Nicolaas van Warmelo

N.J. van Warmelo
Ds. N.J. van Warmelo in die tyd toe hy Hervormde predikant was.
Naam	Nicolaas Jacobus van Warmelo
Geboorte	8 September 1835 Gouda, Nederland
Sterfte	21 April 1892 Heidelberg, Transvaal
Kerkverband	Hervormd, NH of G Kerk
Gemeente(s)	Zoutpansberg (Schoemansdal) Heidelberg, Transvaal
Jare aktief	1864–1892
Kweekskool	Universiteit van Leiden

Ds. Nicolaas Jacobus van Warmelo (Gouda, Nederland, 8 September 1835 – Heidelberg, Transvaal, 21 April 1892) was die vierde leraar in die Nederduitsch Hervormde Kerk en ’n kerkleier in Transvaal. Hy was sowat 21 jaar lank Hervormde predikant tot hy in 1885 met die kerkvereniging in Transvaal saamgegaan en van toe tot sy dood predikant in die NH of G Kerk (Verenigde Kerk) was.

Herkoms en opleding

Van Warmelo was die sesde kind van Gerhard van Warmelo (oorlede 1850), predikant van die Hervormde Kerk in Gouda, en sy vrou, Christina Deliana ten Bosch (oorlede 1874). Albei sy ouers is in ’n pastorie gebore. Die familie Van Warmelo, onder wie verskeie predikante, kan teruggevoer word na Henrick van Warmelo, 'n chirurgyn ('n geneesheer met onvolledige bevoegdheid of bloot 'n chirurg), wat in 1625 burger van Deventer in Nederland geword het.

Van Warmelo het sy skoolonderwys aan die Latynse skool in Gouda ontvang en is in 1853 as teologiese student aan die Universiteit van Leiden ingeskryf, waar hy onder proff. N.C. Kist, A. Kuenen, J.H. Scholten en Niermeyer studeer het. (Van die eerste vyf predikante in die NH Kerk in Transvaal het di. Dirk van der Hoff en Van Warmelo aan Leiden studeer en die orige drie, di. A.J. Begemann, G.W. Smits en P.A.C. van Heyningen, aan die Universiteit van Utrecht.) In sy teologiese denke sou Van Warmelo, volgens dr. A.P. du Pont in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, self die nadruk laat val op die wetenskaplikheid van die teologie en 'n meer behoudende weg gaan as die meer radikale sienswyse van sy leermeesters in dié tyd van liberalisme in Nederlandse kerkkringe.

Na Suid-Afrika

Ds. N.J. van Warmelo.

Die eerste mev. (ds.) Van Warmelo, Josina van Vollenhoven, met wie hy in Nederland getroud is en wat 11 maande en 11 dae ná hul huwelik oorlede is op Schoemansdal. Van haar het prof. dr. S.P. Engelbrecht in die Hervormde Kerk se Eeufees-album van 1942 geskryf: "Deur haar sagte en liefderike aard was sy by die Zoutpansbergers baie bemind."

In Januarie 1858 het Van Warmelo sy kandidaatseksamen in die teologie afgelê en in September dieselfde jaar is hy tot die bediening in die Nederlandse Hervormde Kerk toegelaat. Omdat hy weens die skaarste aan vakante gemeentes as gevolg van die ooraanbod van predikante indertyd nie in Nederland 'n beroep kon kry nie, het hy eers daaraan gedink om in Kaapstad onderwyser te word. Maar ná 'n ontmoeting met dr. J.W.G. van Oordt, wat vroeër sy onderwyser was en destyds in Kaapstad in die onderwys werksaam was, het Van Warmelo beplan om as hulpprediker aan die Kaap 'n werkkring te vind. So vertrek hy op 25 Augustus 1862 daarheen.

Tog, ná sy aankoms in Oktober 1862, het die sinode (wat juis in sitting was en waartydens gemoedere oor die vermeende liberalisme in die Kerk hoog geloop het) is sy aansoek om legitimasie in die NG Kerk teruggehou tot nuwe voorwaardes vir legitimasie aanvaar kon word. Teen die verdaging van die sinode was sy legitimasie nog nie afgehandel nie. Die versoek dat hy die pas ingestelde colloquium doctum aflê, het by hom bedenkings opgeroep teen die prosedure wat die sinode gevolg het.

Om in sy lewensonderhoud te voorsien, het hy op 1 April 1863 hulpprediker van ds. J.S. Spijker, bejaarde predikant van die Kaapse gemeente geword, en ontmoet daarna ds. Smits, predikant van die NH Kerk op Rustenburg, van wie hy die toesegging van 'n beroep na die NH gemeente Zoutpansberg aanvaar het.

Hervormde predikant in Transvaal

Die eerste bladsy van die brief van ds. Van Warmelo aan sy moeder in Nederland waarin hy uitvoerig die siekte en dood van sy eerste vrou, Josina, beskryf.

Die kerkie op Schoemansdal is in 1858 gebou, maar met die verlating van die dorp in 1867 deur die swart inwoners van die omgewing afgebrand, saam met die hele dorp. Die argief van die gemeente het bewaar gebly.

Die pastorie op Schoemansdal waarin ds. Van Warmelo gewoon het.

Prop. Van Warmelo is op 14 Junie 1864 te Potchefstroom deur die kommissie van die algemene kerkvergadering tot die bediening in die NH Kerk toegelaat, georden en kort daarna bevestig in Schoemansdal, die noordelikste voorpos van die blanke beskawing in Transvaal. Daar het hy die opbou van kerk en skool ter hand geneem en probeer om as fynbeskaafde en goed onderlegde mens die gemeenskap wat hy dien, te lei en op te voed. Twee groot terugslae sou hom daar tref: Sy eerste vrou sterf in 1865 en die herhaalde aanslae van vyandige swart stamme in dié streek dwing hom om die dorpie Schoemansdal in Julie 1867 te verlaat. Sy vrou se afsterwe was vir ds. Van Warmelo, volgens prof. S.P. Engelbrecht, 'n geweldige slag. Hy het 'n brief aan sy moeder in Nederland geskryf waarin hy sy vrou se siekte en oorlye breedvoerig beskryf. Prof. Engelbrecht meen "'n mens kan die brief nie lees sonder om diep geroerd te word nie". Sy is in die kerkhof op Schoemansdal begrawe. Ds. Van Warmelo het 'n paar dae nodig gehad om die brief te voltooi; vandaar dat dit nie gedateer is nie' boaan staan bloot "Schoemansdal 1865."

Kmdt. Hendrik Potgieter het Schoemansdal in 1848 as die mees noordelik dorpie in die destydse Zuid-Afrikaansche Republiek aangelê. Hy is dan ook daar oorlede en begrawe. In 1855, toe die plek Schoemansdal genoem is na genl. Stephanus Schoeman, het die nedersetting reeds 2 000 blanke inwoners gehad wat in 278 huise gewoon het. Daar was ’n kerkgebou (Hervormd), ’n skool en ’n pastorie. Dit was ’n welvarende sentrum vanweë die ivoorhandel en die handelsverbinding wat João Albasini met Mosambiek onderhou het. Van 1864 af het ds. Van Warmelo ’n groot bydrae gelewer om dit ’n sentrum van die Westerse beskawing te maak. Omstreeks dié tyd het spanning met die omliggende inboorlinge tot ’n uitgerekte oorlog gelei, maar weens ’n gebrek aan daadwerklike bystand van die Transvaalse owerheid kon dit nie beëindig word nie. Op 15 Julie 1867 het die krygsraad onder leiding van kmdt.genl. S.J.P. Kruger besluit om die dorp en distrik te ontruim. So het die inwoners die dorp verlaat en dit aan vernietiging oorgegee. Ná die ontruiming is die hele dorp deur die swart mense van die omgewing aan die brand gesteek en verwoes.

Ds. Van Warmelo het ’n tyd lank met ’n deel van sy gemeente op Marabastad gaan woon, maar het Noord-Transvaal middel 1868 verlaat omdat hy 'n beroep na Heidelberg (Tvl.) aangeneem het, waar hy tot aan die einde van sy lewe as predikant sou staan.

Kerkleier

Ds. Van Warmelo se eerste vrou, Josina van Vollenhoven, is in 1865 op Schoemansdal oorlede.

Op die breëre kerklike terrein het ds. Van Warmelo vroeg reeds 'n rol begin speel. In November 1869 is hy tot skriba van die algemene kerkvergadering en sy kommissie gekies, en as skriba het hy mettertyd 'n groot invloed in die kerk en volkslewe van sy aangenome land gekry. Met die anneksasie van Transvaal in 1877 en die daaropvolgende Britse bewind kon hy hom nie versoek nie, en in die jare van lydelike verset, het hy gereeld op die volksbyeenkomste verskyn en gepreek. Met die groot volksbyeenkoms te Paardekraal in Desember 1880 was hy al predikant wat die vergadering bygewoon het. Hy het daar gepreek en 'n belangrike deel bygedra tot die besluit om met die wapen die Transvaalse onafhanklikheid te herstel.

Kerkvereniging in Transvaal

Sommige afgevaardigdes na die samesprekings tussen kerklike partye in Transvaal, vir Augustus 1891 opgeroep deur pres. Paul Kruger. W.H. Schroëder het dié sketse gemaak wat voorin die notule verskyn het. Ds. Van Warmelo se afbeelding is bo in die middel. Hy, ds. Hermanus Bosman en H.L. Neethling het die Verenigde Kerk verteenwoordig.

Soos weinig ander predikante in Transvaal het ds. Van Warmelo hom met die Transvaalse vryheidstrewe vereenselwig en met die ideaal om 'n sterk, verenigde volk in die republiek te bou. Daarom het hy hom ook beywer, met die vaste oortuiging dat hy 'n goeie saak gedien het, vir 'n nouer samegaan tussen die Afrikaners op kerklike gebied in die republiek. Maar volgens dr. A.D. du Pont in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek het hy, soos sommige van sy tydgenote, hierdie saak aangepak sonder om genoegsaam rekening te hou met verskeie faktore wat 'n vereniging van Afrikaanse kerke sou bemoeilik. Met die onderhandelings wat van 1882 tot 1885 tussen die NH Kerk en die NG Kerk oor kerkvereniging gevoer is, het ds. Van Warmelo as leidinggewende figuur onder die predikante van die NH Kerk aan die besprekings deelgeneem. Hy was skriba van die vergadering van 1882 van die twee kommissies van die deelnemende kerke wat 'n grondslag vir die kerkvereniging moes vind, en het saam met ds. D.P. Ackermann en vyf ouderlinge die NH Kerk verteenwoordig wie se standpunt hy voortdurend stel. Skerp meningsverskille het tussen hom en ds. H.L. Neethling voorgekom oor die naam van die toekomstige, verenigde Kerk en oor die kwessie van onafhanklikheid van hierdie Kerk ten opsigte van die NG Kerk van die Kaapkolonie. Maar deur toegewings is die verskilpunte oorkom en het die ideaal van 'n verenigde Kerk gestalte gekry, hoewel ds. Van Warmelo juis hierin afgewyk van die aanwysings wat die NH Kerk gegee het as grondslag vir die vereniging.

Dr. Du Pont meen dit "is juis hierdie geskilpunte wat in 1882 deur ooreenkoms uit die weg geruim word, wat later herleef en die vereniging grotendeels laat misluk". Mede vanweë ds. Van Warmelo se houding kon die kommissies hul werksaamhede afsluit met die bereiking van 'n basis vir kerkvereniging wat deur die algemene sinodale liggame van die twee kerke aanvaar is, en het die finale voorbereidings vir die vereniging geslaag. Op 7 Desember 1885, toe die eerste algemene kerkvergadering van die verenigde Kerk gekonstitueer word, is ds. Van Warmelo as skriba van dié liggaam gekies.

Hoewel ds. Van Warmelo se ideaal dus geword het, sou dit betreklik gou blyk dat in sommige gemeentes van die NH Kerk wat verenig het, lidmate was wat bedenkings teen die vereniging gekoester het. Maar vroeëre NH lidmate het ds. Van Warmelo se leiding volkome vertrou en hom in die vereniging gevolg. Sy aansien selfs onder NH lidmate was so groot dat hy in November 1886 beroep is na Hervormde gemeentes wat nie aan die kerkvereniging deelgeneem het nie en die wettige voortsetting van dié kerkverband was. Tog het hy vir dié en soortgelyke beroep bedank omdat hy oortuig was dat die aanvaarding daarvan 'n massa-uittog van gewese NH lidmate tot gevolg sou kon hê, en hy niks wou doen om die kerkvereniging te laat misluk nie.

Maar die ontevredenheid by 'n groot deel van vroeëre Hervormde lidmate in die Verenigde Kerk het bly bestaan en die groep wat ná die vasstelling van die naam van die Verenigde Kerk daarvan oortuig was dat van die grondslae van die kerkvereniging, soos in 1882 vasgestel, afgewyk is, is saamgesnoer. Gaandeweg het ds. Van Warmelo ingesien dat die kerkvereniging waarvoor hy hom so hard beywer het, ou verdeeldhede laat herleef en nuwes geskep het. Die twis oor die reg op vaste eiendom van die NH gemeentes wat wel aan die vereniging deelgeneem het, het gevoelens hoog laat loop en ds. Van Warmelo ontstel. Toe pres. Paul Kruger, lidmaat van die Gereformeerd Kerk, in 1891 'n vergadering belê om 'n oplossing vir die geskil te vind, het ds. Van Warmelo se poging om 'n bemiddelende rol te speel misluk en is die saak eindelik in die howe besleg.

Laaste jare

Maria van Warmelo (1850–1916), 'n dogter van landdros Dietlof Maré, was ds. Van Warmelo se tweede vrou.

Hierdie pynlike twiste en verdeeldhede en die feitlike mislukking van die vereniging het ds. Van Warmelo. wat volgens dr. Du Pont "geen strydbare figuur was nie", voor sy tyd verouder. Hoewel hy in sy gemeente, Heidelberg, wat grotendeels uit vroeëre NH lidmate bestaan het, nog 'n hoë aansien geniet het, was sy rol op die breëre kerklike vlak feitlik afgelope. 'n Groot voldoening vir hom was nog die inwyding van die nuwe NH of G kerkgebou op Heidelberg op 13 Maart 1891 en die feit dat hy op 16 Desember andermaal die groot godsdiensoefening by Paardekraal kon lei.

Sy gesondheidstoestand, vererger deur spanning en verdeeldheid wat ook tot in sy eie huis deurgedring het, het vinnig agteruitgegaan. Die dokters kon geen aanwysbare siekte vasstel nie, en hy sterf in die ouderdom van 56 jaar. Sy begrafnis is gelei deur ds. D.P. Ackermann (wat ook verenig en dus die NH Kerk vir die NH of G Kerk verruil het) en het onder blyke van wye belangstelling op Heidelberg plaasgevind. Die regering is verteenwoordig deur kmdt.genl. P.J. Joubert, wat 'n grafrede uitgespreek het.

Van ds. Van Warmelo se hand het net een publikasie verskyn, Een herinnering aan ds. Dirk van der Hoff (Potchefstroom, 1881), terwyl 'n geskiedenis van die kerk in Transvaal wat hy hom voorgeneem het om te skrywe, nooit voltooi is nie.

Kerkstryd ná sy dood

Ná 'n bittere stryd met die Hervormde Kerk oor eiendom, moes Heidelberg 'n nuwe NG pastorie bou, wat ingewy is op 5 November 1897.

Op 17 Julie 1893, 'n jaar en drie maande ná ds. Van Warmelo se dood, moes 'n buitengewone Algemene Kerkvergadering gehou word “van wegen den hachelijken toestand waarin de Kerk gedompeld is”, en daar sou benewens die predikant nog vier afgevaardigdes van Heidelberg dié vergadering bywoon. Die stryd het veral gegaan tussen die Verenigde Kerk en die herstelde Hervormde Kerk om die kerkeiendomme. Op Heidelberg was die toestande nie rooskleuriger nie. Die gesin van ds. A.J. Louw, ds. Van Warmelo se opvolger wat intussen aangekom het, het geen woning gehad om in tuis te gaan nie. Hulle moes 'n heenkome in 'n hotel vind. Die gevoelens teen ds. Louw in sommige kringe het so hoog geloop (hy was immers die eerste predikant hier uit die Kaapse Kerk wees) dat een van die boere met 'n geweer sou rondgeloop het om na ds. Louw te soek met die dreigement om hom te skiet. Intussen het die Hervormde kerkraad geweier om die sleutels van die pastorie aan die Verenigde Kerkraad af te gee. Die eintlike probleem in verband met die pastorie het op 'n buitengewone vergadering van 3 Julie 1893 sy ontstaan gehad. R.P. Ueckermann deel aan die vergadering mee dat hy gedurende daardie week die sleutels van die pastorie by mev. Van Warmelo gevra het. Maar sy het op aandrang van die Hervormde kerkraad geweier om dit te oorhandig. (Dit dui moontlik daarop dat sy gekant was teen die kerkvereniging.) Die vergadering besluit toe om 'n kommissie van drie persone te benoem om as afgevaardigdes met mev. Van Warmelo te onderhandel, terwyl die vergadering intussen sou verdaag. Mev. Van Warmelo het egter volstrek geweier om die sleutels te oorhandig aangesien sy skriftelik daartoe gelas is om dit nie te doen nie.

Regsadvies is vervolgens van die heer Ahrbeck ingewin. In die daaropvolgende bespreking van die saak is “besloten by meerderheid dat de pastorie in bezit genomen zal worden." Terwyl die vergadering weer verdaag, sou die broeders R.P. Ueckermann en P. Venter die taak gaan afhandel. “Maar zulks zal geschieden met alle bedaardheid, terwijl niemand anders toegelaten zal worden tegenwoordig te zijn; en indien eenig tegenstand of verzet zich voordoet, dan niet meer tegenstand te bieden." Ná 'n uur het die betrokke persone teruggekeer en gemeld dat hulle die pastorie sonder enige teenstand oopgemaak het. Die besittings van mev. Van Warmelo wat nog in die huis was, kon 'n week lank in die studeerkamer gelaat word.

By geleentheid van die volgende vergadering, op 31 Julie, het Ueckermann verder verslag gedoen oor dié aangeleentheid: Mev. Van Warmelo het intussen haar meubels verwyder. Maar 'n kriminele dagvaarding is deur die staat namens die Hervormde kerkraad teen Ueckermann uitgereik. Die voorlopige ondersoek het toe reeds plaasgevind, en sonder sy medewete is 'n borgtog van £150 aan hom toegestaan. Die Hervormde kerkraad het beweer dat, volgens 'n beëdigde verklaring van ene timmerman A. Owen verkry, Ueckermann met sy hulp die deur met 'n vals sleutel oopgemaak en die pastorie in besit geneem het. Op dieselfde vergadering is ook kennis geneem van 'n protesgeskrif waarin 'n ouderling en diaken namens die Hervormde gemeente beswaar aanteken teen die handelswyse van die kerkraad. Daar het egter niks van die hofsaak gekom nie omdat die waarnemende staatsprokureur geweier het om stappe te doen.

Nuwe pastorie

So het die stryd om die besit van sekere van die kerkeiendomme nog vier jaar lank geduur met baie onverkwiklike gevolge aan weerskante, en dit sou eers 11 jaar ná die vereniging deur 'n hof bevel besleg word. Eindelik het die pastorie oorgegaan in die hande van die Hervormde kerk. Ná die skikking moes ander voorsiening vir die huisvesting van die pastoriegesin gemaak word. Die nuwe pastorie wat toe opgerig is, is in November 1897 in gebruik geneem.

Gesinslewe

Ds. Van Warmelo en sy tweede vrou, Maria Maré, se dogter Johanna Brandt (1876–1964) was bekend vir die spioenasie wat sy tydens die Tweede Vryheidsoorlog vir die Boeremagte verrig het en die boek wat sy ná die oorlog hieroor geskryf het, Die kappie-kommando.

Nadat hy die versoek aanvaar het om na Zoutpansberg as Hervormde predikant te gaan, het prop. Van Warmelo eers in 1863 na Nederland teruggekeer, alwaar hy op 17 Februarie 1864 in die huwelik bevestig is met Josina van Vollenhoven, vyfde kind van Pieter van Vollenhoven, president van die regbank van Rotterdam. Ná haar dood op 28 Januarie 1865 op Schoemansdal in Noord-Transvaal, trou hy op 5 April 1867 met Maria Magdalena Elizabeth Maré, dogter van Dietlof Siegfried Maré (1850–1916), landdros van Zoutpansberg, en sy eerste vrou, Johanna Adriana Kruger (1828–1874). Uit dié huwelik is vyf seuns gebore, van wie twee jonk oorlede is, en twee dogters, van wie die jongste, Johanna van Warmelo, bekend as skryfster van Die kappie-kommando (1913) was en later getroud is met ds. L.E. Brandt, predikant in die NH Kerk, nes haar vader en oupas aan vaders- sowel as moederskant. Sy was ook ’n profeet wat ’n visioen oor die toekoms van Suid-Afrika ontvang het, waarna sy verskeie boeke oor omstrede genesingspraktyke geskryf het.

Bronne

• (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) De Kock, W.J. en Krüger, prof. D.W. 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1935. Gedenkboek van die Nederduitsch Hervormde Gemeente Heidelberg 1865–1935. Heidelberg: Kerkraad van Heidelberg.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1953. Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerke van Afrika. Kaapstad, Pretoria: H.A.U.M.–J.H. de Bussy.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.