Bretons

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien Bretonners.
Bretons
Brezhoneg 
Uitspraak: [bʁeˈzõːnɛk], [brəhõˈnek]
Gepraat in: Vlag van Frankryk Frankryk 
Gebied: Vlag van Bretagne Bretagne
Totale sprekers: 300 000[1]
Taalfamilie: Indo-Europees
 Kelties
  Eiland-Kelties
   Britonies
    Bretons 
Skrifstelsel: Latynse alfabet (Bretonse variant) 
Amptelike status
Amptelike taal in:
Gereguleer deur: Ofis Publik ar Brezhoneg ("Kantoor van Bretons")
Taalkodes
ISO 639-1: br
ISO 639-2: bre
ISO 639-3: bre 
Verspreiding van Bretons

Bretons of Bretoens (Brezhoneg, [bʁe.ˈzõː.nɛk], ) is 'n Eiland-Keltiese taal, wat ondanks die klassifikasie, in Armorika op die vasteland in die weste van Frankryk gepraat word. Die taal stam dan ook nie af van Gallies nie, maar het ontstaan uit Kornies en ander tale op die Britse Eilande. Tydens die Angel-Saksiese invalle in Britannië teen die begin van die 5de eeu vlug 'n groot aantal Kelte onder die leiding van hul monnike en stamhoofde na Armorika. Hulle neem die taal van Cornwall grotendeels mee en vermeng dit met die Kelties wat in Gallië gepraat is.

Die Britoniese gemeenskap rondom die 6de eeu. Kornies en Bretons is nou verwant

'n Persoon wat Bretons praat is voorheen in Frans "bretonnante" genoem, maar in die afgelope aantal jare het die term "brittophone", sy verskyning gemaak en word dit soms gebruik. Bretons word hoofsaaklik in die Weste van Bretagne gepraat (begrens deur 'n lyn tussen Saint Brieuc in die Noorde en Vannes (Bretons: Gwened) in die Suide). Sprekers in Bretagne kan in twee gedeel word: Die wat Bretons praat in Neder-Bretagne (Bretons: Breizh Izel) en die wat Gallo praat in Opper-Bretagne (Bretons: Breizh Uhel). Gallo is 'n klein taal wat van Latyn afstam, en dus Romaans is en nie Keltiese nie, net soos Frans.

Bretons was die taal van die elite tot die 12de eeu, waarna die adel, na hulle mening stylvoller Frans, as standaardtaal verkies. As geskrewe taal word in Bretagne, wat tot die 16de eeu steeds 'n sekere mate van onafhanklikheid geniet, Latyn gebruik, vanaf die 15de eeu wen Frans egter ook op die terrein.

Daar bestaan tans 'n mate van omstredenheid tussen ondersteuners van die Bretonse omgangstaal (Frans: Breton populaire) en ondersteuners van 'n verenigde of standaardtaal.

Geskiedenis[wysig | wysig bron]

Verskuiwing van die Bretonse taalgrens tussen 900 en 1900
Aanwysing by 'n tweetalige (Frans & Bretons) skool

Bretons word vandag nog deur tussen 300 000 tot 500 000 mense gepraat en verstaan, baie minder as die 1 300 000 in 1930. Die taal word hoofsaaklik deur ouer mense gebruik en word dus met uitsterwing gedreig. Verder kan mens nog opmerk dat in 1900 iedereen in Bretagne nog Bretons geken het, en slegs die helfte van die bevolking Frans gepraat het. In 1950 was daar nog slegs 100 000 mense wat wel Bretons en nie Frans kon praat nie. Die redelike groot getal word nog steeds vinnig minder.

Daar word gemeen dat Bretons nie van die vastelandse Keltiese tale, soos die nou uitgestorwe Gallies afstam nie, alhoewel dit definitief sekere eienskappe daarvan geleen het. Dit stam eerder van Eiland-Britoniese tale af.

Klassifikasie[wysig | wysig bron]

Bretons, saam met Kornies en Wallies, is 'n lid van die Britoniese tale, 'n subgroep van die Eiland-Keltiese tale subgroep van die Keltiese tak van die Indo-Europese tale.

Geografiese verspreiding[wysig | wysig bron]

Bretons word hoofsaaklik in Westelike Bretagne gepraat, maar ook in 'n meer verspreide wyse in Oostelike Bretagne en in gebiede wat immigrante uit Bretagne ontvang het.

Amptelike status[wysig | wysig bron]

'n Tweetalige straatbord in Rennes

Bretons is die enigste lewende Keltiese taal wat nog steeds nie amptelik erken word nie. Dit is nie 'n amptelike taal van Frankryk nie, ten spyte van beroepe van onafhanklikheidsgesindes en ander wat hulle beywer vir amptelike erkenning, en dat die taal se plek in skole, die media, en ander aspekte van openbare lewe gewaarborg moet word. Tydens die 3de Republiek (1875–1940) probeer die Franse Departement van Onderwys selfs om die Bretonse heeltemal uit te wis. Vandag bied die Franse televisiekanaal France 3 tenminste 'n nuusbulletin in Bretons aan.

'n Poging van die Franse regering om die onafhanklike Bretonse-taal skole (genoem Diwan) in die staatsonderwystelsel te inkorporeer is deur die Franse Grondwetlike Vergadering verhinder op grond daarvan dat, aangesien die Grondwet van die 5de Republiek verklaar dat Frans die taal van die Republiek is, geen ander taal as onderrigmedium in staatskole gebruik mag word nie. Ondanks hierdie probleem is daar tans sowat 30 openbare Diwanskole, wat deur ouers en onderwysers gestig is, met nagenoeg 2 000 skoliere. Die Toubon Wet verklaar dat Frans die taal van openbare onderrig is. Die Departemente Keltologie aan die universiteite van Brest en Rennes bied Bretons as 'n studievak aan, alhoewel 'n Franse diploma in die Keltiese tale die kennis van 'n tweede Keltiese taal vereis.

Nogtans gebruik die streeks- en departementele owerhede Bretons tot 'n baie beperkte mate in soverre hulle toegelaat voel: byvoorbeeld, in aanwysing (veral vir toerisme verwante redes). Sommige tweetalige aanwysings mag ook waargeneem word, soos straatname in dorpies in Bretagne, en op 'n stasie in die Rennes metrostelsel wat aanwysings in beide Frans en Bretons het. Aan die anderkant het baie min winkels of ander privaateiendom in Rennes enige Bretonse aanwysings.

Dialekte[wysig | wysig bron]

Verspreiding van Bretonse dialekte

Soos baie ander tale het Bretons 'n aantal dialekte. In Bretons sluit die verskille tussen dialekte uitspraak in die geheel en tot 'n geringe mate ook woordeskat in. Sekere dialekte vertoon ook klein verskille in sintaks. Die verskille tussen dialekte is klein in plekke naby mekaar maar hoe verder 'n mens van 'n spesifieke punt beweeg hoe meer verskil die weergawe van Bretons wat daar gepraat word. In die reël is daar dus nie spesifieke grense tussen die dialekte nie maar eerder 'n geleidelike oorgang.

Tradisioneel word die Bretonse dialekte na aanleiding van ou biskopdomme vernoem:

Vannetais is duidelik onderskeibaar van die ander dialekte en die res word soms saam KLT genoem (afkorting vir Kerne, Leon, Treger : Cornouaille, Léon, Trégor).

Grammatika[wysig | wysig bron]

Werkwoordaspek[wysig | wysig bron]

Soos in Engels en Gaelies, is daar grammatikale aspekte vir werkwoorde in 'n spesifieke tyd, wat aandui of die handeling voortdurend is. Soos in Engels word 'n onderskeid aangetref tussen 'n voortdurende vorm en 'n progressiewe aspek:

  • Me zo o komz gant ma amezeg ("Ek is besig om met my buurman te praat / I am talking with my neighbor") ;
  • Me a gomz gant ma amezeg [bep mintin] ("Ek praat met my buurman [elke oggend]/ I talk with my neighbor [every morning]") ;

"Vervoegde" voorsetsels[wysig | wysig bron]

Soos in ander moderne Keltiese tale, word Bretonse voornaamwoorde saamgesmelt met voorafgaande voorsetsels om 'n soort "vervoegde" voorsetsel te vorm. Onder volg 'n paar voorbeelde in Bretons (Léon-dialek) en Iers-Gaelies.

Bretons Iers Gaelies Afrikaans Letterlike vertaling
ul levr zo ganin tá leabhar agam Ek het 'n boek 'n Boek is by-my
un died zo ganit tá deoch agat jy het 'n drankie 'n drankie is by-jou
un urzhiataer zo ganti tá ríomhaire aige sy het 'n rekenaar 'n rekenaar is by-haar
ur bugel zo gantañ tá páiste aici hy het 'n kind 'n kind is by-hom
ur c'harr zo ganeomp tá carr againn ons het 'n kar 'n kar is by-ons
un ti zo ganeoc'h tá teach agaibh julle het 'n huis 'n huis is by-julle
arc'hant zo ganto tá airgead acu hulle het geld geld is by-hulle

Aanvanklike konsonantmutasies[wysig | wysig bron]

Bretons het vier aanvanklike konsonantmutasies: moderne Bretons het egter die nasale mutasie van Wallies verloor, dit het ook 'n 'harde' mutasie, waar die stemhebbende 'stops' stemloos word en 'n 'gemengde' mutasie, wat 'n mengsel tussen harde en sagte mutasies is.

Konsonantmutasie in Bretons
Ongemuteerde konsonant Sagte mutasie Spirant mutasie Harde mutasie Gemengde mutasie
p b f
t d z
k g c'h
b v p v
d z t t
g c'h k c'h
gw w kw w
m v v

Skryfstelsel[wysig | wysig bron]

Bretons word met die Latynse alfabet geskryf. Die Bretonse alfabet bevat nie die letter c op sy eie nie, en het 'n spesiale : c’h, wat tussen die Spaanse jota en 'n harde h uitgespreek word. Diakritiese tekens wat gebruik word is: â, ê, ñ, ô, ù, ü.

Vergelykende leksikografiese tabel[wysig | wysig bron]

Tweetalige padtekens in Bretons en Frans in Quimper, Bretagne

Onderstaande tabel vergelyk 'n aantal taal verskynsels in Kornies, Bretons, Gallo, Frans en Afrikaans.

Kornies Bretons Gallo Frans Afrikaans
gwenenenn gwenanenn avètt abeille by (insek)
kador kado(e)r chaérr chaise stoel
keus keuz, fo(u)rmaj fórmaij fromage kaas
yn mes er-maez desort dehors buite
koedha kouezhañ, kouezho cheir tomber val
gaver gavr biq chèvre bokmelkkaas
chy ti ostèu maison huis
gweus gweuz lip lèvre lip
ganow genoù, beg góll bouche (gueule) mond
niver niver limerot numéro
perenn perenn peirr poire peer
skol skol escoll école skool
gwiwer kazh-koad, gwiñver chat-de-boéz écureuil eekoring
sterenn ster(ed)enn esteill étoile ster
megy butunat, fumiñ betunae fumer rook
hedhyw hiziv, hidi, hiriv anoet aujourd'hui vandag
whybana c'hwibanañ, c’hwitellat, sutal… sublae siffler fluit

Voorbeelde[wysig | wysig bron]

Besoekers aan Bretagne kan die volgende woorde en frases raakloop (veral op aanwysings en plakkate):

Bretons Afrikaans
deut mat oc'h welkom
Breizh Bretagne
brezhoneg Bretons (taal)
ti huis
ti-kêr stadsaal
kreizkêr middestad
da bep tu alle rigtings
skol skool
skol-veur universiteit
bagad tradisionele Bretonse musiekgroep (meervoud: bagadoù)
fest-noz ceilidh, tradisionele konsert/dans
kenavo totsiens
krampouezh pannekoek
sistr sider (gegiste appelsap)

Wat die woord Welkom betref, in baie plekke word tekens met "Degemer mat" aangetref, maar eintlik is dit heeltemal verkeerde frase in die konteks, aangesien dit "goeie ontvangs" beteken. At 'n Bretonse spreker "Welkom!" aan iemand sê sal hulle sê "deut mat oc'h", "kom wel u/jy (-is)".

Ander voorbeelde in Afrikaans, Frans en Bretons met die standaarduitspraak in Bretons:

Afrikaans Frans Bretons Standaarduitspraak
aarde terre douar 'duar
hemel ciel oabl wabr
water eau dour du:r
vuur feu tan tã:n
man homme den de:n
vrou femme maouez mow_s
eet manger debriñ 'dibi
drink boire evañ 'e:v_
groot grand bras bra:s
klein petit bihan 'bij_n
nag nuit noz no:s
dag jour deiz de:

war vor atao = altyd ter see

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Breton" (in Engels). Ethnologue. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Junie 2019. Besoek op 22 Maart 2016.

Bibliografie[wysig | wysig bron]

Bronne vir die leer van Bretons[wysig | wysig bron]

Woordeboeke[wysig | wysig bron]

  • Albert Deshayes, Dictionnaire étymologique du breton (Bretonse etimologiese woordeboek), Editions le Chasse-Marée
  • Francis Favereau, Dictionnaire du breton contemporain, Editions Skol Vreizh
  • Jules Gros, Dictionnaire breton-français des expressions figurées (Bretons-Frans woordeboek), Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
  • Jules Gros, Le trésor du breton parlé: dictionnaire français-breton des expressions figurées, Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
  • Roparz Hémon, Geriadur istorel ar brezhoneg, Editions Preder
  • COLLECTIF, Dictionnaire français-breton et breton-français, Editions Garnier
  • COLLECTIF, Geriadur brezhoneg, Editions An Here
  • Émile Ernault, Dictionnaire breton-français du dialecte de Vannes, Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
  • G.L. Guilloux Grand dictionnaire français-breton du dialecte de Vannes, Editions Hor Yezh (3 volumes).

Geskiedenis van die taal[wysig | wysig bron]

Sosiologiese studies van die taal[wysig | wysig bron]

  • Qui parle breton aujourd'hui ? Qui le parlera demain ? (Wie praat vandag Bretons? Wie gaan more Bretons praat?)), Fañch Broudic, éd° Brud Nevez, Brest, 1999, 153 p. Étude réalisée à partir du sondage effectué en 1997 par l'Institut TMO-Régions. Volg die skakel vir 'n opsomming in Frans Geargiveer 27 Januarie 2005 op Wayback Machine
    • Une première étude de l'ensemble du sondage a été publiée en breton dans la revue Brud Nevez : Ar brezoneg hag ar vrezonegerien e 1997. Eun enklask bet kaset da benn gand "TMO-Régions". – BRUD NEVEZ, n° 207, genver 1998, p. 5-59.
  • La pratique du breton de l'Ancien Régime à nos jours, thèse de Fañch Broudic, extraits à cette adresse Geargiveer 9 November 2004 op Wayback Machine

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]

Wikipedia
Wikipedia
Sien gerus Wikipedia se uitgawe in Bretons

Woordeboeke[wysig | wysig bron]

Voorbeelde van Bretons deur moedertaalsprekers[wysig | wysig bron]

Voorbeelde van Bretons deur mense wat Bretons aanleer (néo-bretonnants)[wysig | wysig bron]


Indo-Europese tale: Kentum-tale: Kelties
Eiland-Keltiese tale
Goidelies: Iers-Gaelies | Skots-Gaelies (SkotlandKanada) | Manx-Gaelies | Galweegse-Gaelies †
Britonies: Wallies | Kornies | Bretons | Cumbries † | Piekties †
Vasteland-Keltiese tale
Vasteland-Keltiese tale: Gallies †: | Leponties † | Galaties †
Keltiberies †
Gemengde Tale
Gemengde Tale: Shelta | Bungee †
Uitgestorwe