Ystertydperk: Verskil tussen weergawes

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Besig
Besig
Lyn 31: Lyn 31:


Moderne argeologiese bewyse dui aan ysterprodukte is omstreeks 1200&nbsp;v.C. op groot skaal vervaardig, en dit dui die einde van die Bronstyd aan. Anthony Snodgrass<ref>A.M.Snodgrass (1966), "Arms and Armour of the Greeks". (Thames & Hudson, Londen)</ref><ref>A.M. Snodgrass (1971), "The Dark Age of Greece" (Edinburgh University Press, Edinburg).</ref> stel voor ’n tekort aan tin as deel van die einde van die Bronstydperk en handelsontwrigtings in die Mediterreense streek omstreeks 1300&nbsp;v.C. het metaalwerkers gedwing om ’n alternatief vir brons te soek. As ’n bewys is baie bronstoerusting in dié tyd as wapens herwin. Die meer algemene gebruik van yster het gelei tot beter staalvervaardigingstegnieke teen ’n laer koste. Dus is yster as goedkoper, sterker en ligter beskou selfs nadat tin weer beskikbaar geraak het, en die vervaardiging van ysterprodukte het dié van brons permanent vervang.<ref>Theodore Wertime en J.D. Muhly, reds. ''The Coming of the Age of Iron'' (New Haven, 1979).</ref>
Moderne argeologiese bewyse dui aan ysterprodukte is omstreeks 1200&nbsp;v.C. op groot skaal vervaardig, en dit dui die einde van die Bronstyd aan. Anthony Snodgrass<ref>A.M.Snodgrass (1966), "Arms and Armour of the Greeks". (Thames & Hudson, Londen)</ref><ref>A.M. Snodgrass (1971), "The Dark Age of Greece" (Edinburgh University Press, Edinburg).</ref> stel voor ’n tekort aan tin as deel van die einde van die Bronstydperk en handelsontwrigtings in die Mediterreense streek omstreeks 1300&nbsp;v.C. het metaalwerkers gedwing om ’n alternatief vir brons te soek. As ’n bewys is baie bronstoerusting in dié tyd as wapens herwin. Die meer algemene gebruik van yster het gelei tot beter staalvervaardigingstegnieke teen ’n laer koste. Dus is yster as goedkoper, sterker en ligter beskou selfs nadat tin weer beskikbaar geraak het, en die vervaardiging van ysterprodukte het dié van brons permanent vervang.<ref>Theodore Wertime en J.D. Muhly, reds. ''The Coming of the Age of Iron'' (New Haven, 1979).</ref>

==Antieke Nabye Ooste==
Die Ystertydperk in die [[Antieke Nabye Ooste]] het vermoedelik begin met die ontdekking van ystersmelting- en smeetegnieke in die laat 2de millennium&nbsp;v.C. (omstreeks 1300&nbsp;v.C.) in [[Anatolië]] of die [[Kaukasus]] en die [[Balkan]].<ref>Jane C. Waldbaum, ''From Bronze to Iron: The Transition from the Bronze Age to the Iron Age in the Eastern Mediterranean'' (Studies in Mediterranean Archaeology, vol. LIV, 1978).</ref> Die vroegste laagoondsmelting van yster word aangetref uit omstreeks 930&nbsp;v.C. ([[Radiokoolstofdatering|<sup>14</sup>C-datering]]), by Tell Hammeh in [[Jordanië]].

Die artefakte uit die vroeë Ystertydperk by Kultepe, [[Azerbeidjan]], wys ystersmelting was voor die 2de millennium&nbsp;v.C. (of reeds die 3de millennium&nbsp;v.C.) in dié streek bekend.<ref>{{Cite book|title=Azerbaijan, mosques, turrets, palaces|last=|first=|publisher=Corvina Kiadó|year=1979|isbn=978-963-13-0321-6|location=|page=9}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.siamcostumes.com/cutters_guides/pdf/an-encyclopedia-of-the-barbarian-world-vol-2.pdf|title=Ancient Europe 8000 B.C.–A.D. 1000: Encyclopedia of the Barbarian World|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status= |access-date=}}</ref>

===Wes-Asië===
In [[Sumer]], [[Akkadië]] en [[Assirië]] in [[Mesopotamië]] strek die gebruik van yster vanaf miskien 3000&nbsp;v.C.<ref name="EB1910CH">Chisholm, H. (1910). The Encyclopædia Britannica. New York: The Encyclopædia Britannica Co.</ref> Een van die vroegste aetefakte van gesmelte yster was ’n dolklem wat in ’n [[Hattiërs|Hattiese]] graf in Anatolië ontdek is en van omstreeks 2500&nbsp;v.C. dateer.<ref name=cowen>{{cite web|first =Richard |last =Cowen |title = Chapter 5: The Age of Iron|url = http://mygeologypage.ucdavis.edu/cowen/~GEL115/115CH5.html |website =Essays on Geology, History, and People|publisher = UC Davis|url-status=dead|date = April 1999|archiveurl = https://web.archive.org/web/20180119085111/http://mygeologypage.ucdavis.edu/cowen/~GEL115/115CH5.html|archivedate = 19 Januarie 2018}}</ref> Teen die begin van die 1ste millennium v.C. het die algemene vervanging van bronswapens deur ysterwapens vinnig deur die [[Nabye Ooste]] (Noord-Afrika en Suidwes-Asië) versprei.

Die ontwikkeling van ystersmelting is eens toegeskryf aan die [[Hetiete]] van Anatolië tydens die laat Bronstydperk. Daar is lank geglo die sukses van die [[Hetitiese Ryk]] in dié tyd was danksy die voorsprong wat die "monopolie" op ysterwerk hulle gegee het.<ref name="Muhly, James D. 2003 pp. 179-180">Muhly, James D. 'Metalworking/Mining in the Levant' pp. 174–183 in ''Near Eastern Archaeology'' red. Suzanne Richard (2003), pp. 179–180.</ref> Die invallende [[Seevolke]] sou dan verantwoordelik gewees het vir die verspreiding van die kennis in die streek. Die siening van so ’n "Hetitiese monopolie" word egter nie meer algemeen deur kenners gehandhaaf nie.<ref name="Muhly, James D. 2003 pp. 179-180"/> Daar is net soveel Bronstydperk-ystervoorwerpe uit dieselfde tyd in Egipte en op ander plekke ontdek as in Anatolië; en min van dié voorwerpe is wapens.<ref>Waldbaum, Jane C. From Bronze to Iron. Göteburg: Paul Astöms Förlag (1978): 56–58.</ref>

===Egipte===
Die Ystertydperk in Egiptiese argeologie stem min of meer ooreen met die [[Derde Oorgangstydperk van Egipte]].

Yster is skaars in versamelings Egiptiese oudhede. Brons was daar die belangrikste materiaal tot met die verowering van Egipte deur die [[Nieu-Assiriese Ryk]] in 671&nbsp;v.C. ’n Verduideliking hiervoor kan wees dat Egiptiese artefakte hoofsaaklik voorwerpe is wat in grafte aangetref is of met begrafnisse verband gehou het; omdat die antieke Egiptenare yster as ’n onsuiwer metaal beskou het, het hulle dit nooit vir hierdie en ander godsdienstige doeleindes gebruik nie. Dit is toegedig aan [[Set (god)|Set]], die gees van die bose wat volgens die Egiptiese tradisie oor die sentrale woestyne van Afrika geheers het.<ref name="EB1910CH" />

In die Swart Piramide van [[Aboesir]], van voor 2000&nbsp;v.C., is ’n paar ystervoorwerpe ontdek. Die metaal word in die bragfnisteks van [[Pepi I]] genoem.<ref name="EB1910CH" /> By [[Oegarit]] is ’n swaard met die naam van [[farao]] [[Merneptah]] asook ’n gevegsbyl met ’n ysterlem en goudversierde bronshandvatsel ontdek.<ref name="cowen" /> ’n Dolk met ’n ysterlem is in [[Toetankamen]] se graf uit die 13de&nbsp;eeu&nbsp;v.C. gevind. Uit ondersoeke blyk dit die yster kom van ’n [[meteoriet]].<ref>
{{cite journal
| title =The meteoritic origin of Tutankhamun's iron dagger blade
| journal =Meteoritics & Planetary Science
| volume =51
| issue =7
| page =1301
| doi =10.1111/maps.12664| year =2016
| last1 =Comelli
| first1 =Daniela
| last2 =d'Orazio
| first2 =Massimo
| last3 =Folco
| first3 =Luigi
| last4 =El-Halwagy
| first4 =Mahmud
| bibcode =2016M&PS...51.1301C |display-authors=etal }}</ref><ref name=xxwalshx>
{{cite news
| last =Walsh
| first =Declan
| title =King Tut's Dagger Made of 'Iron From the Sky,' Researchers Say
| newspaper =The New York Times
| location =NYC
| quote = ...the blade’s composition of iron, nickel and cobalt was an approximate match for a meteorite that landed in northern Egypt. The result “strongly suggests an extraterrestrial origin"...
| publisher =The New York Times Company
| date =2 Junie 2016
| url =https://www.nytimes.com/2016/06/03/world/middleeast/king-tuts-dagger-made-of-iron-from-the-sky-researchers-say.html
| access-date =4 Junie 2016}}</ref><ref name=pankobe>
{{cite news
| last =Panko
| first =Ben
| title =King Tut's dagger made from an ancient meteorite
| newspaper =Science
| publisher =American Association for the Advancement of Science
| date =2 Junie 2016
| url =http://www.sciencemag.org/news/sifter/king-tut-s-dagger-made-ancient-meteorite
| access-date =5 Junie 2016}}</ref>


==Verwysings==
==Verwysings==

Wysiging soos op 10:45, 26 Mei 2020

’n Ronde huis met ’n grasdak uit die Ystertydperk, buite en binne.

Die Ystertydperk is die laaste van die drie tydperke waarin die vroeë geskiedenis van die mens ingedeel is. Dit volg op die Steen- en Bronstydperk en word gekenmerk deur die bewerking van yster en die maak van ystergereedskap. Die begrip is veral van toepassing op Europa, die Antieke Nabye Ooste en ander dele van die Ou Wêreld.

Daar is nie ’n wêreldwye begintyd van die tydperk nie, aangesien mense in verskillende streke op verskillende tye begin het om ystergereedskap te maak. In Griekeland, die Levant en Indië het die Ystertydperk omstreeks 1200 v.C. begin en in Wes-Europa omstreeks 800 v.C.

Van die voorwerpe wat in dié periode van yster gemaak is, sluit wapentuie en gereedskap in omdat die metaal sterker en makliker bewerkbaar was as brons. Brons, wat onbelangriker was, is gebruik vir die maak van versierings en perdetuie.

Die duur van die Ystertydperk wissel ook van streek tot streek. Dit is geskoei op argeologiese konvensie; die blote teenwoordigheid van yster is nie genoeg om op ’n kultuur uit die Ystertydperk te dui nie. Die "Ystertydperk" begin op ’n spesifieke plek wanneer die vervaardiging van yster of staal daar ’n punt bereik het waar ystergereedskap oor die algemeen van ’n beter gehalte was as dié van brons.[1] So kom farao Toetankamen se dolk van meteorietyster uit die Bronstydperk. In die Antieke Nabye Ooste het hierdie hierdie oorgang plaasgevind kort ná die sogenaamde Bronstydperk-verval, in die 12de eeu v.C. Die tegnologie het gou deur die Mediterreense gebied en na Suid-Asië versprei. Dit het stadiger na Sentraal-Asië, Oos-Europa en Sentraal-Europa versprei, en eers teen omstreeks 500 v.C. na Noord-Europa.

Daar word algemeen aanvaar die Ystertydperk het geëindig met die begin van die historiografiese rekord. Dit geld egter nie oral nie; in die Antieke Nabye Ooste word die afsnytyd beskou as die stigting van die Achaemenidiese Ryk omstreeks 550 v.C., en in Sentraal- en Wes-Europa die Romeinse verowerings van die 1ste eeu v.C. Die begin van die Wikingtydperk, omstreeks 800 n.C., word beskou as die einde van die Germaanse Ystertydperk van Skandinawië.

In Suid-Asië (die Indiese subkontinent) word die begin van die Ystertydperk beskou as by die ysterbewerkende "Geverfde Gryskeramiek"-kultuur in die 18de eeu v.C. en die einde as met die bewind van Ashoka die Grote (3de eeu v.C.). Die gebruik van die term "Ystertydperk" in die argeologie van Suid-, Oos- en Suidoos-Asië is meer onlangs en minder algemeen as vir Wes-Eurasië; ten minste in China het die voorgeskiedenis geëindig voordat ysterbewerking begin het, en die term word dus nie algemeen gebruik nie. Die Sahel (Soedanstreek) en Afrika suid van die Sahara val buite die drietydperkstelsel omdat daar geen Bronstydperk was nie, maar die term "Ystertydperk" word soms gebruik in verwysings na vroeë kulture wat yster bewerk het, soos die Nokkultuur van Nigerië.

Geskiedenis van die begrip

Die drietydperkstelsel is in die eerste helfte van die 19de eeu begin gebruik, in besonder in die argeologie van Europa. Later in dié eeu is die term uitgebrei om ook die Antieke Nabye Ooste in te sluit. Dit verwys na Hesiodus se mitologiese "tydperke van die mens". Christian Jürgensen Thomsen het dit in die 1830's die eerste keer vir Skandinawië gebruik. Teen die 1860's is dit beskou as ’n nuttige verdeling van die "vroegste geskiedenis van die mens" in die algemeen[2] en is dit in Assiriologie aangewend. Die ontwikkeling van die nou algemene tydperkverdeling in die argeologie van die Antieke Nabye Ooste het in die 1920's en 1930's plaasgevind.[3]

Soos die naam aandui, word die tegnologie van die Ystertydperk gekenmerk deur die vervaardiging van gereedskap en wapens van yster of, meer spesifiek, koolstofstaal (staal waarvan die eienskappe hoofsaaklik bepaal word deur die persentasie van die aanwesige koolstof).[4]

Vroeë ysterbewerking

Die vroegste bekende ysterartefakte is nege kraletjies wat van 3200 v.C. dateer. Hulle is in grafte by Gerzeh, Onder-Egipte, ontdek en uitgeken as meteooryster wat deur versigtige hamerslae gevorm is.[5] Meteooryster, ’n kenmerkende ysternikkelallooi, is duisende jare voor die Ystertydperk deur verskeie antieke volke gebruik. Sulke yster het nie die smelting van erts geverg nie.[6][7]

Gesmelte yster het in die middel van die Bronstydperk sporadies in die argeologiese rekords verskyn. Hoewel aardyster algemeen voorkom, het die hoë smeltpunt daarvan, 1 538 °C, dit buite die bereik geplaas van algemene gebruik tot die einde van die tweede millennium v.C. Vanweë tin se lae smeltpunt van 231,9 °C en koper se relatief gemiddelde smeltpunt van 1 085 °C kon die mense van die Neolitikum daarmee werk – die droogoonde van omstreeks 6000 v.C. kon tot temperature van meer as 900 °C verhit word.[8] Benewens spesiaal vervaardigde smeltoonde, moes ingewikkelde prosedures ontwikkel word om onsuiwerhede uit die yster te verwyder, die bymenging van koolstof te reguleer en ’n nuttige balans tussen hardheid en sterkte in staal te verkry.

Die vroegste tentatiewe bewys van die maak van ystervoorwerpe is ’n klein hoeveelheid ysterfragmente met die regte hoeveelheid koolstof bygevoeg – dit is in die Proto-Hetitiese lae by Kaman-Kalehöyük ontdek en dateer van 2200-2000 v.C. Akanuma (2008) kom tot die volgende gevolgtrekking: "Die kombinasie van koolstofdatering, argeologiese konteks en argeometallurgiese ondersoeke dui aan dit is waarskynlik dat die gebruik van ysterware wat van staal gemaak is, reeds in die derde millennium v.C. in Sentraal-Masedonië begin het".[9] Volgens Souckova-Siegolová (2001) is ystertoerusting omstreeks 1800 v.C. in baie beperkte hoeveelhede in Sentraal-Anatolië gemaak en is dit in die Nuwe Hetitiese Ryk (omstreeks 1400-1200 v.C.) deur elitegroepe gebruik, maar nie deur die algemene publiek nie.[10]

Net so is onlangse argeologiese oorblyfsels van ysterwerke in die Gangesvallei in Indië gedateer uit 1800 v.C. Tewari (2003) lei daaruit af dat "kennis van ystersmelting en die vervaardiging van ysterartefakte goed bekend was in die Oos-Vindhya-bergstreek en yster in gebruik was in die Sentraal-Ganga-vlakte, minstens vanaf die tweede millennium v.C.".[11] Teen die middel van die Bronstydperk het toenemende hoeveelhede voorwerpe van gesmelte yster (wat van meteorietyster onderskei kan word vanweë die gebrek aan nikkel daarin) in die Midde-Ooste, Suidoos-Asië en Suid-Asië begin verskyn – en so vroeg as 2000-1200 v.C. op plekke in Afrika.[12][13][14][15]

Moderne argeologiese bewyse dui aan ysterprodukte is omstreeks 1200 v.C. op groot skaal vervaardig, en dit dui die einde van die Bronstyd aan. Anthony Snodgrass[16][17] stel voor ’n tekort aan tin as deel van die einde van die Bronstydperk en handelsontwrigtings in die Mediterreense streek omstreeks 1300 v.C. het metaalwerkers gedwing om ’n alternatief vir brons te soek. As ’n bewys is baie bronstoerusting in dié tyd as wapens herwin. Die meer algemene gebruik van yster het gelei tot beter staalvervaardigingstegnieke teen ’n laer koste. Dus is yster as goedkoper, sterker en ligter beskou selfs nadat tin weer beskikbaar geraak het, en die vervaardiging van ysterprodukte het dié van brons permanent vervang.[18]

Antieke Nabye Ooste

Die Ystertydperk in die Antieke Nabye Ooste het vermoedelik begin met die ontdekking van ystersmelting- en smeetegnieke in die laat 2de millennium v.C. (omstreeks 1300 v.C.) in Anatolië of die Kaukasus en die Balkan.[19] Die vroegste laagoondsmelting van yster word aangetref uit omstreeks 930 v.C. (14C-datering), by Tell Hammeh in Jordanië.

Die artefakte uit die vroeë Ystertydperk by Kultepe, Azerbeidjan, wys ystersmelting was voor die 2de millennium v.C. (of reeds die 3de millennium v.C.) in dié streek bekend.[20][21]

Wes-Asië

In Sumer, Akkadië en Assirië in Mesopotamië strek die gebruik van yster vanaf miskien 3000 v.C.[22] Een van die vroegste aetefakte van gesmelte yster was ’n dolklem wat in ’n Hattiese graf in Anatolië ontdek is en van omstreeks 2500 v.C. dateer.[23] Teen die begin van die 1ste millennium v.C. het die algemene vervanging van bronswapens deur ysterwapens vinnig deur die Nabye Ooste (Noord-Afrika en Suidwes-Asië) versprei.

Die ontwikkeling van ystersmelting is eens toegeskryf aan die Hetiete van Anatolië tydens die laat Bronstydperk. Daar is lank geglo die sukses van die Hetitiese Ryk in dié tyd was danksy die voorsprong wat die "monopolie" op ysterwerk hulle gegee het.[24] Die invallende Seevolke sou dan verantwoordelik gewees het vir die verspreiding van die kennis in die streek. Die siening van so ’n "Hetitiese monopolie" word egter nie meer algemeen deur kenners gehandhaaf nie.[24] Daar is net soveel Bronstydperk-ystervoorwerpe uit dieselfde tyd in Egipte en op ander plekke ontdek as in Anatolië; en min van dié voorwerpe is wapens.[25]

Egipte

Die Ystertydperk in Egiptiese argeologie stem min of meer ooreen met die Derde Oorgangstydperk van Egipte.

Yster is skaars in versamelings Egiptiese oudhede. Brons was daar die belangrikste materiaal tot met die verowering van Egipte deur die Nieu-Assiriese Ryk in 671 v.C. ’n Verduideliking hiervoor kan wees dat Egiptiese artefakte hoofsaaklik voorwerpe is wat in grafte aangetref is of met begrafnisse verband gehou het; omdat die antieke Egiptenare yster as ’n onsuiwer metaal beskou het, het hulle dit nooit vir hierdie en ander godsdienstige doeleindes gebruik nie. Dit is toegedig aan Set, die gees van die bose wat volgens die Egiptiese tradisie oor die sentrale woestyne van Afrika geheers het.[22]

In die Swart Piramide van Aboesir, van voor 2000 v.C., is ’n paar ystervoorwerpe ontdek. Die metaal word in die bragfnisteks van Pepi I genoem.[22] By Oegarit is ’n swaard met die naam van farao Merneptah asook ’n gevegsbyl met ’n ysterlem en goudversierde bronshandvatsel ontdek.[23] ’n Dolk met ’n ysterlem is in Toetankamen se graf uit die 13de eeu v.C. gevind. Uit ondersoeke blyk dit die yster kom van ’n meteoriet.[26][27][28]

Verwysings

  1. ↑ Milisauskas, Sarunas (red.), European Prehistory: A Survey, 2002, Springer, ISBN 0306467933, 9780306467936, google books
  2. ↑ Karl von Rotteck, Karl Theodor Welcker, Das Staats-Lexikon (1864), p. 774
  3. ↑ Oriental Institute Communications, uitgawes 13-19, Oriental Institute of the University of Chicago, 1922, p. 55.
  4. ↑ "Koolstofstaal" in die WAT. Aanlyn by viva-afrikaans.org (intekening nodig). Besoek op 25 Mei 2020.
  5. ↑ Rehren, Thilo; Belgya, Tamás; Jambon, Albert; Káli, György; Kasztovszky, Zsolt; Kis, Zoltán; Kovács, Imre; Maróti, Boglárka; Martinón-Torres, Marcos; Miniaci, Gianluca; Pigott, Vincent C.; Radivojević, Miljana; Rosta, László; Szentmiklósi, László; Szőkefalvi-Nagy, Zoltán (2013). "5,000 years old Egyptian iron beads made from hammered meteoritic iron" (PDF). Journal of Archaeological Science. 40 (12): 4785–4792. doi:10.1016/j.jas.2013.06.002.
  6. ↑ Archaeomineralogy, p. 164, George Robert Rapp, Springer, 2002
  7. ↑ Understanding materials science, p. 125, Rolf E. Hummel, Springer, 2004
  8. ↑ James E. McClellan III; Harold Dorn (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. JHU Press. ISBN 978-0-8018-8360-6. p. 21.
  9. ↑ Akanuma, Hideo (2008). "The Significance of Early Bronze Age Iron Objects from Kaman-Kalehöyük, Turkey" (PDF). Anatolian Archaeological Studies. Tokio: Japanese Institute of Anatolian Archaeology. 17: 313–320.
  10. ↑ Souckova-Siegolová, J. (2001). "Treatment and usage of iron in the Hittite empire in the 2nd millennium BC". Mediterranean Archaeology. 14: 189–93.
  11. ↑ Tewari, Rakesh (2003). "The origins of Iron Working in India: New evidence from the Central Ganga Plain and the Eastern Vindhyas" (PDF). Antiquity. 77 (297): 536–545. CiteSeerX 10.1.1.403.4300. doi:10.1017/S0003598X00092590.
  12. ↑ Duncan E. Miller en N.J. van der Merwe, 'Early Metal Working in Sub Saharan Africa' Journal of African History 35 (1994) 1–36; Minze Stuiver en N.J. van der Merwe, 'Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa' Current Anthropology 1968.
  13. ↑ How Old is the Iron Age in Sub-Saharan Africa? – deur Roderick J. McIntosh, Archaeological Institute of America (1999)
  14. ↑ Iron in Sub-Saharan Africa – deur Stanley B. Alpern (2005)
  15. ↑ Eze–Uzomaka, Pamela. "Iron and its influence on the prehistoric site of Lejja". Academia.edu. University of Nigeria,Nsukka, Nigeria. Besoek op 12 Desember 2014.
  16. ↑ A.M.Snodgrass (1966), "Arms and Armour of the Greeks". (Thames & Hudson, Londen)
  17. ↑ A.M. Snodgrass (1971), "The Dark Age of Greece" (Edinburgh University Press, Edinburg).
  18. ↑ Theodore Wertime en J.D. Muhly, reds. The Coming of the Age of Iron (New Haven, 1979).
  19. ↑ Jane C. Waldbaum, From Bronze to Iron: The Transition from the Bronze Age to the Iron Age in the Eastern Mediterranean (Studies in Mediterranean Archaeology, vol. LIV, 1978).
  20. ↑ Azerbaijan, mosques, turrets, palaces. Corvina Kiadó. 1979. p. 9. ISBN 978-963-13-0321-6.
  21. ↑ "Ancient Europe 8000 B.C.–A.D. 1000: Encyclopedia of the Barbarian World" (PDF).
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Chisholm, H. (1910). The Encyclopædia Britannica. New York: The Encyclopædia Britannica Co.
  23. ↑ 23,0 23,1 Cowen, Richard (April 1999). "Chapter 5: The Age of Iron". Essays on Geology, History, and People. UC Davis. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Januarie 2018.
  24. ↑ 24,0 24,1 Muhly, James D. 'Metalworking/Mining in the Levant' pp. 174–183 in Near Eastern Archaeology red. Suzanne Richard (2003), pp. 179–180.
  25. ↑ Waldbaum, Jane C. From Bronze to Iron. Göteburg: Paul Astöms Förlag (1978): 56–58.
  26. ↑ Comelli, Daniela; d'Orazio, Massimo; Folco, Luigi; El-Halwagy, Mahmud; et al. (2016). "The meteoritic origin of Tutankhamun's iron dagger blade". Meteoritics & Planetary Science. 51 (7): 1301. Bibcode:2016M&PS...51.1301C. doi:10.1111/maps.12664.
  27. ↑ Walsh, Declan (2 Junie 2016). "King Tut's Dagger Made of 'Iron From the Sky,' Researchers Say". The New York Times. NYC: The New York Times Company. Besoek op 4 Junie 2016. ...the blade's composition of iron, nickel and cobalt was an approximate match for a meteorite that landed in northern Egypt. The result "strongly suggests an extraterrestrial origin"...
  28. ↑ Panko, Ben (2 Junie 2016). "King Tut's dagger made from an ancient meteorite". Science. American Association for the Advancement of Science. Besoek op 5 Junie 2016.

Skakels

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Ystertydperk&oldid=2192197"