Port Elizabeth-konsentrasiekamp
Die konsentrasiekamp in Port Elizabeth het van Desember 1900 tot ongeveer November 1902 bestaan. Dit het gemiddeld 230 kinders en 86 vroue gehuisves en was met draad van 1,5 m hoog omhein. Die hutte was van sink en yster. Op dieselfde terrein was 'n aparte, omheinde kamp vir 32 mans, wat in tente gehuisves is. Vroeër is 'n terrein op die renbaan, dieselfde as vir Uitlandervlugtelinge, gebruik waar John Fox Smith die gesagvoerder was, maar die Boerebevolking is later na hierdie terrein, 'n voormalige Prins Alfredswag-regimentskampterrein, verskuif.
In hierdie sogenaamde “modelkamp” het slegs enkeles teenoor die duisende van ander kampe gesterf. Dit was hoofsaaklik Vrystaters uit Jagersfontein en Fauresmith wat hier aangehou is. Onder hulle was generaal, en later Eerste Minister, J.B.M. Hertzog se moeder, eggenote, drie skoonsusters en hul kinders. Hy sou later aan dr. J.P. Botha vertel: “My vrou moes die ontberings van die konsentrasiekamp in Port Elizabeth deurmaak. Ons oudste seun Albert is vier maande voor die aanvang van die oorlog gebore. Die genadige en bewarende hand van die Here het hulle ná die oorlog albei lewend aan my teruggegee.”
Lewe in die Kamp
[wysig | wysig bron]Die kamp is deur Britse militêre gesag vanuit Bloemfontein beheer. Dit was geleë aan die huidige Lennoxweg, digby die Mountweg-polisiekantoor, die terrein van die eertydse John Browndam, vandag die Kemsley Park SA Polisiesportterrein en die Oud-Greysportveld. Die vroue en groter meisies het hoofsaaklik self kos berei, orde gehandhaaf, skoongemaak, onderwys gegee, Bybelstudie gedoen, konsert gehou en ontspanning gereël. Talle het was- en strykwerk en kleremakery vir sommige van die 17 000 blankes van die dorp onderneem ten einde 'n ekstra inkomste te verdien. Die Britse beleid van “Verskroeide Aarde” het hierdie meestal goed versorgde families immers in groot geldelike ellende gedompel. Danksy die besondere rol wat me. Nellie Hauptfleisch, 'n vrywillige inwoner uit Stellenbosch, gespeel het, is die lot van die kampbevolking meer draaglik gemaak.
Eredienste is gereeld deur besoekende predikante gehou omdat die NG gemeente Port Elizabeth eers in 1907 gestig sou word. Van die gemeentes in die distrik en ander hulpgroepe het ekstra voedsel, klere en geld voorsien. Die getroue meelewing van die kerk het hierdie mense in elke opsig gedra. Dit bevestig dan ook die noue band tussen Afrikanervolk en kerk tot heil van albei.
Omstandighede was oorhoofs beter in hierdie kamp as in ander, wat een van die redes is waarom hierdie kamp en die nabygeleë Uitenhage-konsentrasiekamp, betreklik onbekend is. Emily Hobhouse, wat voor haar vertrek uit Engeland as sekretaresse vir die South African Conciliation Committee net van die Port Elizabethse kamp bewus was en nie die ander kampe ook nie, vertel in haar boek Die Smarte van die Oorlog dat die heer Rowntree, wat die kamp besoek het om aan die mense in Engeland te skryf en te vertel hoe goed die mense in die kampe behandel word, en sy vrou die aankoms van 'n groep Vrystaters dopgehou het: “Meestal moeders en kinders, baie met babatjies in die arms, baie kinders wat langsaan strompel en rok of hand vashou; die meeste van hulle afgemat, droewig, ernstig, met 'n uitdrukking van noodlydenheid in gesig en kleding tegelyk.” Hy vertel ook verder dat “Elkeen, selfs die kindertjies, iets in die hand gehad het, waarskynlik die kostelike of mees noodsaaklike, 'n waterfles, 'n ketel of 'n klein bondeltjie klere, hier en daar 'n sak met 'n bietjie eetware; een eensame vrou het 'n kat geliefkoos”.
Die New York Times haal in hul berig The Alleged Ill-Treatment of Boer Women 'n brief van eerwaarde T.J. Ferreira aan waarin hy aantygings van slegte behandeling van die “ballinge” deur die Britse leer teenstaan. Hy is self na die Port Elizabethse kamp, “vasberade om die agter die waarheid te kom” en dat hy in die kamp vertoef het. “Die kos was puik” erken hy, en gaan voort om die feesmaal van boud tot koffie te beskryf. Volgens Ferreira is die vroue en kinders “dol gelukkig, het geen rede tot klagte nie en is heel tevrede om hier aan te bly tot hul weer huistoe kan keer”.
Die Kamp het ook sy ontsnappers gehad. Hendrina Rabie-Van der Merwe was eers 'n suster in die Boereleër se Rooi Kruis, en nadat sy gevang is, is sy na Port Elizabeth se konsentrasiekamp gestuur. Sy vertel in haar boek, Onthou!, hoe sy en 'n goeie vriendin, Hannie Marais, uit die kamp weggeloop het terwyl Hendrina soos 'n dogtertjie aangetrek was. Sy was korter as haar maat, dus was dit heel moontlik. Anderkant die hek was 'n plaat bome en hier het hulle haar rok se soom met sowat 12 duim ingerys sodat dit tot net onder haar knieë reik. Daarby dra sy 'n gekleurde bloes en 'n strooi matrooshoed. Ook word haar hare losgemaak. Sy het voorgegee dat sy 'n Engelse dametjie, Helen Taylor, was wat strooimeisie moes gaan wees en 'n permit na Humansdorp nodig gehad het. Die plan het gewerk, hoewel sy later weer gevang is. Sy het verskeie kere ontsnap, en is later eerder in tronke aangehou as in kampe.
Sarah Raal beskryf die toneel in die Kamp toe nuus van die oorgawe aangekondig is in haar boek, Met Die Boere In Die Veld. Kampkommandant Richards, het kennis gegee dat almal om nege-uur voor sy kantoor moet wees. “Toe ons daar kom, staan hy op 'n kar, waarvoor twee muile ingespan is. Hy staan regop op die bankie van die kar, met 'n siprestak in sy hand. Toe nege-uur klaar geslaan het, sê hy net die woorde: “Dit is vrede, dit is vrede, die Boere het hulle land verloor.” Toe spring hy van die bankie af en gaan sit, trek die muile op en jaag weg. 'n Hele paar minute lank was daar 'n doodse stilte en toe het die vroue begin huil. Party het uitgeroep dat die kommandant lieg, ander het hul Bybels opgeskeur en die joiners het hul hoede in die lug gegooi en hoera geskree. Sarah het na haar tent toe gagaan om in haar kussing te huil.
A. Coetzee het ook later haar herinneringe aan die kamp in Diaries Of The Concentration Camp At Port Elizabeth die lig laat sien.
Die Konsentrasiekampgedenkteken
[wysig | wysig bron]Vroeëre pogings wat aangewend is om 'n baken op die terrein staande te maak, is deur die negatiewe houding van sommige stadsraadslede verongeluk. Die Somerstrandse tak van die Dames Aktueel, bygestaan deur die Moederrapportryerskorps van die stad, wat hoofsaaklik ook die geld bygedra het, het nietemin die gedenkteken opgerig en dit is op 29 Oktober 1983 deur professor Marius Swart laat onthul om hierdie tydperk van swaarkry deur Afrikaners in die Stad te gedenk. Dit het sowat R4 500 gekos. Maritz en Maritz was die argitekte en die bou-aannemers Strydom, Basson en Tait.
Die simboliek in die gedenkteken beeld uit:
| Omheining van doringdraad: | Ingeperktheid |
| Donker bakstene: | Negatiewe omstandighede |
| Ligte bakstene: | Afrikanervolk |
| Gedenkplaat: | Vroue en kinders as kern |
| Gaping in omheining: | Hoop op bevryding |
| Geen dak: | Geloof en Gebed na Bo ombelemmerd |
Mans, vroue en kinders het in gure weer op 11 Augustus 2001 'n ossewa deur gure weer vanaf die Kampterrein na die Nederduitsch Hervormde Kerk in Newtonpark getrek ter herdenking van die slagoffers van die konsentrasiekamp nie net in die stad nie maar oor die Republiek heen, en is gevolg deur 'n Volkspelevertoning. Die wa, die Hendrina Rabie-Van der Merwe, het 'n kis bevat met 'n groeteboodskapboek vir die herdenkingsgeleentheid in Bloemfontein.
Die Begraafplaasgedenkteken
[wysig | wysig bron]Veertien mense het tydens die Tweede Vryheidsoorlog tussen November 1900 en April 1902 in die konsentrasiekamp gesterf. Met die uitsondering van twee betaalde graffies, onder andere dié van 'n broerskind van genl. Hertzog, is die grafte almal in die sogenaamde armlastige deel van die Noordeinde-begraafplaas, waar arm mense kosteloos begrawe is. Dit was 'n erg verwaarloosde hoekie van die begraafplaas; die graffies het nie eens grafstene gehad nie en was moeilik om van mekaar te onderskei.
Nadat vertoë gerig is, het die Stadsraad ingewillig om 'n stukkie grond van 6x2m af te staan, waar die meeste graffies moes wees, sodat daar 'n gedenkteken opgerig kon word. Die Afrikaanse Skakelkomitee het die leiding in dié verband geneem en op 10 Oktober 1959 is daar 'n gedenksuil en -steen op hierdie terrein onthul. Die het die hoogtepunt van die Krugerdagvieringe in Port Elizabeth uitgemaak.
Die latere minister dr. Albert Hertzog, wie as kindjie in 1901 in die kamp gebly het, se kleinneef, wie ook Albert Hertzog heet, het die gedenkplaat onthul. Benewens koorsang en 'n wydingsrede was daar 'n kransleggingsplegtigheid en 'n vlaghysingseremonie.
Die name van die kampslagoffers het op 'n granietgedenksteen verskyn, terwyl die gedenknaald op plaveisel van ruwe rivierklippe aangebring is. Daarmee het die Afrikaanse gemeenskap van Port Elizabeth 'n ereskuld vereffen.
Struktureel was hierdie gedenkteken egter meer van 'n tydelike aard. Mettertyd het behoefte al sterker posgevat om dit te vervang met 'n nuwe, permanente een.
Op 10 Oktober 1970, as deel van die Krugerdagviering, is die nuwe betongedenkteken wat teen 'n koste van R1 300 opgerig is, toe onthul. Die Afrikaanse Skakelkomitee het dit in samerwerking met die eertydse Nasionale Raad vir Oorlogsgrafte laat oprig. Die name, ouderdomme en sterfdatums van die kampslagoffers verskyn op 'n groot marmergedenksteen terwyl die woorde “Ons vir jou Suid-Afrika” prominent op die gedenkteken aangebring is.
Hierdie baken is simbolies van die offers wat vir die vryheid van 'n volk gebring is.
Die Raad vir Oorlogsgrafte is mettertyd by die Nasionale Monumentekommissie en in 1999 in die Suid-Afrikaanse Erfenishulpbronneagentskap se Grafte-eenheid ingelyf. Die gedenkteken blyk minimale skade deur vandale te loop, en behalwe die bronsplaat van die Oorlogsgrafte wat afgesteel is, is die enigste oogseer gebreekte drankbottels waar haweloses tussen die hoë betonmure skuiling teen die welbekende Port Elizabethse wind en weer beskutting soek. Die monument verkeer dus in 'n betreklike goeie toestand inaggenome dat dit in 'n openbare, munisipale begraafplaas staan.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Gender, Race And The Writing Of Empire: Public Discourse On The Boer War, Paula M. Krebs http://books.google.co.za/booksid=NybU4YwwQC&pg=PA46&lpg=PA46&dq=port+elizabeth+boer+war+concentration+camp&source=bl&ots=tOqf4_d19A&sig=8BUU43KHgvEibMYwWxV9liMBJhk&hl=en&ei=z6kwSsyvGYXEM5eYhdAH&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2#PPP1,M1[dooie skakel]
- Encyclopaedia Of South African Arts, Culture And Heritage http://wiki.esaach.org.za/index.php?title=Anglo-Boer_War[dooie skakel]
- Die Vrou In Die Anglo-Boereoorlog, Pets Marais
- Afrikanerbakens In PE 3 En 4, Die Oosterlig (Datums onbekend)
- Port Elizabeth: A Social Chronicle To The End Of 1945, Margaret Harradine
- Die Burger (OK), 13 Augustus 2001