Kryt-Paleogeen-uitwissing: Verskil tussen weergawes

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Nuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Nuwe artikel, nog besig
(Geen verskil)

Wysiging soos op 17:07, 26 Januarie 2014

’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n groot meteoriet wat die Aarde tref.

Die Kryt-Paleogeen-uitwissing (K-Pg-uitwissing) was een van die "Groot Vyf" uitwissingsvoorvalle in die Aarde se geskiedenis en dui die grens aan tussen die geologiese periodes Kryt (die laaste periode van die Mesosoïese Era) en Paleogeen (die eerste periode van die Kainosoïese Era). Driekwart van die Aarde se plante en diere, insluitende alle nie-vlieënde dinosourusse, het 66 miljoen jaar gelede binne ’n geologies kort periode uitgesterf.[1][2]

KambriumOrdovisiumSiluurDevoonKarboonPerm (geologie)TriasJuraKryt (geologie)PaleogeenNeogeen

Seelewe-uitwissing tydens die Fanerosoïkum % Miljoene jare gelede K–Pg Tr–J P–Tr Laat-D O–S

KambriumOrdovisiumSiluurDevoonKarboonPerm (geologie)TriasJuraKryt (geologie)PaleogeenNeogeen
Die blou grafiek toon die persentasie (nie die werklike getalle nie) van see-genera wat uitgewis is tydens enige tydperk. Dit verteenwoordig nie alle seespesies nie, net dié waarvan fossiele bestaan. Die name van die "Groot Vyf" uitwissings is klikbare hiperskakels. (bron)
’n Rots in Wyoming, VSA, met ’n middelste laag wat 1 000 keer meer iridium bevat as die boonste en onderste lae. (San Diego Natural History Museum).
Groot seereptiele soos dié is aan die einde van die Kryt uitgewis.

In die geologiese rekord word die uitwissing aangedui deur ’n dun rotslaag, die Kryt-Paleogeen-grens, wat regdeur die wêreld in see- en aardrotse gevind word. Dit bevat hoë vlakke van die metaal iridium, wat seldsaam in die aardkors is, maar volop in asteroïdes voorkom.

Daar word algemeen geglo die K-Pg-uitwissing is veroorsaak deur ’n groot komeet of asteroïde wat die Aarde getref het en ’n katastrofale uitwerking op die omgewing gehad het, insluitende ’n lang impakwinter (weens stof en as wat die Son se strale afkeer), wat dit vir plante onmoontlik gemaak het om fotosintese uit te voer.[3] Dié teorie is ondersteun deur die ontdekking van die 18 km wye Chicxulub-krater in die laat 1970's in die Golf van Mexiko,[4] wat onteenseglik bewys het dat die K-Pg-grens afval van ’n asteroïde-impak verteenwoordig.[5] Die feit dat die uitwissing op dieselfde tyd plaasgevind het as die impak, is ook ’n bewys dat die uitwissing deur die asteroïde veroorsaak is.[5]

Daar is egter wetenskaplikes wat glo die uitwissing is veroorsaak of vererger deur ander faktore soos vulkaniese uitbarstings,[6] [[klimaat]sveranderings en/of ’n verandering in seevlakke.

’n Groot verskeidenheid spesies het in die K-Pg-uitwissing omgekom. Die bekendste slagoffers was die nie-vlieënde dinosourusse. Ander organismes is egter ook erg geraak, soos soogdiere, voëls,[7] pterosourusse, akkedisse,[8] insekte,[9][10] en plante.[11] In die oseane is groot seereptiele, visse,[12] haaie, weekdiere en baie soorte plankton swaar getref. Daar word geraam dat tot 75% van die spesies op Aarde kon verdwyn het.[13]

Die verwoesting wat deur die uitwissing veroorsaak is, het egter ook evolusiegeleenthede geskep. Ná die voorval het baie groepe skielike en groot veranderings ondergaan en is nuwe lewensvorme geskep wat die ekologiese nisse gevul het wat deur die uitwissing leeg gelaat is. Soogdiere het veral in die Paleogeen gediversifiseer[14] en nuwe vorms aangeneem soos perde, walvisse, vlermuise en primate. Voëls,[15] fish[16] en dalk akkedisse,[8] het ook versprei.

Patrone van uitwissing

Die K-Pg-uitwissing was ’n wêreldwye gebeurtenis. Dit het al die kontinente oënskynlik terselfdertyd getref. Dinosourusse het byvoorbeeld voorgekom van Noord-Amerika tot Europa, Asië, Afrika, Suid-Amerika en Antarktika,[17] maar word sedert die Kainosoïkum nêrens ter wêreld aangetref nie. Net so het stuifmeelfossiele getoon plante in verafgeleë streke soos Nieu-Mexiko, Alaska, Sjina en Nieu-Seeland is geraak.[11] Die uitwissing het ook beide die see en land gelyktydig getref.

Die fossielrekords toon die uitwissing het oor ’n relatief kort tydperk van 1 000 jaar of minder gebeur. In sommige gevalle kan fossiele in K-Pg-rotse op baie fyn skaal bestudeer word – sentimeter vir sentimeter. Fossiele van stuifmeel en plankton toon dat die ekosisteem op plekke relatief stabiel was, tot met die K-Pg-grens, toe baie spesies skielik verdwyn het. Vir groepe met ’n swakker fossielrekord, soos dinosourusse, is dit onwaarskynlik dat fossiele net onder die K-Pg-grens gepreserveer sal word. Daar is byvoorbeeld net ’n paar dosyn Tyrannosourus rex-geraamtes gevind, en die kans om een te vind ’n paar sentimeter onder die grens, is klein. Hierdie effek, bekend as die Signor-Lipps-effek, veroorsaak dat dit lyk of baie spesies voor die the K-Pg-grens verdwyn het, en dit skep die illusie van geleidelike uitwissing.

Beter monsters het egter gewys dat groepe wat voorheen vermoedelik geleidelik uitgesterf het, soos dinosourusse, eintlik skielik naby die K-Pg-grens verdwyn het. Wanneer erosie fossiele uit ouer deposito's ontbloot en hulle dan vasgevang word in jonger deposito's, kan dit ook lyk of die uitwissing geleidelik gebeur het. So is dinosourus-fossiele in Montana gevind langs fossiele van soogdiere; dit laat dit voorkom of dinosourusse nog voorgekom het terwyl soogdiere versprei het. Sulke fossiele is egter maklik herkenbaar omdat hulle skaars en dikwels beskadig is. Dié patrone is baie belangrik om die redes vir uitwissings te verstaan.

Die uitwissing was ook baie selektief. Sommige groepe is feitlik nie geraak nie, ander is grootliks verwoes en nog ander is heeltemal uitgewis. Baie spesies alligators, skilpaaie en salamanders het byvoorbeeld oorleef. Soogdiere, voëls en akkedisse is erg geraak. Nie-vlieënde dinosourusse en die pterosourusse is heeltemal uitgewis.

Spesies wat van fotosintese afhanklik is, het agteruitgegaan of uitgesterf weens stof en as wat die sonlig geblokkeer het. Dit het ’n groot herskommeling teweeggebring in die dominante plantgroepe.[18] Organismes wat fotosinteer, het net soos vandag in die laat-Kryt die basis van die voedselketting gevorm. Plantetende diere het uitgesterf toe die plante waarvan hulle afhanklik was, skaars geraak het. Dit het weer tot gevolg gehad dat roofdiere soos Tyrannosaurus rex ook uitgesterf het.

Verwysings

  1. ↑ Renne, Paul R. (7 Februarie 2013). "Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science. 339 (6120): 684–687. Bibcode:2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  2. ↑ Fortey, R (1999). Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Vintage. pp. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.
  3. ↑ Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science. 208 (4448): 1095–1108. Bibcode:1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  4. ↑ Hildebrand, A. R., G. T. Penfield, et al. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatan peninsula, Mexico." Geology 19: 867-871.
  5. ↑ 5,0 5,1 doi:10.1126/science.1177265
    This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by hand
  6. ↑ Keller, G. (2012). The Cretaceous--Tertiary Mass Extinction, Chicxulub Impact, and Deccan Volcanism. Earth and Life, Springer: 759--793.
  7. ↑ Longrich N. R., Tokaryk T. T.; et al. (2011). "Mass extinction of birds at the Cretaceous-Paleogene (K–Pg) boundary". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (37): 15253–15257. {{cite journal}}: Uitdruklike gebruik van et al. in: |author= (hulp)
  8. ↑ 8,0 8,1 Longrich, N. R., A.-B. S. Bhullar, et al. (2012). "Mass extinction of lizards and snakes at the Cretaceous-Paleogene boundary." Proceedings of the National Academy of Sciences doi:10.1073/pnas.1211526110
  9. ↑ Labandeira, C. C., K. R. Johnson, et al. (2002). "Preliminary assessment of insect herbivory across the Cretaceous-Tertiary boundary: major extinction and minimum rebound." Geological Society of America Special Paper 361: 297-327.
  10. ↑ Rehan, Sandra M.; Leys, Remko; Schwarz, Michael P. (2013). "First Evidence for a Massive Extinction Event Affecting Bees Close to the K-T Boundary". PLoS ONE. 8 (10): e76683. doi:10.1371/journal.pone.0076683. ISSN 1932-6203.
  11. ↑ 11,0 11,1 Nichols, D. J. and K. R. Johnson (2008). Plants and the K–T Boundary. Cambridge, Cambridge University Press.
  12. ↑ Friedman M (2009). "Ecomorphological selectivity among marine teleost fishes during the end-Cretaceous extinction". PNAS. 106: 5218–5223.
  13. ↑ Jablonski, D., 1994. Extinctions in the fossil record (and discussion). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B. 344, 11-17.
  14. ↑ Alroy J (1999). "The fossil record of North American Mammals: evidence for a Palaeocene evolutionary radiation". Systematic Biology. 48 (1): 107–118.
  15. ↑ Feduccia A (1995). "Explosive evolution in Tertiary birds and mammals". Science. 267: 637–638.
  16. ↑ Friedman M (2010). "Explosive morphological diversification of spiny-finned teleost fishes in the aftermath of the end-Cretaceous extinction". Proceedings of the Royal Society B. 277: 1675–1683.
  17. ↑ Weishampel, D. B., P. M. Barrett, et al. (2004). Dinosaur Distribution. The Dinosauria. D. B. Weishampel, P. Dodson and H. Osmolska. Berkeley, University of California Press: 517-606.
  18. ↑ Wilf P, Johnson KR (2004). "Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record". Paleobiology. 30 (3): 347–368. doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2. ISSN 0094-8373.

Eksterne skakels

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kryt-Paleogeen-uitwissing&oldid=1234816"