Mynstakings (1913/14, 1922)

Die staking van Blanke mynwerkers aan die Witwatersrand in 1913/14 het uit ontevredenheid oor toestande in die myne en die hoe lewenskoste gespruit. Die eerste reeks stakings het op 'n oorwinning vir die mynwerkers uitgeloop, maar in Januarie 1914 het die regering die staking met behulp van die weermag beëindig en die leiers gedeporteer.

Die stakings in 1922 het veel ernstiger afmetinge aangeneem en uiteindelik in ʼn revolusie ontaard. Die grondoorsaak daarvan was die mynmaatskappye se besluit om van goedkoper Swart arbeid ten koste van die Blankes gebruik te maak.

Dit sou beteken dat die Blanke mynwerkers Hul lewenstandaard sou moes verlaag om met die Swart arbeiders mee te ding. Sosialistiese en Kommunistiese elemente in die vakbonde het die ontevredenheid van die mynwerkers uitgebuit en hulle aangehits om die regering tot 'n val te bring. Die opstand van die arbeiders is met geweld deur die polisie en weermag onderdruk, maar het uiteindelik gelei tot die val van die Smuts-regering in 1924.

Inleiding

Die arbeidsonrus wat die Unie van Suid-Afrika in die eerste 12 jaar van sy bestaan geteister het, het gespruit uit die Blanke arbeiders se vrees dat hulle deur die kapitaliste ten koste van goedkoop Swart arbeid opgeoffer sou word. Aanvanklik was die meeste Blanke arbeiders in die goudmyne van Britse afkoms en hulle het hulle na die Britse voorbeeld in vakbonde verenig. Hulle het hul politieke heil in die Arbeidersparty onder leiding van kol. F.H.P. Creswell gevind.

Die party het reeds voor Uniewording in Transvaal ontstaan en na 1910 oor die hele Suid-Afrika uitgebrei. Met die verkiesing van 1910 het die Arbeidersparty 4 setels verower. In 1911 het die Arbeidersparty steun verleen aan die Mijnen en Bedrijfen Wet, wat onder meer ʼn bepaling bevat het waarvolgens geskoolde en halfgeskoolde arbeid vir Blankes gereserveer is.

Die wet het die Blanke arbeiders dus teen die mededinging van goedkoper Swart arbeid beskerm. Mettertyd het die vakbonde 'n ooreenkoms met die Kamer van Mynwese bereik waarvolgens die status quo gehandhaaf sou word, dit wil sê die verhouding tussen die getalle Blanke en Swart arbeiders sou onveranderd bly. Die regering van genl. Louis Botha het die steun van die mynmagnate geniet, maar was nie onsimpatiek teenoor redelike eise van die mynwerkers nie. In 1911 het die regering byvoorbeeld 'n wet aangeneem waarvolgens mynmaatskappye verplig is om vergoeding aan mynteringlyers te betaal. Omstandighede het egter ʼn verwydering tussen die arbeiders en die regerende Suid-Afrikaanse Party veroorsaak.

1913/ 14

In Julie 1913 het 'n aantal Blanke werkers met die bestuur van die Nuwe Kleinfonteinmyn by Benoni in 'n geskil oor hul diensvoorwaardes betrokke geraak en is hulle as gevolg daarvan afgedank. Die Mine Workers' Union se eis dat die afgedankte werkers heraangestel word, is deur die mynbestuur verwerp en die staking wat deur die Union afgekondig is, het oor die hele Witwatersrand versprei.

Die regering het 'n neutrale houding probeer inneem en het gehoop dat die vakbonde en mynmaatskappye 'n onderlinge ooreenkoms sou bereik. Die onderhandelings tussen die arbeiders en die mynbesture het geen vrugte afgewerp nie en uiteindelik was die Mine Workers' Union se erkenning deur die Kamer van Mynwese ook op die spel. Genl. J.C. Smuts, wat die portefeuljes van Mynbou, Verdediging en Justisie in die Botha-kabinet beklee het, het ʼn verbod op die hou van openbare protesvergaderings geplaas.

Die verbod is veronagsaam en op 4 Julie 1913 het 'n oproerige skare wat op die markplein in Johannesburg vergader het, met die polisie en berede soldate slaags geraak. Die skare het handuit geruk, winkels geplunder, geboue beskadig en die kantoor van die koerant The Star, wat hulle as die spreekbuis van die mynbelange beskou het, aan die brand gesteek. 'n Poging om die Rand Club aan die brand te steek, is die volgende dag deur soldate van die Britse garnisoen verydel. In die skermutseling is 'n groot aantal mense dood of gewond. Botha en Smuts het op 5 Julie uit Pretoria na Johannesburg vertrek om as bemiddelaars op te tree.

Hulle het die leiers van die arbeiders in die Hotel Carlton ontmoet. Die hotel is deur 'n woedende skare omsingel en Botha en Smuts het geen ander keuse gehad as om aan die meeste van die arbeiders se eise toe te gee nie. Volgens die ooreenkoms wat J.T. Bain, die leier van die arbeiders, op Botha en Smuts afgedwing het, sou die Mine Workers' Union deur sowel die Kamer van Mynwese as die regering erken word.

Arbeiders wat gestaak het, sou nie vervolg word nie, die gesinne van mynwerkers wat gewond of dood is, sou staatshulp ontvang, die werkers by die Nuwe Kleinfonteinmyn sou heraangestel word, en die griewe van al die mynwerkers sou ondersoek word. Die ooreenkoms was 'n groot oorwinning vir die arbeiders en ʼn groot vernedering vir die regering, meer spesifiek vir Smuts, wat dit as 'n persoonlike neerlaag beskou het. Aan die einde van 1913 het steenkoolmynwerkers in Natal gestaak en in Januarie 1914 het spoorwegwerkers op die Witwatersrand hulle voorbeeld gevolg.

Kort daarna het die Federasie van Vakbonde ʼn staking van goudmynwerkers afgekondig waaraan sowat 20 000 werkers deelgeneem het. Die keer het die regering onmiddellik gereageer en op 14 Januarie is die krygswet afgekondig. Kommando's en burgermageenhede van die pas gestigte weermag is onder bevel van genl. Koos de la Rey opgeroep en opdrag gegee om die Trades Hall in Johannesburg. hoofkwartier van die stakers, te bestorm.

Nadat De la Rey kanonne op die gebou gerig het, het die leiers van die staking oorgegee. Nege van die leiers, almal nie-Suid-Afrikaans, is dieselfde dag nog onder begeleiding na Durban gebring en gedeporteer. Die deportasie van die leiers op bevel van Smuts het plaasgevind voordat hulle formeel in hegtenis geneem en aangekla is. Dit was strydig met die Suid-Afrikaanse reg, maar in 'n toespraak in die parlement waarin hy sy optrede probeer regverdig het, het Smuts verklaar dat hy die veiligheid van die staat voorop gestel het.

Die leiers was volgens hom Sosialiste wat die staking in 'n revolusie wou omskep om die regering tot 'n val te bring. Voor die einde van 1914, toe die Eerste Wêreldoorlog al aan die gang was, is die gedeporteerdes op staatsonkoste na Suid-Afrika teruggebring. Een van hulle, H.J. Poutsma, het later die organiseerder van Smuts se Suid-Afrikaanse Party geword.

1922

Die stakings van 1922, wat uiteindelik die vorm van 'n revolusie aangeneem het, was sosialisties geïnspireer, hoewel die afskaffing van die kleurslagboom die grondoorsaak daarvan was. Sommige van die ekstremistiese arbeiderleiers was lede van die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party wat die arbeiders aangehits het met die slagspreuk dat "wit" Suid-Afrika beveilig moes word.

Die meeste van die stakende arbeiders was Afrikaners. Die Afrikaners se verhuising na die stede, wat na die Anglo-Boereoorlog reeds begin het, is versnel deur die ekonomiese depressie wat Suid-Afrika, net soos Europa, na die Eerste Wêreldoorlog getref het. Hulle het meestal halfgeskoolde arbeid verrig en hulle by die vakbonde van die Blanke, geskoolde arbeiders geskaar. Die vakbonde het hulle beywer vir die handhawing van die kleurslagboom soos dit in die Mijnen en Bedrijfen Wet vervat was, en was gekant teen 'n versteuring van die balans tussen Blanke en Swart arbeiders.

Die Afrikaner se verstedeliking het gepaard gegaan met die verstedeliking van die Swartes, wat in groot getalle na die Witwatersrand gestroom het om ongeskoolde arbeid in die myne te verrig. Die goudmynbedryf was tydens die depressiejare net na die oorlog Suid-Afrika se enigste bolwerk teen ekonomiese ondergang, maar is terselfdertyd ook nadelig getref. Die prys van goud het gedaal, produksie het afgeneem en produksiekoste het gestyg.

In 1920 moes etlike laegraadmyne sluit. Om die sluiting van meer myne te voorkom, het die Kamer van Mynwese 'n kommissie van ondersoek aangestel om vas te stel hoë produksiekoste verlaag kon word. Die kommissie het aanbeveel dat die kleurslagboom opgehef word: meer Swart arbeiders moes in diens geneem word omdat hulle arbeid goedkoper was. Terselfdertyd moes lone verlaag word. Die Kamer van Mynwese se aankondiging in November 1921 dat Swartes vir halfgeskoolde arbeid gebruik sou word, is deur die vakbonde verwerp omdat dit die getalsverhouding tussen Blankes en Swartes sou verander en talle Blankes as gevolg daarvan werkloos sou wees.

Terwyl onderhandelings tussen die Kamer van Mynwese en die Suid-Afrikaanse Industriële Federasie nog aan die gang was, het steenkoolmynwerkers op 1 Januarie 1922 uit protes teen 'n verlaging van hul lone begin staak. Op 10 Januarie het goudmynwerkers ook begin staak. Sowat 20 000 werkers het aan die staking deelgeneem, en weens die staking was 180 000 Swartes ook ledig. Die Kamer van Mynwese het 'n nuwe verhouding van 1 Blanke tot 10,5 Swartes voorgestel, maar mynwerkers het 'n verhouding van 1 tot 3 (in ooreenstemming met die bevolkingsamestelling) geëis en die onderhandelings het doodgeloop.

Die regering het onder leiding van genl. Smuts, wat in 1919 premier geword het, aanvanklik neutraal probeer bly, maar die stakers het Smuts daarvan verdink dat hy met die mynmagnate heul. In die verkiesing van 1920 het die Nasionale Party (wat in 1914 gestig is) meer setels as Smuts se Suid-Afrikaanse Party verower, met die gevolg dat Smuts slegs met die steun van die Unioniste aan die bewind kon bly. Die Unioniste was verteenwoordigend van die mynbelange en het uit vrees vir die republikeinsgesinde Nasionale Party met die SA Party saamgesmelt sodat die party in die verkiesing van 1921 'n klinkende oorwinning behaal het.

Die mynwerkers het dus aan 3 fronte 'n stryd gevoer: teen die Kamer van Mynwese, wat verteenwoordigend was van die kapitalisme en uitbuiting; teen die regering, wat volgens hulle die kant van die kapitaliste gekies het; en teen die Swartes, wie se blote teenwoordigheid die stryd laat ontbrand het. Om met die Swart arbeiders te kon meeding, sou die Blanke arbeiders 'n baie laer loon moes aanvaar en sodoende hul lewenstandaard met die van die Swartes moes gelyk stel. Die vrees van die mynwerkers is deur die Sosialisties- en Kommunisties-gesinde vakbondleiers uitgebuit om die stakers teen die regering op te sweep.

Op 'n massavergadering van die stakers in Johannesburg se stadsaal op 5 Februarie 1922 is 'n voorstel aanvaar dat 'n voorlopige republikeinse regering gestig word. Marxistiese slagspreuke van arbeiders oral in die wêreld is gewysig om by die Suid-Afrikaanse omstandighede aan te pas. Een van die baniere waarmee stakers deur die stad gemarsjeer het, het byvoorbeeld gelui: "Workers of the world fight and unite for a white South Africa". Die innerlike teenstrydigheld van die slagspreuk het by die gewone mynwerkers verbygegaan, terwyl dit vir die leiers slegs ʼn middel tot 'n doel was: die stigting van 'n sosialistiese republiek volgens die Russiese model. Die stakers het staatgemaak op die steun van die Arbeidersparty en, omdat die meeste van hulle Afrikaners was, ook op die steun van die Nasionale Party.

Die republikeinse ideaal van die twee ou Boererepublieke het in die NP voortgeleef, maar hoewel Tielman Roos, leier van die NP in Transvaal, 'n afvaardiging van die stakers te woord gestaan het, was hy nie bereid om 'n republiek met geweld tot stand te bring nie. Boonop was dit vir hom duidelik dat die republiek op sosialistiese lees geskoei sou wees. Sommige ekstremistiese Volksraadslede van die Arbeidersparty, onder andere R.B. Waterson, het die stakers se planne gesteun, maar die party het die gedagte van 'n revolusie verwerp.

Smuts het die stakers intussen aangeraai om die Kamer van Mynwese se voorstelle voorlopig te aanvaar. Daardeur het hy die Kamer in sy onversetlike houding gesterk en die regering selfs nog meer verdag gemaak by die stakers. Die Suid-Afrikaanse Industriële Federasie het beheer oor die staking begin verloor en ʼn sogenaamde Council of Action, bestaande uit 5 ekstremistiese leiers , het die leiding geneem. Die owerheid was verplig om in te gryp toe die stakers Swartes en ander arbeiders wat nie gestaak het nie, begin molesteer.

Op 27 Februarie 1922 het die polisie op 'n oproerige skare geskiet en 'n hele paar mense is dood. Die onluste wat daarop gevolg het, het die omvang van ʼn volskaalse opstand aangeneem. Onder leiding van die Council of Action is die stakers in militêre eenhede georganiseer. "Kommando's" het die strate gepatrolleer, die revolusionêre weerstandslied Die rooi vlag gesing en in skermutselings met die polisie en Swartes betrokke geraak. Pogings om 'n poskantoor en ʼn kragsentrale te beset, het misluk, maar groot dele van Johannesburg was reeds onder beheer van die stakers.

Versperrings is op strategiese plekke opgerig en die stakers het hulle so deeglik verskans dat die polisie uit sommige voorstede onttrek is. Die oproer was nie net tot Johannesburg beperk nie, maar het in al die Witwatersrandse dorpe voorgekom, veral in Boksburg. Myne en polisiekantore is aangeval en gevalle van koelbloedige moord op polisiemanne en Swartes het voorgekom. Die situasie het Smuts verplig om sy ongeërgde houding te laat vaar en sterk op te tree.

Op 10 Maart 1922 het hy die krygswet afgekondig en van Kaapstad na Johannesburg gereis. Afdelings van die leer het met die stakers slaags geraak en die plekke waar die stakers hulle ingegrawe het, is deur die lugmag gebombardeer. Hewige straatgevegte met aansienlike lewensverlies het veral in die Oos-Randse dorpe Benoni en Boksburg en in die Johannesburgse voorstede Brixton en Langlaagte gewoed. Die stakers se hoofkwartier in die markgebou in Fordsburg is met kanonvuur bestook en op 15 Maart is die opstand beëindig toe die weerstandsvlag gestryk is en 2 van die Kommunistiese leiers selfmoord gepleeg het.

Op 17 Maart is die staking afgelas. Die Kamer van Mynwese het na die staking soveel arbeiders as wat hy nodig gehad het, op sy eie voorwaardes heraangestel, en spesiale howe is saamgestel om die rebelle te verhoor. Sommige leiers is ter dood veroordeel en opgehang, terwyl ander tronkstraf opgelê of gedeporteer is. 'n Vrywaringswet is deur die parlement geloods om die regering se optrede te wettig. Honderde mense is in die stakings dood en groot skade is aan private eiendom aangerig. Die openbare lewe op die hele Witwatersrand het tydens die staking feitlik tot stilstand gekom, waardeur die ekonomie 'n gevoelige knou toegedien is. Die beëindiging van die opstand

was 'n groot terugslag vir arbeiderorganisasies in Suid-Afrika, maar die wrok teen die myngroepe en die regering het voortgeduur. Saam met die duisende arbeiders het die Nasionaliste Smuts as "die bloedhond van Suid-Afrika" uitgekryt. In 1923 het die Hooggeregshof die kleurslagboom in die Mijnen en Bedrijfen Wet ongeldig verklaar. Die stap het die arbeiders en die Nasionaliste nader aan mekaar gebring. Albei groepe was begerig om Blanke arbeiders te beskerm en het besluit om saam te staan en die Smutsregering uit die kussings te lig.

In die verkiesing van 1924 het die Nasionale Party en die Arbeidersparty ooreengekom om nie mekaar se kandidate te opponeer nie, en hulle het gesamentlik 'n oorwinning oor die SA Party behaal. Hertzog het Creswell en 2 ander Arbeiders in sy kabinet opgeneem. Een van die eerste stappe van die sogenaamde Pakt-regering was die uitvaardiging van die Kleurslagboomwet in 1924.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 45