NG gemeente Heidelberg, Gauteng

Die NG kerk Heidelberg, Gauteng. Die Klipkerk is op 5 Mei 1971 deur die Historiese Monumentekommissie tot 'n historiese gedenkwaardigheid verklaar.

Die NG gemeente Heidelberg (Gauteng) is 'n gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk op die dorp Heidelberg, Gauteng, wat tot omstreeks 1994 as Heidelberg, Transvaal, bekendgestaan het om dit te onderskei van die Wes-Kaapse gemeente met dieselfde naam.

Stigting

Ds. N.J. van Warmelo.

Ds. A.J. Louw het van 1893 af 39 jaar lank in die gemeente gestaan.

Die NG gemeente Heidelberg is op 27 Junie 1865 gestig. Reeds aan die einde van daardie jaar kon die kerkgebou ingewy word. In 1891 is die bestaande sierlike en uitstaande gebou ingewy en deur die gemeente betrek. Die ou kerk is afgebreek en die materiaal is gebruik om die pastorie in Van der Westhuizenstraat te bou. Blykbaar was die bouwerk aan die kerktoring nie na wense nie, want weens 'n besonder nat reënseisoen in 1909, stort hierdie struktuur tydens die besige katkisasieweek, toe talle lidmate om die kerk kampeer, ineen. Dit was nadat ds. A.J. Louw en enkele kerkraadslede 'n paar uur vantevore in die toring opgeklim het om ondersoek in te stel. Deur die genade gebeur dit gedurende die etensuur toe niemand naby is nie, en val die toring weg van die kerk af sodat die hoofgebou nie beskadig is nie. Die slag kon duidelik twee straatblokke ver in, onder andere, die pastorie in Van der Westhuizenstraat gehoor word sodat ds. Louw aan tafel opmerk: "Daar val die toring." In 1911 is die herboude toring ingewy met ds. J.D. Kestell van Ficksburg wat die inwydingsdiens waarneem het.

Op 18 Julie 1867 is ds. N.J. van Warmelo tot eerste leraar van die Hervormde gemeente bevestig en in 1885 het hy met die vereniging tussen die NH en NG Kerk saamgegaan en leraar geword van die NH of G gemeente Heidelberg. Hy is opgevolg in 1893 deur die onvergeetlike ds. A.J. Louw, wat 39 jaar lank met seën hier gearbei en onuitwisbare spon nagelaat het. Na hom het ds. P.J. Viljoen hier gestaan van af 1932 tot 1951. In 1951 het ds. A.M. Meiring die bediening aanvaar.

Die gemeente en die opvoeding

In 1951 skryf die medewerker van Ons gemeentelike feesalbum: “Hierdie gemeente is een van die gemeentes van ons Kerk wat die Here tot 'n besondere taak geroep het. Ds. Louw was volksman in murg en been. Hy kon nie anders as om die opvoeding van die jeug van ons volk op Christelik-nasionale grondslag van die uiterste belang te beskou en met alle mag daarvoor te ywer nie. Hierdie oortuiging is by hom gesterk en deur die gebeurtenisse kort ná die Tweede Vryheidsoorlog tot rypheid gelei. In die ontredderde toestand van daardie dae moes die gemeente verantwoordelikheid aanvaar vir 28 weeskinders uit die konsentrasiekamp naby Heidelberg.”

Die enigste skool wat hierdie kinders kon besoek, was die staatskool, gehuisves in 'n gebou wat voor 1900 deur die gemeenskap opgerig is, wat onteien is deur die Milner-regime en tot vandag toe nog in hande van die staat is, alhoewel die transportakte daarvan nog altyd (1951) in besit is van die kerkraad van hierdie gemeente. Die vooropgestelde doel van hierdie staatskool, sowel as van al die ander van daardie skole, was om die Afrikaanse kind te verengels. Die enigste taal van onderrig was Engels, en onderrig in die gods-diens was heeltemal op die agtergrond geskuiwe. Baie ouers het die grootste beswaar gemaak om hul kinders in so 'n skool te laat onderrig, maar bo alles was die gedagte ondraaglik om daardie 28 weeskindertjies, wie se ouers alles op die altaar van vryheid opgeoffer het, daarheen te stuur.

Met groot geesdrif is onder leiding van ds. A.J. Louw besluit om 'n onafhanklike CNO-skool op Heidelberg te stig, met die 28 weeskinders as kern. In die begin was die hoofklaskamer van hierdie skool die kelder onder die kerk, in daardie dae bekend as die grot van Adullam. Hieruit het die opvoedingsinrigtings van Heidelberg gegroei: die Volkskool, die Hoër-Volkskool en die Onderwyskollege. Rondom hierdie skole het die kosinrigtings van Heidelberg verrys: Transvalia, Concordia, Excelsior en vier kleiner koshuise in aangekoopte geboue, waarin byna 500 leerlinge 'n Christelike tuiste gevind het. Hierdie geboue het die kerkraad ongeveer £70 000 gekos.

“Daar is reeds besluit om voort te gaan met hierdie taak en eerlang sal by 'n tagtigduisend pond gevind moet word om meer koshuise te bou,” aldus Ons gemeentelike feesalbum. “Die Kerklike Koshuise van Heidelberg is alom bekend. Al meer en meer lei die Here hierdie gemeente om in en deur hierdie koshuise reddingswerk te doen. Uit Kenia, Tanganjika, die Rhodesiës en Natal stuur die ouers hul kinders hierheen om in Christelike nasionale gees opgelei en gehuisves te word. Uit die groot stede kom hulle na ons om hulle te beskerm teen die gevare van die stad. Kinders van geskeie ouers klop gedurig smekend by ons aan om opname. Ouers wat albei moet werk, stuur graag hul kinders hierheen. Die werk waartoe die Here hierdie gemeente geroep het, gaan voort en sal tot in die verre toekoms moet voortgaan.”

In later jare het die gemeente se belangrike rol in die onderwys gekwyn ná die sluiting van die Heidelbergse Onderwyskollege en die afname in die skoolkoshuise se getalle van 500 in 1970 tot minder as 100 in 2004. Dis onbekend wat dit nou (2015) is.

Ds. Louw se koms

Voordat die kerkraad van die gemeente Heidelberg, Tvl., op 3 Desember 1892 'n beroep kon uitbring in die plek van wyle ds. Van Warmelo, moes die waarborglyste wat uitgestuur is, eers nagegaan word om vas te stel of die gemeente die salaris van die predikant wat beroep sou word, kon waarborg. Dit het geblyk dat die totale bedrag van £423-16-6 gewaarborg kan word. Aangesien die salaris van die predikant op £400 p.j. vasgestel is, kon die kerkraad toe 'n beroep uitbring. Op die tweetal uit die groslys het die name van ds. A.J. Louw van Vryheid en ds. D.P. Ackerman van Wakkerstroom gekom en eersgenoemde is gekies. Die beroepsbrief is in gereedheid gebring en aan hom afgestuur. Ds. Louw het egter nog om uitstel van twee weke gevra. In sy antwoord van 9 Januarie 1893 neem hy die beroep aan en skryf onder meer soos volg: “Het is nauwelijks noodig u te zeggen dat hoe vereerend ook, het voor mij zwaar uiterst zwaar was tot eene beslissing in deze zaak te komen. Een arbeidsveld te verlaten waarop de zegen des Heeren zoo kennelijk heeft gerust, eene gemeente op te geven met wier wording en leven wij op 't nouwst vereenzelvigd zijn geworden van vele en dierbare zielen afscheid te nemen, die door heilige banden aan ons verbonden zijn, dit alles, en veel meer nog vaarwel te zeggen, heeft geen geringen strijd gekost. Maar de stille overtuiging kwam langzamerhand over ons dat de stem uit Heidelberg die des Heeren was.”

Op ontvangs van hierdie brief is daar toe 'n kommissie benoem om die nodige stappe vir ’n behoorlike ontvangs vir ds. Louw op 8 April 1893 te reël. Ds. Louw sou gevra word om self 'n wa te vind wat sy goed van Vryheid af na Heidelberg kon vervoer, terwyl die kerkraad die transportkoste sou betaal. Ds. Louw het egter vereers alleen oorgekom, maar eers nadat hy saam met die gemeente die kerkgebou ingewy het. Aangesien mev. Louw nie gesond was nie, het hy die gesin Kaap toe geneem. Hy het al die huisraad op Vryheid verkoop en sou in Kaapstad of Johannesburg nuwe meubels aankoop. Die wa het net sy boeke vervoer.

Heidelbergse kerkstryd

Ds. en mev. Louw en hul oudste twee kinders.

Ds. Louw sou in die hitte van 'n kerkstryd op Heidelberg aankom. Op 17 Julie 1893 moes daar 'n buitengewone Algemene Kerkvergadering gehou word “van wegen den hachelijken toestand waarin de Kerk gedompeld is”, en daar sou benewens die predikant nog vier afgevaardigdes van Heidelberg dié vergadering bywoon. Die stryd het veral gegaan tussen die Verenigde Kerk en die herstelde Hervormde Kerk om die kerkeiendomme. Op Heidelberg was die toestande nie rooskleuriger nie. Die gesin van ds. Louw wat intussen aangekom het, het geen woning gehad om in tuis te gaan nie. Hulle moes 'n heenkome in 'n hotel vind. Die gevoelens teen ds. Louw in sommige kringe het so hoog geloop dat een van die boere met 'n geweer sou rondgeloop het om na ds. Louw te soek met die dreigement om hom te skiet. Intussen het die Hervormde kerkraad geweier om die sleutels van die pastorie aan die Verenigde Kerkraad af te gee. Die eintlike probleem in verband met die pastorie het op 'n buitengewone vergadering van 3 Julie 1893 sy ontstaan gehad. R.P. Ueckermann deel aan die vergadering mee dat hy gedurende daardie week die sleutels van die pastorie by mev. Van Warmelo gevra het. Maar sy het op aandrang van die Hervormde kerkraad geweier om dit te oorhandig. Die vergadering besluit toe om 'n kommissie van drie persone te benoem om as afgevaardigdes met mev. Van Warmelo te gaan onderhandel, terwyl die vergadering intussen sou verdaag. Mev. Van Warmelo weier egter volstrek om die sleutels te oorhandig aangesien sy skriftelik daartoe gelas om dit nie te doen nie.

Regsadvies is vervolgens van die heer Ahrbeck ingewin. In die daaropvolgende bespreking van die saak is “besloten by meerderheid dat de pastorie in bezit genomen zal worden." Terwyl die vergadering weer verdaag, sou die broeders R.P. Ueckermann en P. Venter die taak gaan afhandel. “Maar zulks zal geschieden met alle bedaardheid, terwijl niemand anders toegelaten zal worden tegenwoordig te zijn; en indien eenig tegenstand of verzet zich voordoet, dan niet meer tegenstand te bieden." Ná 'n uur het die betrokke persone teruggekeer en gemeld dat hulle die pastorie sonder enige teenstand oopgemaak het. Die besittings van mev. Van Warmelo wat nog in die huis was, kon vir 'n week in die studeerkamer gelaat word.

By geleentheid van die volgende vergadering, op 31 Julie, doen Ueckermann verder verslag oor dié aangeleentheid: mev. Van Warmelo het intussen haar meubels verwyder. Maar 'n kriminele dagvaarding is deur die staat namens die Hervormde kerkraad teen Ueckermann uitgereik. Die voorlopige ondersoek het toe reeds plaasgevind, en sonder sy medewete is 'n borgtog van £150 aan hom toegestaan. Die Hervormde kerkraad het beweer dat, volgens 'n beëdigde verklaring van ene timmerman A. Owen verkry, Ueckermann met sy hulp die deur met 'n vals sleutel oopgemaak en die pastorie in besit geneem het. Op dieselfde vergadering is ook kennis geneem van 'n protesgeskrif waarin 'n ouderling en diaken namens die Hervormde gemeente beswaar aanteken teen die handelswyse van die kerkraad. Daar het egter niks van die hofsaak gekom nie omdat die waarnemende staatsprokureur geweier het om stappe te doen.

Nuwe pastorie

Ná 'n bittere stryd met die Hervormde Kerk oor eiendom, moes Heidelberg 'n nuwe NG pastorie bou wat ingewy is op 5 November 1897.

So het die stryd om die besit van sekere van die kerkeiendomme nog vier jaar lank geduur met baie onverkwiklike gevolge aan weerskante, en dit sou eers 11 jaar ná die vereniging deur 'n hof bevel besleg word. Eindelik het die pastorie oorgegaan in die hande van die Hervormde kerk. Ná die skikking moes daar ander voorsiening vir die huisvesting van die pastoriegesin gemaak word. In Desember 1896 koop die kerkraad twee erwe (nr. 98 en 99) van ene J.A. Smit teen 'n bedrag van £4 000 plus nog 'n addisionele £50 betaalbaar aan ene Ochtman vir die ontruiming van die huis wat daarop gestaan het. Smit self het hierdie erwe vir £37-10-0 gekoop. Die heer F.J. Bezuidenhout het die nodige geld vir die hele transaksie tot die beskikking van die kerkraad gestel. Van die materiaal van die ou kruiskerk is vir die bou van die nuwe pastorie gebruik soos duidelik gesien kan word aan die klipwerk regs by die ingang van die pastorie. Die pastorie is op 5 November 1897 in gebruik geneem sonder dat die ringmuur daaromheen voltooi was. Hierdie pastorie is vandag nog in gebruik nadat dit omstreeks 1952 herbou en gemoderniseer is. Met die gemeente se eeufees in 1965 is dit deur die studenteleraar bewoon. Die kerkraad het eers in 1922 daarin geslaag om die twee erwe waarop die pastorie van die Hervormde kerk gestaan het, teen 'n bedrag van £2 000 te koop. Op 'n gedeelte van daardie erwe is die nuwe ds. A.J. Louw-gebou in 1962 gebou.

Die Tweede Vryheidstryd

Op 4 September 1899 het die kerkraad vir die laaste keer voor die Driejarige Oorlog byeengekom. Op 11 Oktober het die bloedige stryd ontbrand wat byna drie jaar lank sou voortduur. Bokant die deur van die Gedenksaal by die Volkskool staan hierdie woorde: “Ter Roemryke nagedachtenis van hen, die tydens den oorlog 1899–1902 uit het distrikt Heidelberg zijn omgekomen, t.w. 90 burgers die sneuvelden, 624 mannen, vrouwen en kinderen in de kampen en 153 die te huis of in het veld gestorven zyn: 867 offers voor vryheid, vaderland en volk." Ook ds. Louw is as krygsgevangene weggevoer. Gedurende die afwesigheid van die predikant is die gemeentewerk deur ouderling J. Freislich met behulp van besoekende leraars behartig.

Ná die oorlog

Die eerste vergadering van die kerkraad ná die oorlog op 1 November 1902, vyf maande ná die vredesluiting op Vereeniging, moes 'n smartlike byeenkoms van verslae manne gewees het. Die vergadering is belê op gesag van die sinodale kommissie wat bepaal het dat die ampstermyn van die hele kerkraad van elke gemeente onder die omstandighede as beëindig beskou moet word. 'n Nuwe kerkraad moes dus ook op Heidelberg gekies word. Uit die ou kerkraad het twee manne gesneuwel, naamlik genl. C.J. Spruyt en kmdt. J.C. Kriegler, en nog twee broeders is deur die oorlog vermink. Die een was diaken G.D. van den Heever van wie die oë deur 'n liddietbom uitgeskiet is. Oom Gerrie, soos hy alombekend was, het nog tot in die vyftigerjare van die 20ste eeu die lewe behou en as 'n bejaarde gesterwe. Hy was 'n vrome man en het in sy testament 'n erf met 'n huis daarop aan die sending van die gemeente bemaak.

Die ander was oudl. P.J.J.D. Kilian wat bekendheid by Amajuba verwerf het tydens die Eerste Vryheidstryd. Sy een arm was so onherstelbaar vermink dat hy dit nooit weer kon gebruik nie. Ook hy het 'n hoogbejaarde geword. Om die gees wat toe geheers het werklik te begryp, is dit nodig om die rede van die voorsitter woordeliks weer te gee: “De voorzitter spreekt de vergadering toe met diepe aandoening, terwyl de leden allen met een bewogen gemoed voor het eerst weer zitting nemen in de kerkeraadsvergadering, na drie vreeselijke jaren en een vreeselijke stryd te hebben doorgemaakt. Een ieder gevoelt dat het oogenblik thans bykans te ernstig en te solemneel is voor woorden. Men kan moeielyk bevatten wat in dien donkeren nacht al niet is gebeurd en wat een ieder heeft moeten doormaken. En te meer is de tegenwoordigen toestand dubbel pijnlijk als men let, niet slechts op de akelige verwoesting die het gansche land heeft getroffen, maar ook opmerkt dat op geestelijk gebied er veel schade is geleden door verdeeldheid, verbittering, ontrouw en verraad, die op zulke treurige wijze zich hebben geopenbaard onder ons volk, alsmede in de kerk. De voorzitter heet verder de Broeders welkom aan deze plaats; en met hen dankt hij den Heer voor het gespaard leven en de uitredding uit duizend gevaren van de afgeloopen jaren; en tevens voor het voorrecht om weer de handen en harten in een te slaan om het werk Gods in de gemeente te aanvaarden. Veel stof tot dankbaarheid zegt hij, hebben wij, waar ons geloof, zoo zwaar op de proef gesteld, niet heeft opgehouden. Alleen de wonderlijke genade Gods kon in staat stellen te midde van al die bittere teleurstellingen de zware beproevingen, de verijdelde hoop en de schijnbare verkrachting van de gebedsverhooring, om niet tot vertwijfeling en wanhoop en onverschilligheid over te gaan. Dat het volk nog vasthoudt aan hun God, is dan ook genoegzaam bewijs dat God het volk nog niet heeft verlaten. En dit geeft moed en hoop voor de toekomst om in 't gebed en in des Heeren werk te volharden. Maar welk hart ook is dezen dag niet en te meer in deze stonde, vervuld met eene pijnlijke droefheid bij 't aanschouwen van de twee broeders, Kilian en Van den Heever, in ons midden, die op zulke eene hartroerende wijze zijn verminkt gedurende den oorlog! En wie is er niet die met de innigste aandoening vervul is bij het zien van de ledige plaatsen in deze vergadering, en bij de nagedachtenis treurt van de geliefde en gewaardeerde maar nu ontslapene broeders Spruyt, Kriegler en Hendrik Greyling! Goddank voor den troost van te weten dat zij in hoogere vergaderingen zijn gaan plaats nemen om het werk huns Heeren onder de gezaligden des hemels voort te zetten. De Heere vertrooste de weduwen en verzorge de weezen. De Heere ontferme zich over alle nooddruftigen en verarmden! De Heere verhoore het noodgeschrei van de teleurgestelden die alles hebben geofferd voor vaderland en volk! De Heere bezoeke Zijne Kerk en Zijne kinderen! De Heere bekwame U ook broeders tot het gewichtig werk als voorgangers in de gemeente en geve u Zijne genade!"

Die voorsitter het hierna Psalm 77 gelees en die broeders het aan ernstige smeekgebede deelgeneem. Daarna het die vergadering tot die verkiesing van 'n nuwe kerkraad oorgegaan. In hierdie gees het die Kerkraad hulle taak onderneem en besluit om nie moed op te gee nie, maar van meet af te begin. Die broeder Frieslich het dan ook kon meedeel dat die Kerkraad aan die einde van 1899 'n balans van £4-13-3 op hande gehad het. Ná die vertrek van die voorsitter het hy die geldsake na behore beheer, soos dit ingekom het. Ten tye van die vergadering was daar sowat £50 in die kas waarmee 'n begin gemaak kon word. Die enigste skuldlas was die agterstallige salaris van die predikant vir die afgelope drie jaar en wat 'n bedrag van £1 500 bedra het. Hierop het ds. Louw soos volg geantwoord: “De Voorzitter zegt, dat een ieder in onze gemeente, zowel als in 't gansche land, bitter heeft geleden; en ook hij is gewillig zijn aandeel van verlies zowel als lijden te dragen. Hy wil dan van het achterstallige salaris vooreerst niets vorderen van eene gemeente die zelve als uitgeroeid is. Hij wil echter onder aandacht brengen dat eenige vrienden, vooral oudkerksraadsleden, aan zijne vrouw en gezin zekere bedragen hebben voorgeschoten tot hare instandhouding en afreizen tijdens de ballingschap van den Leeraar. Zoo mogelijk, verzocht hij den Kerkeraad deze bedragen, zowat £200, aan gemelde vrienden te willen terugbetalen." Dit het hulle dan ook onderneem om te doen.

Die omstandighede waaronder die kerkraad sy taak moes opneem, was om verskeie redes baie moeilik. Op 18 Januarie 1904 was die kerkraad vir die eerste keer sedert die beëindiging van die oorlog voltallig. "Daarom wordt het ook te meer gewaardeerd dat deze broeders zich de keuze hebben laten welgevallen en in een tijd van vele moeilijkheden en druk zij toch voorwaarts getreden zijn om de kudde des Heeren alhier te helpen weiden. Getrouwheid aan den Opper Herder en broederlijke liefde onder elkaar is wat bijzonderlijk noodig is in den raad der Kerk: en dat geve de Heer genadiglijk."

Die herbegrafnis van ses gesneuweldes

Die kiste van die ses gesneuweldes wat herbegrawe is.

Op 17 Oktober 1903 het daar 'n baie groot en indrukwekkende gebeurtenis in die gemeente voorgekom: die herbegrafnis in die Kloof-kerkhof van twee diakens van die gemeente, genl. C.J. Spruyt en kmdt. J.L. Kriegler en nog ses ander gesneuweldes. Aan die verrigtinge het verskeie predikante deelgeneem, o.a. ds. H.S. Bosman, voorsitter van die Algemene Kerkvergadering, en onder die aanwesiges was daar manne soos kmdt.-genls. Louis Botha en C.R. de Wet, asst.-genls. J.C. Smuts en J. Kemp, genls. C.H. Muller, P.R. Viljoen, H.A. Alberts en C. Brits. Van hierdie manne het ook as slipdraers van genl. Spruyt opgetree. Agter die kis van genl. Spruyt het eers sy adjudant, Jurie Human, met genl. Spruyt se getroue perd, Scot, gestap, en daarna die naasbestaandes en offisiere van die distrik.

Vir kmdt. Kriegler het diakens as draers opgetree en ouderlinge as slipdraers, en hulle is gevolg deur die naasbestaandes en kerkraadslede van die gemeente. In die kerk het ds. Louw en ds. Jac van Belkum voorgegaan. Die hoofrede is waargeneem deur ds. J.M. Louw, wat die veldprediker onder genl. Spruyt was. In die kerk is daar toesprake gelewer deur kmdt.genls. C.R. de Wet en Louis Botha terwyl genls. Smuts en Viljoen in die kerkhof die woord gevoer het. Ds. H.S. Bosman het die gebed by die graf gedoen.

Genl. Cornelis Johannes Spruyt is op 24 April 1857 gebore. Hy was dus 44 jaar oud toe hy op 20 Julie 1901 oorlede is. Hy is langs die spoorlyn tussen Val en Standerton deur 'n vyandelike koeël getref en het as gevolg daarvan 'n halfuur later gesterf. Die kerkraad is in besit van 'n aantal briewe wat hy van die slagveld aan sy vrou geskryf het. Daaruit blyk dit onder meer hoe 'n innig gelowige mens hy was. Hy het sy kerk baie jare lank as diaken gedien. Ook was hy 'n Sondagskoolonderwyser. As gevolg van hierdie feit het die Sondagskoolkinders ’n koorsang by die graf gelewer. Sy besonderse persoonlikheid het 'n onbekende tot 'n lykdig van elf versies geïnspireer.

Heidelberg kry sy eerste permanente hulpprediker

Dr. D.F. Malan as jong predikant. Hy is op 29 Julie 1905 georden as Heidelberg se hulpprediker.

Die kerktoring het in 1909 ineengestort, maar gelukkig weg van die gebou af.

Gedurende al die jare sedert die stigting van die gemeente was dit die gebruik (of tradisie) dat hy oor 'n eerste leraar beskik wat as voorsitter van die kerkraad opgetree het. As die behoefte daartoe ontstaan, het die gemeente van tyd tot tyd van 'n tydelike of 'n permanente hulp vir die leraar gebruikgemaak. So 'n persoon het dan as hulpprediker diens gedoen en het alleen 'n adviserende stem in die kerkraad gehad, al was hy dalk bevestig. As hy lank genoeg bly, is hy as tweede leraar beroep en het dan eers 'n stem gehad. Eers op 16 September 1944 het die kerkraad vir die eerste keer besluit om hierdie leraarspos in een van 'n medeleraar te omskep. Ds. D. Theron, die latere eerste sendingsekretaris van Transvaal, het in Oktober 1896 as die eerste hulp na Heidelberg gekom het. Hy het slegs 'n jaar gebly en toe 'n beroep na Fordsburg aangeneem.

En so het dit gebeur dat Heidelberg in Mei 1905 bevoorreg was om die latere eerste minister van Suid-Afrika as sy eerste permanente hulpprediker te kry in die persoon van prop. dr. D.F. Malan. Hy het hierheen gekom om die dienste waar te neem tydens die afwesigheid van ds. Louw wat met vakansie was. Aan die einde van daardie maand is sy saak vir Heidelberg oorweeg. “Ter uitvoering van het besluit van de gemeentevergadering dato 29 April l.l. wordt nu besloten Proponent Dr. D.F. Malan, M.A., tot hulpprediker dezer gemeente te vragen voor onbepaalden tijd tegen een traktement van £300 per jaar, hij vindende zijn eigen logies. De kerkeraad verlangt ook dat zijne ordening zoo spoedig mogelijk alhier zal plaatsvinden."

Die ordening het dan ook op 29 Julie 1905 plaasgevind in die teenwoordigheid van agtien predikante, o.a. ook ds. J.D. Kestell. Die bevestigingsrede is deur ds. D.S. Botha van Stellenbosch waargeneem. Dr. Malan het op 'n kussing gekniel wat deur mev. W.W.J.J. Bezuidenhout (tant Anna) gemaak is. Dieselfde middag het hy sy intreerede gelewer na aanleiding van 1 Kor. 1:23–25. Die bede is uitgespreek dat hy lank en met vrug in die gemeente sal arbei. Hy is as scriba van die kerkraad benoem en een van die reeks notules verskyn in sy handskrif. Ongelukkig het hy net tot aan die einde van die jaar gebly. Reeds op die vergadering van 4 Desember neem die kerkraad daarvan kennis dat dr. Malan 'n beroep na Montagu aangeneem het en om sy ontslag vra. "Algemeen leedwezen wordt uitgesproken over zijn heengaan (vertrek)." Dr. Malan het net 'n paar maande op Heidelberg vertoef, maar dit was maande wat 'n onuitwisbare indruk op sy lewe gemaak het. Hy het saam met mnr. T.A. Dönges in die pastorie tuisgegaan en hulle het 'n vriendskap gesluit wat tot aan die einde van hulle lewe gebly het. Dr. Malan het Heidelberg toe gekom gedurende 'n tydperk toe die naweë van die oorlog nog duidelik sigbaar was. In 1954 het dr. Malan by geleentheid van die inwyding van die vernieude kerk 'n boodskap aan die gemeente gestuur waarin hy sy herinneringe aan sy eerste gemeente boekstaaf: “Die Heidelbergse Kerk wat nou vernuwe word, sal vir my onvergeetlik bly omdat dit 'n tydperk in my lewe simboliseer, die betekenis waarvan ek nie kan oorskat nie. .. Ek was. .. ongeveer ses maande daar, en die waarde van die ondervindings wat ek toe opgedoen het, was vir my onberekenbaar. Voorop in my gedagte staan natuurlik die ordeningsplegtigheid in die ou kerk, waarvan ek nog altyd 'n blywende herinnering besit in die sierlike kussing met gepaste opskrif daarop uitgewerk, wat 'n geskenk was van mev. Willem Bezuidenhout. .. Dit bly 'n waardevolle erfstuk in die familie. Ek dink ook verder aan my intieme kontak met daardie twee hoogstaande en kragtige persoonlikhede, ds. A.J. Louw en die hoofonderwyser en latere senator T.A. Dönges – twee manne aan wie die Heidelbergse gemeente so ontsaglik veel te danke het, beide vir hul geestelike invloed en vir die feit dat Heidelberg vandag 'n eersterangse opvoedingsentrum is. En nie die minste van al nie, bly ek dankbaar vir die geleentheid wat ek gehad het om slegs drie jaar na die Vryheidsoorlog so intiem kennis te maak met 'n gemeenskap wat saam met die res van die Boerevolk alles vir sy vryheid en reg opgeoffer het. In die breë kerkraad was 'n oudouderling met nog maar een arm, terwyl 'n ander in die oorlog albei sy oë verloor het. Families was daar waar die vaders of waar daar seuns in die stryd geval het. Oorlogswese is in 'n weeshuis tuisgebring en liefderik versorg. .. Dit alles het 'n onuitwisbare indruk op my gemaak. Ek het die hart van ons volk hoor klop en 'n deel van sy smart aanskou. Dit is vir my 'n eer en was vir my 'n voorreg om aan Heidelberg verbind te wees. Daarvoor bly ek dankbaar."

So het dr. D.F. Malan 'n loopbaan op Heidelberg begin wat sou oploop tot die amp van die eerste minister van Suid-Afrika. Met sy heengaan op 7 Februarie 1959 het die gemeente aan sy nagedagtenis hulde gebring. Daar is op Sondag 8 Februarie 'n huldebetuiging voor die aanvang van die diens voorgelees waarna die gemeente aan gesamentlike gebed deelgeneem het. In die huldebetuiging is onder meer die volgende gesê: “Ons hele land is armer as gevolg van die heengaan van die gryse staatsman en volksman, dr. D.F. Malan, wat gedurende sy lang openbare lewe vir sy land en volk so onuitspreeklik veel beteken het. Hy was onder die heel grootstes wat uit ons bodem gekom het, onder daardie seuns van Suid-Afrika wat deur God geroep is om in krisisjare in die bres te kom staan. .. Ons treur oor die heengaan van 'n groot kerkman, 'n geliefde volksman, 'n troue leidsman, 'n staatsman en godsman."

Afstigtings

Ds. P.J. Viljoen.

In 1909 het die eerste afstigting deur Greylingstad met 'n gedeelte van Heidelberg plaasgevind. Die grond vir die kerk en pastorie is deur Willem Bezuidenhout aan dié gemeente geskenk. Hy het destyds op 'n plaas naby Greylingstad gewoon. Twee jaar later is die NG gemeente Eendracht met gedeeltes van Heidelberg, Standerton, Erasmus (NG gemeente Bronkhorstspruit), Bethal, Boksburg en Middelburg gestig.

'n Jaar later (1912) is Vereeniging van Heidelberg, en in samewerking met Potchefstroom, afgestig. Die belangstelling in Vereeniging as 'n afsonderlike gemeente het reeds in 1905 begin. Grond is daar deur die kerkraad aangekoop en 'n kerk gebou wat reeds op 11 November 1911 ingewy is. In September van dieselfde jaar (1911) is prop. H.E. Steyn gevra om Heidelberg toe te kom, veral met die oog op die moontlikheid van Vereeniging as 'n selfstandige gemeente. Die gedagte was dat hy op Heidelberg as hulp sou bly indien Vereeniging hom nie beroep nie. En so het hy dan op 20 April 1912 Heidelberg se tweede geordende hulpprediker geword. Gedurende Maart 1913 het hy 'n beroep na Vereeniging aangeneem. Sy afskeidsgeskenk van Heidelberg was 'n goue horlosie. Hy het tot aan die einde van sy bediening op Vereeniging gestaan.

Ds. Louw word Moderator

In 1916 het ds. Louw vir die eerste keer moderator van die Sinode geword. Gedurende daardie tyd is dit, volgens sinodale besluit van die moderator verwag om gereeld die onderskeie gemeentes van Transvaal te besoek. Aangesien sy eie gemeente onteenseglik skade daardeur sou ly, het die kerkraad besluit om 'n hulpprediker vir die gemeente te kry. Die kerkraad se versoek aan die sinodale kommissie dat 'n bedrag van £100 onder die omstandighede deur die Sinode aan die gemeente toegestaan sal word, is voorwaardelik toegestaan. Dit sou dan die kerkraad help om 'n hulpprediker te bekom.

Die kerkraad het gedurende dié tyd ook besluit “dat het meer dan tijd geworden is een Hulpprediker voor deze gemeente te krijgen. De werkzaamheden 's Leraars zijn zeer vermenigvuldigd van wege zijn Moderatorschap alsmede de grote uitbreiding op opvoedingsgebied alhier enz. terwijl dan de gemeente niet behoorlijk bezocht kan worden, noch genoegzame buitendienste gehouden.” Die voorsitter moes dus onmiddellik probeer om 'n hulpprediker te kry aan wie 'n salaris van £20 per maand toegesê sou word. So het 'n gemeenteseun in die persoon van Justus D. Kilian na Heidelberg gekom en op die vergadering van 1 Oktober 1917 is hy ontvang. “De jonge broeder. .. wordt hartelijk welkom geheten en het vertrouwen uitgesproken dat hij als zoon der Gemeente met veel vrug mogen arbeiden." Hy het so vroeg as Februarie 1918 'n beroep na Hertzogville aangeneem.

Ds. Jacobus Cornelis Pauw

Ds. J.C. Pauw, Heidelberg se eerste "tweede leraar".

Kort nadat proponent Kilian vertrek het, is die dienste van ds. J.C. Pauw verkry. Hy word op 13 Mei 1918 in die kerkraadsvergadering welkom geheet, en ten spyte van die feit dat hy in 'n tydelike hoedanigheid na Heidelberg gekom het, het hy vir 'n beroep na Zoekmekaar bedank. Op dieselfde vergadering is daar eenparig besluit om hom as permanente hulpprediker teen 'n salaris van £300 per jaar en die gebruik van 'n vry woning aan te stel. Die beroepsbrief is vervolgens opgestel en onderteken, en die nodige reëlings getref vir sy ordening. Die plegtigheid het op 19 Oktober 1918 plaasgevind nadat hy en sy jong eggenote die vorige aand gesellig ontvang en daar aan hulle 'n huweliksgeskenk oorhandig is. Die woning wat die kerkraad vir hom ingeruim het, het regoor die eerste pastorie by Begemannstraat 27 gestaan. (Later die woning van die skoolinspekteur.) Op 10 November 1919 is hy as die eerste tweede leraar van die gemeente beroep en op die eerste vergadering daarna (9 Februarie 1920) het hy as volwaardige lid van die vergadering ook die notules kon teken. Ds. Pauw het op Heidelberg gebly tot hy in Oktober 1925 'n beroep na Fordsburg aangeneem het. Hy het goeie werk in die gemeente gedoen en was alombemind. By die ontvangs van sy demissie ná sewe jaar, het ds. Louw met groot waardering van sy arbeid melding gemaak “en wenst ds. Pauw verdere zegeningen Gods op zijn werk in de toekomst. Bovenal dankt hy God voor de hartelike samewerking in de byna agt jaar."

Ds. Pauw het tydens sy verblyf op Heidelberg as scriba van die kerkraad opgetree en met sy oorlye, op 14 November 1937, was hy assistent-scriba van die Sinode. In die Handelinge van die Sinode van 1940 is die volgende hulde aan hom gebring: “Dit sal moeilik gaan om in 'n paar woorde 'n getrouer en vollediger rekening te gee van die ontslape broer as. .. die geliefde en getroue" (Ef. 6:21). Dit was broer Jammie in die volste sin van die woord. Hy was die geliefde onder die broers en die getroue onder die dienaars. Hy was een van die veelbelowendes in 'n veelbelowende kerk. Vroeg in sy bediening wat helaas van alte korte duur was, het hy reeds sy merk gemaak Sy bediening word veral gekenmerk deur sy getroue pastorale arbeid, sy minsame omgang, sy vurige liefde vir die sending en die armes van sy volk, en sy ernstige prediking. .. Sy netheid en presiesheid het aan spreekwoordelikheid gegrens." Hy het nog lank na sy vertrek die vriendskapsbande met die gemeente behou en so het hy ook deelgeneem aan die teraardebestelling van dr. A.G. Visser in Junie 1929.

Mev. ds. Louw se dood

Mev. ds. Louw is oorlede terwyl haar man nog predikant was van Heidelberg.

Op 29 April 1920 is mev. Maria J. Louw (geb. Rowan) in die ouderdom van 60 jaar oorlede nadat sy reeds geruime tyd lydende was. Op 1 Mei is sy in teenwoordigheid van 'n groot skare gemeentelede en 'n hele aantal evangeliedienaars begrawe. In die kerk is die rede gevoer deur di. H.S. Bosman en D. Theron terwyl ds. William Nicol die gebed gedoen het. By die graf het ds. J.M. Louw die woord gevoer. Die hulde wat die Kerkraad as mosie van roubeklag aan haar gebring het, was die volgende: “Wij willen verder bij deze gelegenheid onze hoge waardering uitspreken van wat uw ontslapene dierbare voor ons en onze gemeente vooral geweest is. Zij was een ware moeder voor de gemeente, en wij zullen haar zeer missen."

Ds. C.B. Brink kom na Heidelberg

Ds. C.B. Brink was Heidelberg se eerste vaste hulpleraar.

Nadat ds. Pauw in 1925 vertrek het, het die kerkraad weer van tydelike hulp gebruik gemaak tot ds. Louw vir prop. C.B. Brink gevra het om Heidelberg toe te kom. Hy word op 30 Januarie 1928 in die kerkraadsvergadering welkom geheet. “Die vertroue word gekoester dat hy onder die seën van God 'n krag ten goede in die gemeente sal wees." In Maart ontvang prop. Brink 'n beroep na Alberton en die kerkraad besluit om hom as vaste hulpleraar aan te stel. Hy is op 3 Junie georden. Hy het egter reeds in Oktober 'n beroep na Dullstroom aangeneem. Ds. Brink het in latere jare 'n belangrike rol in die Transvaalse Kerk gespeel. Hy was eers actuarius en later moderator. Voor hy in 1964 sy demissie aanvaar het, was hy sendingsekretaris vir die Noordstreek-Sinode van Transvaal.

Ds. J.P.W. de Vries word verwelkom

Ds. J.P.W. de Vries, leraar van 1930 tot 1935.

Ds. P.J. Viljoen en sy gesin, afgeneem met sy koms na Heidelberg in 1932. Agter: Anna, Cecile en Myra. Middel: Phoebe, Hantie, Estelle, Schalk en Dirk.

Ds. Arnold Meiring, leraar van 1951 tot 1961 en in 'n stadium moderator was van die Transvaalse Kerk.

Op 27 April 1929 is prop. J.P.W. de Vries as die volgende tydelike hulpprediker verwelkom. By geleentheid van dieselfde vergadering word besluit om hom as vaste hulpprediker aan te stel “in die vertroue dat hy dan vaste wortels hier sal skiet en nie soos sy voorgangers ons spoedig sal verlaat nie." Op 6 September 1930 is hy as tweede leraar vir die gemeente beroep en op 1 November bevestig. Daarvan het ds. Louw die volgende gesê: “Ds. De Vries word dan nou nie alleen as tweede leraar maar ook as lid van die kerkraad verwelkom en die vertroue uitgespreek dat sy werk 'n vrugbare en 'n geseënde sal wees." Tot aan die einde van ds. Louw se dienstydperk het ds. De Vries in die gemeentelike bediening gestaan en tydens die vakature wat toe ontstaan het, het hy alleen in die gemeente waargeneem. Vanaf 1932 tot 1935 het hy saam met die volgende eerste leraar, ds. P.J. Viljoen, gearbei.

Hy het op 22 Maart 1935 sy demissie ontvang en na Amersfoort vertrek. Omdat hy inderhaas moes gaan, is die afskeid binne 'n kort tydsbestek gereël. Dit was nietemin hartlik en innig. In die Junie-uitgawe van die gemeentelike kwartaalblad, “Opwaarts”, skrywe ds. Viljoen soos volg: “Ook langs hierdie weg wil ons ds. en mev. De Vries hartlik bedank vir wat hulle gedoen en beteken het vir die gemeente van Heidelberg in die tyd wat hulle hier gearbei het. Andermaal wil die gemeente hulle verseker dat hul beste wense hulle vergesel, dat hulle aan hulle dink in hulle gebede en dat hulle te eniger tyd hartlik welkom sal wees in ons gemeente."

Aftrede en dood van ds. Louw

Die dienstydperk van ds. Louw het ook ten einde geloop. 'n Paar maande voor die koms van ds. De Vries in 1929 het die kerkraad en gemeente by geleentheid van ds. Louw se sewentigste verjaardag op 23 Januarie 'n gesellige byeenkoms vir hom gereël. Op hierdie geleentheid het hy ook 'n geskiedkundige oorsig van die gemeente sedert 1865 gegee. 'n Geskenk is hom aangebied.

Enkele leraars

• Johannes Petrus Wouter de Vries, 1930–1935
• Philippus Jacobus Viljoen, 1932–1951 (aanvaar sy emeritaat)
• Alfred Edward Faul Bosman, 1943–1947 en 1952 – 1 Oktober 1978 (aanvaar sy emeritaat)

Bron

• (af) Olivier, ds. P.L. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Die gemeente se verhaal^{[dooie skakel]}. URL besoek op 8 September 2015.

Eksterne skakels

• (af) Webtuiste van die Hoër Volkskool Geargiveer 18 Oktober 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 8 September 2015.