Instink
Instink of ingebore gedrag is die inherente neiging van 'n lewende organisme tot besonder komplekse gedrag. Die eenvoudigste voorbeeld van instinktiewe gedrag is 'n vaste handelingspatroon (VHP) waar 'n baie kort tot mediumlengte opeenvolging van handelinge sonder variasie in reaksie op 'n duidelik gedefinieerde stimulus uitgevoer word.
Enige gedrag is instinktief wanneer dit nie op vroeëre ervaring gebaseer (dus nie aangeleer) is nie, maar 'n uitdrukking van ingebore biologiese faktore is. Pas uitgebroeide seeskilpaaie sal outomaties oor die sand in die rigting van die see skarrel. 'n Kangaroetjie klim dadelik na geboorte in sy ma se buidel. Heuningbye kommunikeer deur in die rigting van 'n voedselbron te dans. Ander voorbeelde sluit in geveg- en hofmaakgedrag by diere, interne ontsnapfunksies en nesbou.
Instink is ingebore komplekse gedragspatrone, en behoort van reflekse onderskei te word. Laasgenoemde is eenvoudig 'n organisme se reaksie op 'n spesifieke stimulus, byvoorbeeld die sametrekking van 'n pupil wanneer 'n helder lig geskyn word. Die afwesigheid van wilskrag mag nie verwar word met 'n onvermoë om vaste handelingspatrone te verander nie. Mense is byvoorbeeld in staat om 'n gestimuleerde vaste handelingspatroon te verander deur die bron van aktivering bewustelik te identifiseer en die handeling eenvoudig te staak. Diere, aan die ander kant, het meestal nie 'n sterk genoeg wilskapasiteit nie en is dus nie by magte om van hulle vaste handelingspatrone af te wyk wanneer dit geaktiveer word nie.[1]
Die rol van instinkte in die bepaling van dieregedrag wissel tussen spesies. Hoe meer kompleks die neurale stelsel, hoe groter is die rol van die serebrale korteks en sosiale leer, en hoe kleiner die rol van instinkte. 'n Vergelyking tussen 'n krokodil en 'n olifant illustreer byvoorbeeld hoe afhanklik soogdiere van sosiale leer is.
In omgangstaal word die woord instink dikwels gebruik om na intuïsie of intuïtiewe kennis te verwys.
Geskiedenis[wysig | wysig bron]
In biologie[wysig | wysig bron]
Volgens Jean-Henri Fabre, 'n entomoloog, was instink enige gedrag wat sonder kognisie of bewustheid uitgevoer kan word. Fabre se inspirasie was sy intense studie van insekte. In sommige gevalle het hy gedrag egter verkeerdelik as instinktief en onafhanklik van omgewingsinvloede beskou.[2]
Met die opkoms van behaviorisme (gedragsleer) het instink as konsep het in die 1920's in onguns geraak. Denkers soos B. F. Skinner het voorgehou dat die belangrikste gedrag aangeleer word. Nes Fabre se oortuiging dat die meeste gedrag eenvoudig refleksief is, was hierdie idees ook te simplisties om die komplekse emosionele en sosiale gedrag van die mens te verklaar.
'n Belangstelling in ingebore gedrag het in die 1950's herleef toe Konrad Lorenz en Nikolaas Tinbergen tussen instink en aangeleerde gedrag onderskei het. Ons moderne begrip van instinktiewe gedrag by diere is baie aan hulle werk te danke. Daar bestaan byvoorbeeld 'n sensitiewe tydperk waartydens 'n voëltjie leer om met sy ma te identifiseer. Konrad Lorenz het 'n gansafdruk op sy stewels gehad. Na 'n tydjie sou die gans enigiemand volg wat die stewels gedra het. Die identiteit van die gans se ma was aangeleer, maar die gans se gedrag teenoor die stewels was instinktief.[verwysing benodig]
In die sielkunde[wysig | wysig bron]
Die term "instink" in die sielkunde is die eerste keer in die 1870's deur Wilhelm Wundt gebruik. Teen die einde van die 19de eeu is die meeste herhalende gedrag as instinktief beskou. In 'n oorsig van die destydse literatuur het een navorser 4 000 menslike "instinkte" aangeteken. Hy het die etiket egter aan enige herhalende gedrag toegeken.[verwysing benodig] Namate navorsing strenger en terme meer gedefinieerd geraak het, het instink as verklaring vir menslike gedrag minder algemeen geword. In 'n konferensie in 1960 wat deur Frank Strand, 'n pionier in vergelykende sielkunde, gelei is en deur voorligters in die veld bygewoon is, is die toepassing van hierdie term beperk.[verwysing benodig]
Gedurende die 1960's en 1970's het handboeke steeds enkele besprekings van instink met betrekking tot menslike gedrag bevat. Teen die jaar 2000 het 'n opname van die 12 gewildste handboeke in Inleidende Sielkunde aan die lig gebring dat slegs een na instinkte verwys, en dit was ten opsigte van Sigmund Freud se verwysing na die "id"-instinkte.[verwysing benodig] In hierdie sin blyk dit dat instinkte toenemend oorbodig in die verklaring van menslike sielkundige gedrag geword het.
Sielkundige Abraham Maslow het aangevoer dat die mens nie meer oor instinkte beskik nie, want ons het die vermoë hulle in sekere situasies tersyde te stel. Hy was van mening dat sogenaamde instinkte dikwels verkeerdelik gedefinieer word, en dat hulle in werklikheid op sterk dryfkrag neerkom. Vir Maslow is 'n instink iets wat nie tersyde gestel kan word nie. Alhoewel die term dus voorheen moontlik op mense van toepassing was, het hy beweer dat dit nie meer die geval is nie.[3]
Die boek Instinct (1961) het 'n aantal kriteria bevat wat tussen instinktiewe en ander soorte gedrag onderskei. Ten einde instinktief te wees moet gedrag: a) outomaties wees, b) dwingend wees, c) op 'n tydstip tydens ontwikkeling voorkom, d) deur 'n gebeurtenis in die omgewing geaktiveer word, e) by elke lid van die spesie voorkom, f) onveranderbaar wees en g) gedrag reguleer waarvoor die organisme geen onderrig benodig nie (Die organisme kan egter by ervaring baat en in daardie mate is die gedrag wel veranderbaar).[4]
In 'n klassieke tesis wat in 1972 gepubliseer is,[5] het die sielkundige Richard Herrnstein Fabre se menings oor instink afgeskiet (sien: In biologie-afdeling).
In gedragswetenskappe[wysig | wysig bron]
In Information behavior: An Evolutionary Instinct (2010, pp. 35-42), skryf Amanda Spink dat "instink in die gedragswetenskappe oor die algemeen verstaan word as die ingebore aspek van gedrag wat sonder enige opleiding of onderrig by mense voorkom." Die standpunt dat inligtingsgedrag 'n instinktiewe basis het, is gegrond op die jongste denke oor menslike gedrag. Verder meen sy dat "gedrag soos samewerking, seksuele gedrag, kinderopvoeding en estetika [ook] as 'ontwikkelde sielkundige meganismes' met 'n instinktiewe basis beskou word."[6][7][8] Spink voeg by dat Steven Pinker in sy boek The Language Instinct skryf dat taalverwerwing instinktief by mense voorkom. (1994).
Reflekse[wysig | wysig bron]
Voorbeelde van gedrag wat nie betrokkenheid van die wil vereis nie, sluit reflekse in. Die stimulus in 'n refleks vereis geen breinaktiwiteit nie, maar kan as 'n boodskap na die rugmurg gestuur word wat dan deur die liggaam teruggesein word. Hierdie pad word die refleksbaan genoem. Reflekse is soortgelyk aan vaste handelingspatrone in die sin dat die meeste reflekse aan die vereistes van 'n VHP voldoen. 'n Vaste handelingspatroon kan egter ook in die brein verwerk word; 'n manlike stekelbaars se instinktiewe aggressie teenoor enigiets rooi gedurende sy paarseisoen is een so 'n voorbeeld. Voorbeelde van instinktiewe gedrag in mense sluit baie van die primitiewe reflekse in, soos 'n baba se instink om na sy ma se tepel te soek en te drink, iets wat by alle soogdiere voorkom. By rotte is daar waargeneem dat seker ingebore response met spesifieke chemikalieë verband hou, en hierdie chemikalieë word deur twee organe in die neus waargeneem: die vomeronasale orgaan (VNO) en die hoof reuk-epiteel (MOE).[9]
Rypwording[wysig | wysig bron]
Sommige instinktiewe gedrag is van rypwordingsprosesse afhanklik. Ons verwys byvoorbeeld algemeen daarna dat voëls "leer" vlieg. Daar is egter eksperimente uitgevoer waar klein voëltjies in toestelle grootgemaak is wat verhoed dat hulle hul vlerke kan beweeg voordat hulle die ouderdom bereik waarop hulle tydgenote reeds gevlieg het. Met hulle vrylating het hierdie voëls onmiddellik en normaal gevlieg. Hulle verbetering was die gevolg van neuromuskulêre rypwording en nie leer nie.[10]
Sien ook[wysig | wysig bron]
- Etologie
- Genetiese geheue
- Menslike etologie
- Ingeborenheid
- Natuur versus leer
- Psigologiese nativisme
- Sosiobiologie
- Heuristiek
- Rasionaliteit
- Onbewuste verstand
Verwysings[wysig | wysig bron]
- ↑ Lorenz, Konrad (1977).
- ↑ Raffles, Hugh (2010).
- ↑ Maslow, Abraham H. (1954).
- ↑ Mandal, F. B. (2010).
- ↑ Harrnstein, R. J. (1972).
- ↑ Buss, D. (2008).
- ↑ Dickens, W. T.; Cohen, J. L.. (2003).
- ↑ Geary, D. C. (2004).
- ↑ Sokolowski, Katie (2012). "Wired for behaviors: from development to function of innate limbic system circuitry". Frontiers in molecular neuroscience (1662-5099), 5, p. 55.
- ↑ Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2002).
Eksterne skakels[wysig | wysig bron]
- Laplanche, Jean; Pontalis, Jean-Bertrand (1973). "Instinct (or Drive) (pp. 214-7)". The Language of Psycho-analysis. London: Karnac Books. ISBN 978-0-946439-49-2.
