vergelyking met terreine verder noord in, asook die uitputting van die goudmyne, politieke destabiliteit, en hongersnood en watertekorte wat deur klimaatsverandering veroorsaak is. Die Mutapa-staat het in die vyftiende eeu ontstaan uit die noordwaartse uitbreiding van die Groot Zimbabwe-tradisie. Dit ios deur Nyatsimba Mutota van Groot-Zimbabwe gestig nadat hy gestuur is om nuwe soutbronne in die noorde te gaan soek. Hierdie teorie ondersteun die oortuiging dat Groot-Zimbabwe se kwyning deur ʼn tekort aan hulpbronne veroorsaak is. Groot Zimbabwe was die voorganger van die Khami- en Nyanga-kulture.

Galery

• 
  Uitsig oor die ruïnes soos vanaf die suide gesien, 1997
• 
  Die muur van die groot omheining, 2010
• 
  Kopie van 'n Zimbabwe-voël uit seepsteen
• 
  'n Sangoma van die Mashona naby Groot-Zimbabwe

Sien ook

• Lys van Wêrelderfenisgebiede

Bronne

Beach, David (1998). "Cognitive Archaeology and Imaginary History at Great Zimbabwe". Current Anthropology. 39: 47–72. doi:10.1086/204698.

Fleminger, David (2008). Mapungubwe Cultural Landscape. 30 Degrees South. p. 57. ISBN 978-0-9584891-5-7.

Frederikse, Julie (1990) [1982]. "(1) Before the war". None But Ourselves. Biddy Partridge (photographer). Harare: Oral Traditions Association of Zimbabwe with Anvil Press. pp. 10–11. ISBN 0-7974-0961-0.

M. Sibanda, H. Moyana et al. 1992. The African Heritage. History for Junior Secondary Schools. Book 1. Zimbabwe Publishing House. ISBN 978-0-908300-00-6

Shadreck Chirikure; Innocent Pikirayi (2008). "Inside and outside the dry stone walls: revisiting the material culture of Great Zimbabwe". Antiquity. 82 (318): 976–993. doi:10.1017/S0003598X00097726.

Michel Lafon (1994). "Shona Class 5 revisited: a case against *ri as Class 5 nominal prefix" (PDF). Zambezia. 21: 51–80.. See also Lawrence J. Vale (1999). "Mediated monuments and national identity". Journal of Architecture. 4 (4): 391–408. doi:10.1080/136023699373774.

McCall-Theal, G. (1900). Records of South-eastern Africa. VI (book 10). Cape Town: Cape Colony Printers. pp. 264–273.

Huffman, Thomas N. (2008). "Climate change during the Iron Age in the Shashe-Limpopo Basin, southern Africa". Journal of Archaeological Science. 35 (7): 2032–2047. doi:10.1016/j.jas.2008.01.005.

Gilbert Pwiti (1991). "Trade and economies in southern Africa: the archaeological evidence" (PDF). Zambezia. 18: 119–129.

Kuklick, Henrika (1991). "Contested monuments: the politics of archaeology in southern Africa". In George W. Stocking (ed.). Colonial situations: essays on the contextualization of ethnographic knowledge. Univ of Wisconsin Press. pp. 135–170. ISBN 978-0-299-13124-1.

Chirikure, S.; et al. (2017). "What was the population of Great Zimbabwe (CE1000 – 1800)". PLoS ONE. 12 (6): e0178335. doi:10.1371/journal.pone.0178335. PMC 5470674. PMID 28614397.

Collett, D. P.; A. E. Vines; E. G. Hughes (1992). "The chronology of the Valley Enclosures: implications for the interpretation of Great Zimbabwe". African Archaeological Review. 10: 139–161. doi:10.1007/BF01117699.

Gayre, R. (1972). The origin of the Zimbabwean Civilization. Galaxie Press, Rhodesia.

Karin Holmgren; Helena Öberg (2006). "Climate Change in Southern and Eastern Africa during the past millennium and its implications for societal development". Environment, Development and Sustainability. 8: 1573–2975. doi:10.1007/s10668-005-5752-5.

Gilbert Pwiti (2004). "Economic change, ideology and the development of cultural complexity in northern Zimbabwe". Azania: Archaeological Research in Africa. 39: 265–282. doi:10.1080/00672700409480403.

Oliver, Roland; Anthony Atmore (1975). Medieval Africa 1250–1800. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 738. ISBN 0-521-20413-5.

Huffman, Thomas (1972). "The rise and fall of Zimbabwe". The Journal of African History. 13 (3): 353–366. doi:10.1017/S0021853700011683.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Groot-Zimbabwe.
• (en) Toerisme-inligting oor Groot-Zimbabwe op Wikivoyage

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Duitse Wikipedia vertaal.