Regente
Vanaf die 16de tot 18de eeue was die regenten (die Nederlandse meervoudsvorm vir regent) die heersers van die Nederlandse Republiek asook van die Nederlandse stede. Alhoewel dit nie formeel as 'n oorerflike maatskaplike klas gefunksioneer het nie, was hulle de facto patrisiërs, oftewel edelmanne en deel van die aristokrasie, wat vergelykbaar was met die antieke Romeinse klas van patrisiërs. Die laat-Middeleeuese Nederlandse stede is deur die vermoënde handelaarsfamilies georganiseer, wat mettertyd 'n geslote groep gevorm het. Aanvanklik kon die burgers uit die lae klasse wat deel gevorm het van die gildes en "schutterijen" verenig om 'n teenwig teen die regenten te vorm, maar deur die loop van die 15de eeu het die administrasie van die stede en dorpe egter die karakter van 'n oligargie aangeneem. Vanaf die laat-17de eeu was die regentefamilies in staat daartoe om regeringsposte vir hulself te reserveer via kwasi-formele kontraktuele ooreenkomste. In die praktyk kon hulle posisies slegs by wyse van politiese woelinge en omwentelinge soos die Orangistiese rewolusie van 1747 en die Patriotopstand van 1785 onklaar gemaak word.
Oorsprong
[wysig | wysig bron]Die regenten, as die de facto heersende klas van dorpe en stede, het in die 13de eeu ontstaan. Dit het mettertyd onder die invloed van verskeie faktore tot stand gekom. Die algemene man (lyfeiene) het daarin geslaag om geëmansipeer te word deur op vindingryke wyse van die geleentheid wat deur die magstryd tussen die soewereine mag en die adellikes teweeggebring is gebruik te maak; die gevolg was dat hulle dorpe 'n nuwe mag geword het in die Middeleeuse feodale samelewing wat uiteindelik nie deur die soewereine mag of die adellikes oorheers kon word nie. Die inkomste van die adel en heersers was dikwels nie genoeg om hul eie huursoldate of leër te betaal nie. Hulle het dus finansiële hulp van die opkomende handelaarsklas in die groeiende dorpe benodig. Hierdie klas sou dus die soewerein kon aanmoedig om munisipale handveste en dorpsregte toe te staan deur outonomie in die regulering van die interne sake van die dorp of stad te vestig.[1]
Opkoms van die regente
[wysig | wysig bron]Hierdie nuut verworwe outonomie het 'n nuwe groep "bestuurders", bekend as die "schout" geskep wat saam met die adjudant van die soewerein die stede bestuur het. Hierdie stadsraadslede is dikwels uit die range van die mees vermoënde burgers gewerf. Middeleeuse stadsbewoners was van mening dat die "vroedschap" waaruit die landdroste gekies is moes bestaan uit "de weisten, treffelijksten en rijksten van de stadsbevolking" (die mees wyse, gerespekteerde, en rykste van die stad se bevolking). Mans met rykdom is geag die persone te wees wat die stad se welvaart op die beste wyse kon waarborg. Om die vrede te behou was in hul persoonlike belang, en omdat hulle reeds welgesteld was kon gehoop word dat hulle nie die stadskis sou plunder nie.
Toenemende mag
[wysig | wysig bron]In die eerste helfte van die 15de eeu het die Boergondiese Hertogdom hul greep op die stede in die graafskap van Holland (waarvan hulle pas beheer verkry het) verskerp. Filippus die Goeie het die situasies waarin die regenten groter beheer oor die stad en haar inwoners kon uitoefen bevorder deur die invloed van die gildes te verminder. Die vroedschappen het die mag verkry om lede te koöpteer, in pleks van gebruikmaking van 'n meer oop verkiesingsproses. Lede van 'n vroedschap is gewoonlik lewenslank of as gevolg van goeie gedrag aangestel wanneer 'n vakature ontstaan het. [2] Soortgelyke verwikkelinge het in ander provinsies plaasgevind.
Die vroedschap was die liggaam wat kandidate vir burgemeester en schepenen tydens 'n jaarlikse- of tweejaarlikse verkiesing benoem het deur dubbele lyste op te stel waaruit die hertogelike stadhouer 'n keuse gemaak het. Hierdie genomineerdes was gewoonlik lede van die vroedschap, hoewel dit nie 'n formele vereiste vir die amp was nie. Lede van die vroedschap was meestal ook die verteenwoordigers van die stede wat in die State van die provinsies gestem het (waarvan daar 18 in Holland was; die ander stede was nie verteenwoordig nie).[3]
Hierdie reëlings het na die Nederlandse Opstand in wese dieselfde gebly. In 1581 het die Noordelike provinsies hul heerser, Filippus II van Spanje, by wyse van die Plakkaat van Verlatinghe (in Spaans: Acta de Abjuración) verwerp (wat basies 'n verklaring van onafhanklikheid was). Na mislukte eksperimente met ander buitelandse soewereine is soewereiniteit vanaf 1588 deur die provinsiale State en die State-Generaal van die Nederlande opgeneem. Van toe af was die stedelike regenten die de facto en de jure heersers van die republiek.[4]
Ontwikkelinge onder die republiek
[wysig | wysig bron]
Die grondwetlike reëlings van die republiek het formeel weinig verander, vergeleke met die vorige Habsburgse Nederlande. Alhoewel daar nie meer ruimte was vir die stadhouers om 'n afgesette koning te verteenwoordig nie, het die nuwe republiek vir hulle 'n nuwe rol gevind, hoewel hulle nou hul aanstellings en opdragte van die soewereine provinsiale state ontvang het. Dieselfde 18 stede het die state opgemaak wat voorheen die stem gehad het. Iets wat egter wel na die opstand verander het, was die politieke samestelling van hierdie instellings. In die meeste stede is die ou regenten "gesuiwer" en vervang met aanhangers van die nuwe politieke bestel. Oor die algemeen is Katolieke regente met ondersteuners van die Nuwe godsdiens vervang (net soos die Katolieke lede van die ridderschappen, die groepies edelmanne wat die platteland in die state verteenwoordig het).[5]
Die nuwe groepe regenten was verteenwoordigers van 'n nuwe ekonomiese elite wat spoedig daarin geslaag het om die spoedige ekonomiese opkoms van Nederland te bewerkstellig, soos beskryf word in "Economic History of the Netherlands (1500 - 1815)". In hierdie vroeë dae was toegang tot politieke poste nog steeds betreklik oop. Die nuwe magshouers het aan die nuwe vermoënde-klasse behoort, maar hulle het hulle nie "verteenwoordig" nie, en lidmaatskap van hierdie klasse was ook nie 'n voorvereiste vir die amp nie. Wanneer daar derhalwe van 'n "regenteklas" gepraat word, word die woord "klas" dus in 'n losse sin gebruik.[3]
Die praktyk van koöptering was geneig om dieselfde mense in die amp in normale tye te bevorder. Politieke omwentelings kon egter 'n groot "suiwering" van die regente-elite veroorsaak, soos wat in die opstandsjare van 1572-1578 gebeur het. Sulke omwentelinge was:
- die "suiwering" van die Remonstrant-regente na die staatsgreep van die stadhouer Maurice van Nassau in 1618 [6]
- die vervanging van die Orangis-regente na die dood van die stadhouer Willem II, Prins van Oranje; wat die eerste stadhouerlose tydperk ingelui het [7]
- die vervanging van die volgelinge van Johan de Witt deur Orangis-regente tydens die Rampjaar van 1672 [8]
- die vervanging van Orangis-regente deur hul teenstanders na die dood van stadhouer Willem III, wat die Tweede stadhouerlose tydperk ingelui het [9]
- die herstel van die Stadhouerskap in 1747, wat weer die mag aan die Orangiste gegee het [10]
- die Patriotopstand van 1785 en;
- die onderdrukking van die opstand in 1787 by wyse van Pruisiese tussenkoms of ingryping [11]
- die omverwerping van die stadhouerskap in 1795, wat die Patriot-regente wat in 1787 ontsetel is weer in beheer geplaas het.[12]
Ten einde sy eie posisie te konsolideer het stadhouer Willem III die regenten wat tydens sy bewind in mag was aangemoedig om onderlinge reëlings te tref, waarin hulle belowe het om regeringsposisies te reserveer vir geallieerde gesinne, bekend as die sogenaamde "contracten van correspondentie". [13] Sulke reëlings is ook deur hul teenstanders gebruik toe hulle weer aan bewind gekom het. Die reëlings het daartoe bygedra om die oligargie van die 18de eeu nog verder te konsolideer; wat die toenemende intensiteit van die partydigheid tussen die Orangiste- en Republikeinse (onder verskillende name) faksies in daardie era verklaar.
Gedurende daardie eeu het die regenten (van albei faksies) al hoe meer verwyderd geword van die handelaarsklasse waarvandaan hul voorgangers gekom het. Hulle het in pleks daarvan verteenwoordigers geword van die Rentier-klas wat ontstaan het as gevolg van die enorme groei van Nederlandse staatskuld as gevolg van die konflikte met Frankryk. Hierdie ekonomiese belange het ontstaan in stryd teen die kragtige politieke hervormings en hervormings in openbare finansies wat nodig sou wees om die politieke en ekonomiese krisisse wat die republiek na 1780 gekonfronteer het suksesvol te weerstaan.
Hierdie oënskynlike gebrek aan hervormingsvermoë het bygedra tot die rewolusie-poging van 1785 en die suksesvolle rewolusie van 1795, wat uiteindelik gehelp het om die regente-oligargie te vervang met 'n kortstondige demokrasie in die eerste jare van die Bataafse Republiek.
Verwysings
[wysig | wysig bron]Bronne
[wysig | wysig bron]- Israel, J.I. (1995), The Dutch Republic: Its Rise, Greatness and Fall, 1477-1806, Oxford University Press,ISBN 0-19-873072-1 hardeband, ISBN 0-19-820734-4 sagteband
- Price, J.L. (1998), The Dutch Republic in the Seventeenth Century, New York: St. Martin's Press, ISBN 0-312-21732-3 leeromslag ISBN 0-312-21733-1 sagteband