Geskiedenis van tegnologie

Die geskiedenis van tegnologie is 'n taamlik nuwe vakgebied wat uit verskillende gesigspunte benader kan word. Vroeër het amateurs en geleerdes dikwels volstaan by ʼn opsomming van al die uitvindings en uitvinders op die gebied van die tegniek, van die vroegste tye tot die hede, en so die vooruitgang van die mensdom probeer meet.

Na die Tweede Wêreldoorlog het die benadering verander. Die tegniek het onbetwisbaar groot en belangrike veranderings in die samelewing teweeggebring (dink maar aan die koelkas, radio, televisie en motor), maar daar is ook vasgestel dat die onoordeelkundige gebruik daarvan die mens en die natuur kan benadeel. Die geskiedenis van die tegniek hou hom besig met die vraag na watter rol die tegniek in die maatskaplike ontwikkeling gespeel het en wat die plek daarvan in die moderne samelewing is.

Inleiding

Die tegniek is 'n maatskaplike verskynsel en omvat in die breë sin 'n versameling vaardighede en (kuns) middele wat deur die mens gebruik word om sy omgewing te beheer en ontwikkeling moontlik te maak. Elke kultuur of elke tydvak word gekenmerk deur sy eie tegniek, ʼn feit wat in die daaglikse lewe dikwels uit die oog verloor word. Baie mense beskou hul materiële omgewing (al die apparaat en ander tegniese hulpmiddels wat hulle gebruik) as vanselfsprekend deel van hulle omgewing. In werklikheid het die eenvoudigste voorwerp, die spyker, die potlood of die balpuntpen, ʼn geskiedenis wat hul aanwesigheid verklaar.

By die geskiedenis van tegniek gaan dit om 'n beskrywing van die ontwikkeling van tegniese kennis en om dit met ander menslike aktiwiteite in verband te bring. Die verhouding tussen tegniek en kultuur is egter buitengewoon ingewikkeld en voorlopig is selfs die indeling van tegniese ontwikkelings en probleme in afsonderlike periodes nog nie voltooi nie. ʼn Groot praktiese probleem vandag is byvoorbeeld die feit dat tegniese geskiedenis in die verlede beskryf is deur spesialiste uit verskillende vakgebiede (geskiedenis, tegniek, ekonomie, ensovoorts) wat almal hul eie ondersoekmetodes gebruik het.

Wat in handboeke oor tegniese geskiedenis geskryf word, is dikwels net 'n nougesette opsomming van veranderings in die sogenaamde apparatuur, dit wil sê veranderings in gereedskap, masjinerie en produkte, en ook in produksieprosesse. Die benadering is onvoldoende, want geskiedenis (ook die geskiedenis van tegniek) gaan om mense in hul verhouding tot hul omgewing en nie net om dinge nie. By veranderings is daar altyd ʼn sosiale element as dryfveer aanwesig in die vorm van 'n sterk sosiale behoefte.

Dit gaan dus nie net om die tegniese vernuf van individue of ondernemers nie. Die omstandighede waarin die mens leef, word soms deur die tegniek so gewysig dat die waardes en norme van die samelewing daardeur verander word. Die wisselwerking tussen tegniek en samelewing vorm een van die kernprobleme van die geskiedenis van die tegniek en wanopvattings of simplifikasies ('n moderne woord daarvoor is determinisme) oor die aard van die verhoudings kom dikwels voor.

Determinisme en tegniese ontwikkeling

Die bekendste determinisme is tegniekdeterminisme: tegniek word beskou as deurslaggewend vir die ontwikkeling of die stilstand van 'n samelewing. Met tegniek as 'n vooruitstuwende krag moet 'n samelewing onvermydelik ʼn hoër vlak van ontwikkeling bereik. Die uitgangspunt blyk reeds uit byvoorbeeld die bekende werk van William Fielding Ogburn. Hy het in 1922 al die term cultural lag (kulturele agterstand) geformuleer en dit van toepassing gemaak op samelewings wat ten opsigte van ander samelewings 'n agterstand op die gebied van tegniek gehad het en aanpassings moes maak.

Die agterstandteorie bied egter weiig verklarings en hou byvoorbeeld nie rekening nie met gebeurtenisse en bewegings in die samelewing wat uit eie krag die tegniese vernuwing kan beïnvloed. Ogburn het byvoorbeeld daarby volstaan om ongeveer 100 maatskaplike gevolge van die koms van die vliegtuig te "ontdek", maar die ontwikkeling van die vliegtuig self nie verklaar nie. By die beskrywing van die Industriële Revolusie in Engeland word die hele gebeurtenis dikwels gesien as ʼn regstreekse gevolg van 3 saamvallende ontwikkelinge: die meganisasie van die spin proses, die gebruik van steenkool en die toepassing van die stoomenjin, en daarby word die wisselwerking tussen mens en tegniek buite rekening gelaat.

'n Meer resente voorbeeld van tegniekdeterminisme is die idee van onderontwikkeling, wat beskou word as 'n internasionale variasie op die cultural lag-teorie. Volgens die aanhangers van die teorie is daar net een oplossing vir die probleme van die arm lande van die Derde Wêreld: hulle moet die Westerse tegnologie so gou moontlik oorneem en dan sal "welvaart" vanself volg. By die sogenaamde ekonomiedeterminisme is daar dikwels sprake van 'n soort spiraal waarbinne ekonomie en tegniek mekaar hoër opstoot.

Die struktuur van die spiraal word in hoofsaak egter bepaal deur ekonomiese gegewens soos skaarste aan produksiefaktore, grond, kapitaal en arbeid, en die markmeganisme. Waar Marx self nog 'n paar nuanses aangebring het, het baie van sy aanhangers spoedig verval in vereenvoudigde sosio-ekonomiese verklarings waarby produksieverhoudings sender meer as klasseteensteilings gesien is: tegniek speel geen selfstandige rol nie en alles draai om besit van kapitaal.

Die invloed van die argumente van die ekonomiedeterminisme is ook te bespeur in die beskouing oor die ontwikkeling van 'n speerpunt-nywerheid en speerpunttegnologie (dit wil sê ondernemings met ʼn vooruitstrewende produksiewyse, -organisasie en tegniek). Dit gaan immers dikwels om die mededingingsposisie ten opsigte van die buiteland en die bevordering van ekonomiese groei, al is dit nie selektief nie. Ter ondersteuning vir hul siening wys die ekonomiedeterministe graag daarop dat die meeste vernuwing (innovasie) in die nywerhede die gevolg van markbehoefte of-vraag (demand pull) is en nie van tegniese ontwikkeling (technological push) nie.

Volgens die sogenaamde politiekdeterminisme word tegniese ontwikkeling hoofsaaklik bepaal en rigting gegee deur die magstrewes van bepaalde groepe of persone en deur belange-teenstellings. Tegniese vooruitgang is dus die gevolg van pogings om 'n bepaalde magsverhouding te bestendig of juis te vernietig. Volgens die siening is tegniek nie 'n neutrale proses nie, maar 'n magsmiddel, meestal vir die handhawing van die status quo.

Vanselfsprekend neem militêre tegniek in die teorie 'n sentrale plek in, maar ander faktore, soos die ontwikkeling van kernenergie, is ook belangrik. By die sogenaamde ideologie-determinisme word die klem geplaas op die norme en waardes van 'n samelewing en moet die tegniese revolusie in die Weste verklaar word uit die wyse waarop die mens-natuur-verhouding benader is. In teenstelling met ander kulture het daar, volgens die teorie, reeds in die Middeleeue in Europa ʼn beset ontstaan dat die mens nie aan die natuur onderworpe is nie, maar juis in opdrag van God bestem is om die natuur te oorheers.

Vanuit die Middeleeuse kloosters strek ʼn ononderbroke draad via die Renaissance en die 17e-eeuse natuurvorsers na die uiteindelike meganisering van die 18e en 19e eeu. Die grootste kritiek op die voorafgaande teorieë is dat hulle die kompleksiteit van tegniese ontwikkeling verontagsaam en dit te deterministies (vereenvoudig) benader. Tegniese vooruitgang was nog altyd die gevolg van ʼn kombinasie van faktore (stimulerend of vertragend) en feitlik nooit net van een nie.

Periodisering en indeling

Die geskiedenis van die tegniek kan nie so maklik soos algemene geskiedenis in periodes ingedeel word nie omdat die tradisionele geskiedkundige tydperke (byvoorbeeld prehistorie, Oudheid, Middeleeue, Nuwe Tyd) nie daarop van toepassing gemaak kan word nie. Na analogie van die indeling van die prehistorie in die Steen-, die Brons- en die Ystertyd het Lewis Mumford in 1934 in sy Technics and civilization periodes probeer vasstel op grond van die belangrikste energiebron en die materiaal wat gebruik is.

Die periodes wat hy onderskei het, was die van eotegniek (water, wind, hout), paleotegniek (steenkool, yster), neotegniek (elektrisiteit, staal, ligte metaal) en ten slotte (maar nie heeltemal konsekwent nie) die periode van die biotegniek, waarin natuurwetenskaplike metodes op lewensprosesse van toepassing gemaak word. Knee (geb. 1922) het 'n ander indeling gemaak op grond van die opset (organisasie) en die aard van die tegniese bedrywigheid. In sy indeling in 5 fases word elke volgende fase gekenmerk deur ʼn toename in ingewikkeldheid en in vervlegting van tegniese en ander vaardighede.

Die eerste fase, naamlik van werktuigtegniek, was nog betreklik eenvoudig, daarna volg die fases van konstruksietegniek, masjientegniek, energietegniek en ten slotte die bestuurstegniek. Ander meer tradisionele periodiserings is gebaseer op verskillende onderdele van die tegniek of op spesifieke nasionale kenmerke. Baie handboeke oor die geskiedenis van die tegniek het steeds 'n uitgesproke nasionale karakter.

Omdat daar nog nie voldoende ondersoek ingestel is na die kenmerkende faktore en struktuur van die ontwikkelingsproses van tegniese veranderings nie, word in die praktyk meestal volstaan met sogenaamde klein periodisering, dit wil sê die fasering van afsonderlike tegniese vernuwings. ʼn Periodisering wat die hele wêreldgeskiedenis omvat, wek 'n verkeerde indruk, naamlik dat opeenvolgende (tegniese) tydperke duidelik onderskei kan word. In werklikheid het baie vernuwings langsaam ontwikkel, terwyl die "ouderwetse" metodes lank daarna nog toegepas is.

'n Ander gevaar van streng periodisering is dat slegs een bepaalde tegniekstelsel (gewoonlik die moderne Westerse tegniek) as eindpunt van die ontwikkelingsproses gekies word. Alke tegniese ontwikkeling voor die eindpunt word as 'n "pre-industriële" voorfase afgemaak en ander tegniekstelsels word sonder meer as primitief of onderontwikkel veroordeel.

Middeleeue

Hoewel die geskiedenis van die tegniek 'n jong vak is, bevat dit ʼn aantal ingeburgerde begrippe. Dit geld in die eerste plek vir die begrip uitvinding, wat lank van toepassing gemaak is op elkeen wat hom met die "vooruitgang" van die mensdom en die tegniek bemoei het. Tegniese vooruitgang is deur baie mense verkeerdelik beskou as bloot ʼn kwessie van wie wat wanneer uitgevind het, en 'n omvattende lys van uitvindings in chronologiese volgorde moes die geskiedenis van tegniek kort en saaklik weergee.

Die benadering het spoedig in ʼn doodloopstraat beland. Van die meeste uitvindings voor 1500 is die naam van die uitvinder onbekend en baie van die uitvindings voor en na 1500 is in werklikheid nie uitvindings nie. Die wiel is byvoorbeeld nie uitgevind nie, maar "ontwikkel". Die motor, radio, televisie en bandopnemer is elk 'n reeks tegniese stelsels, bestaande uit uitvindings en tegniese ontwikkelings wat met mekaarverband hou, dit wil sê ʼn akkumulasie van tegniek. Om dit nog duideliker te stel, kan die voorbeeld van die Middeleeuse tegniek gebruik word.

In die Middeleeue het die sentrum van die kultuur en ekonomie (landbou) verskuif na die noorde (Noord-Frankryk, Rynland, België en Suidwes-Engeland). Slawearbeid, wat ʼn normale verskynsel in die Oudheid was, het in die Middeleeue min voorgekom. Op geestelike en sosiale gebied het die Kerk 'n soort monopolie verkry. Die moeiliker bewerkbare (klei) grond van Noordwes-Europa het die soeke na verbeterde landboumetodes, die vervanging van mannekrag deur masjiene en die gebruik van ander energiebronne gestimuleer.

Materiële behoeftes, gepaard met 'n ander instelling teenoor die natuur en die tegniek, het 'n klimaat geskep waarin nuwe tegniese ontwikkeling moontlik geword het. Die gebruik van die swaar ploeg, wind- en watermeulens (ook reeds in die Oudheid bekend) en perdekrag in die landbou was nie soseer los "uitvindings" nie as deel van ʼn tegniese verandering wat nie individueel bepaal kan word nie. Om al die redes word deesdae eerder van invensie as van uitvinding gepraat.

'n Uitvinding word dikwels geassosieer met genieë of briljante geleerdes wat met ingewikkelde apparaat aan die werk is. Invensie is iets heeltemal anders: dit is 'n fase van tegniese ontwikkeling waarin gerigte soeke (navorsing) tot 'n nuwe kombinasie van tegniese kennis lei. In die invensiefase is daar nog geen nuwe produk of nuwe proses nie - die kom eers in die tweede fase van tegniese ontwikkeling, naamlik innovasie (vernuwing). Innovasie is 'n taamlik nuwe begrip en het betrekking op die eerste kommersiële toepassing van 'n nuwe vinding (produk of proses) in samehang met ander verbandhoudende aktiwiteite, soos finansiering, produksie-organisasie en marknavorsing.

Ekonomiese motiewe speel vanselfsprekend 'n belangrike rol in die innovasiefase. Dit is te meer die geval by die laaste fase van moderne produkontwikkeling. Hierdie laaste fase, waarin die tegniese nuwigheid tot penetrasie van die mark en dus tot grater verspreiding van die nuwe tegniek lei, word diffusie genoem. Vir die geskiedenis van tegniek is nie net die invensiefase van belang nie; alle fases is essensieel vir ʼn goeie begrip van die plek wat tegniek in die samelewing inneem.

Uit die ontwikkelingsfases van afsonderlike produkte en (nuwe) tegniese prosesse kan nie sonder meer 'n algemene patroon afgelei word nie. Daarvoor is die verskille in omstandighede en belang van die nuwighede veels te groot. Daar moet eers op die vlak van klein periodisering (die fasering van afsonderlike tegniese vernuwings) geprobeer word om 'n ordelike struktuur aan die verskeidenheid van tegniese veranderings (van klein nuwighede tot ingrypende ontwikkeling) te verleen. Eers daarna kan geprobeer word om die ontwikkeling van tegniek in hanteerbare periodes of fases te skets. Tot dusver is daarmee nog nie sukses behaal nie.

Industriële Revolusie

Die begrip industriële revolusie word gewoonlik gebruik om die beginpunt van die toepassing van industriële tegniek (nywerheidstegniek) in die Westerse wêreld aan te dui. Aanvanklik is die term in verband gebring met die meer bekende Franse Revolusie (1789-1799) en bedoel om in teenstelling met hierdie gewelddadige omwenteling die klem te plaas op die kompleksiteit van veranderings wat in die 2e helfte van die 18e eeu in Engeland plaasgevind het, in besonder die veranderings in produksie as gevolg van 'n hele reeks tegniese vernuwings.

Die veranderings was in nuwe metodes (byvoorbeeld in die weefproses), nuwe energiebronne en ʼn gewysigde organisasie, wat met die term factory system (fabriekmatige produksie) aangedui is. Uit hierdie elemente blyk dit reeds dat die Industriële Revolusie meer as net 'n tegnies-historiese proses was. Die hele samelewing was daarby betrokke en is daardeur geraak. Groot stede het ontstaan, die aristokratiese landelike lewe het verdwyn en die menseverhoudings in die produksieproses het plek gemaak vir saakliker verhoudings.

Hoe belangrik die sosiale implikasies was, blyk veral uit vergelykings met ander periodes waarin ook groot tegniese vernuwing plaasgevind het, byvoorbeeld die Middeleeue. In die Middeleeue is wind- en watermeulens vir die eerste keer algemeen gebruik. Die wyse waarop die energiebronne by swaar arbeid, soos saag, pomp, ensovoorts, benut is, was ook nuut. In die boukuns (Gotiek) en die skeepsbou (seevarende seilskepe) is heeltemal nuwe rigtings ingeslaan en in sommige bedrywe, byvoorbeeld die boubedryf, is interessante arbeidsbesparingsmetodes ingevoer, byvoorbeeld deur die gebruik van die vliegwiel.

Al die veranderings was so revolusionêr dat ʼn vergelyking met die Industriële Revolusie in Engeland nie onvanpas is nie. Maar die vergelyking skiet te kort, juis vanweë die sosiale veranderings. 'n Fabriekstelsel met gesentraliseerde produksie en gevolglike verstedeliking was in die Middeleeue onmoontlik. Daar het in die Middeleeue nie 'n stedelike arbeidersklas ontstaan nie en die sosio-ekonomiese beeld is steeds deur die landbou bepaal.

Die tegniese veranderings was wel nie geïsoleer nie, maar kon nie ʼn stempel op die samelewing as geheel afdruk soos wat tydens die Industriële Revolusie om verskeie redes wel gebeur het nie. Die Industriële Revolusie het ook op 'n breër sosiale vlak verandering teweeggebring, naamlik die geleidelike oorgang van die ou hiërargiese standestaat (Ancien Régime) na die moderne industriële samelewing. Die oorgang het vanselfsprekend nie sonder skokke geskied nie, net soos wat die proses van industrialisasie in die verskillende lande vanselfsprekend ook nie op dieselfde wyse as in Engeland plaasgevind het nie.

Ondanks al die verskille en skakerings kan in die geskiedenis van die tegniek oor die algemeen 2 opeenvolgende hoof fases onderskei word. Die eerste fase, naamlik die van meganisering, het betrekking op meganisasie in die nywerheid (tekstiel, staal) en vervoer (stoomtrein), terwyl die tweede fase gekenmerk word deur outomatisering en deur kwalitatiewe veranderings in die verhouding tussen tegniek en natuurwetenskappe. In laas- genoemde geval word ook van ʼn tegnologiese revolusie gepraat.

Tegnologiese revolusie

Wetenskap en tegniek word deesdae gewoonlik as 'n same- hangende geheel beskou. Dit blyk onder meer uit die toenemende gebruik van die term tegnologie, waarmee bedoel word die algemene formulering van tegniese probleme en die skepping van algemeen geldige voorwaardes vir die oplossing daarvan. Tegnologie en natuurwetenskappe gaan hand aan hand. Dit is egter nie vanselfsprekend nie. Daar was wel altyd ʼn bepaalde verhouding tussen die soeke na praktiese oplossings en wetenskap (in die ruimer sin van nadink oor die grondslae van die natuur en die samelewing), maar tegniek is nie sonder meer toegepaste wetenskap nie.

Net so min kan elke geval van wetenskaplike vooruitgang beskou word as 'n abstrakte formulering van bestaande (tegniese) werklikhede. Die verhouding is ingewikkelder en in historiese sin veranderlik. In beginsel is wetenskap en tegniek 2 verskillende menslike aktiwiteite wat maar eers in die onlangse verlede konsekwent met mekaar in verband gebring is. In Europa, maar ook elders, was deduktiewe denke (denke vanuit abstraksies) tot en met die Renaissance die aanvaarde norm, terwyl induktiewe denke, ten nouste verbonde aan die empirie (dit wil sê afleidings gegrond op waarneming), die uitsondering was. Die toedrag van sake het slegs geleidelik verander.

'n Belangrike oorgangsfiguur was Francis Bacon, wat aan die begin van die 17e eeu in Engeland gepleit het vir eksperimentele wetenskap en daarop gewys het dat dit noodsaaklik was vir wetenskaplikes om kennis te neem van die werk van ambagslui. Ambagslui moes op hul beurt weer meer kennis van wetenskap opdoen. Die stelling was die kern van Bacon se werkplan, wat onder meer ʼn utopiese boek bevat het oor ʼn samelewing wat nie deur staatslui regeer is nie maar deur praktiese en eksperimenterende geleerdes: Nova Atlantis ("Nuwe Atlantis"). Die proses waarin wetenskap en tegniek mekaar wedersyds beïnvloed, soos bepleit deur Bacon, het egter stadig ontwikkel. Bacon het self maar met min mense uit die praktyk in aanraking gekom.

Die ysterbrûe, stoomenjins en tekstielmasjinerie van die 18e en 19e eeu is nog hoofsaaklik ontwerp en gebou deur gewone (dit wil sê wat nie gestudeer het nie) smede, timmerlui en konstrukteurs. Daar word algemeen aanvaar dat die ontwikkelings op tegniese gebied tydens die Industriële Revolusie nog die gevolg was van ekonomiese stimulus, ambagtelike vaardigheid en praktiese proefneming. Die (praktiese) ambagslui het egter nie meer in 'n natuurwetenskaplike vakuum gewerk nie, maar het reeds sekere kontak met die wetenskap gehad.

Die "huwelik" tussen tegniek en natuurwetenskappe is eers omstreeks 1900 voltrek. So het die stoomenjin (ontwikkel in die praktyk) aan leiding gegee tot die termodinamika, net soos die vliegtuig (na 1900) die aërodinamika voortgebring het. Maar die opkoms van die chemiese nywerheid omstreeks die middel van die 19e eeu het direk verband gehou met die resultate van sistematiese navorsingswerk. In die nywerheidsvakke het aparte wetenskaplike laboratoria in diens van produksie en produksieprosesse reeds in ʼn vroeë stadium bestaan.

Duitsland het die voortou geneem met onder meer die laboratorium van Justus von Liebig (1803-1873). Dit was in breë trekke ook die geval met die ontwikkeling van die elektriese bedryf in die VSA, waar Edison se laboratorium in Menlo Park 'n belangrike rol gespeel het. Edison het byvoorbeeld in 1879 na omvangryke navorsing die geskikte materiaal gevind vir die gloeidraad in die (elektriese) gloeilamp, wat die hele wêreld sou verower.

Ontwikkelinge in die 20e eeu kan as 'n wetenskaplik-tegniese spiraal beskou word. 'n Deel van die wetenskaplike ondersoek word eers moontlik wanneer hoogs ontwikkelde tegniek die nodige apparaat daarvoor beskikbaar gestel het. Die uiteindelike resultate van die wetenskaplike ondersoek maak dan weer nuwe tegniese ontwikkeling moontlik. Die verstrengeling van tegniek en wetenskap word met die term wetenskaplik-tegnologiese revolusie (of kortweg tegnologiese revolusie) aangedui om dit te onderskei van die Industriële Revolusie.

Industriële argeologie

Industriële argeologie vorm ʼn afsonderlike afdeling van die geskiedenis van tegniek. Die term word sedert 1951 gebruik vir die werk van amateurs wat hulle beywer het vir die behoud en die beskrywing van monumente van die eerste fase van die Industriële Revolusie, soos fabrieke, brûe, treine en masjinerie. Hulle het hulle meestal beperk tot die (min of meer) georganiseerde en gesistematiseerde inventarisasie van die fisiese oorblyfsels van vroeëre industriële bedrywighede.

Soms is die oorblyfsels ook in belang van die sosiale geskiedenis van waarde geag. Die fisiese plekgebonde oorblyfsels was immers nie net fabrieke met hul installasies nie, maar ook werkplekke, nywerheidsprodukte, arbeiderwonings, vervoermiddels en oorblyfsels van siviele tegniek, soos meulens, brûe, sluise, kanale en dyke. Nie net amateurs nie, maar ook wetenskaplikes van verskillende vakrigtings is vandag met die industriële argeologie gemoeid. Industriële argeologie het vir die geskiedenis van tegniek 'n tweeledig nut.

Die vak lewer 'n skat aan gegewens en is beter as handboeke daartoe in staat om by die gewone bevolking 'n belangstelling in tegniek as kultuurgoed te wek. Die werkterrein van industriële argeologie het intussen groter geword. Vroeër is daar nie verder teruggegaan as die begintyd van die Industriële Revolusie nie, maar vandag word vroeëre tydperke van tegniese ontwikkeling ook by die ondersoek betrek. Boonop is die ondersoekmetodes meer sistematies en minder antikwaries.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 85 - 96