Carl Arnoldus Bamberger

Carl Arnoldus Bamberger
Carl Arnoldus Bamberger
Naam	Carl Arnoldus Bamberger
Geboorte	22 November 1822 Kaapstad, Kaapkolonie
Sterfte	21 April 1892 (op 69) Kaapstad, Kaapkolonie
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Fraserburg
Jare aktief	1854–1882

Ds. Carl Arnoldus Bamberger (Kaapstad, 22 November 1822 – Kaapstad, 21 April 1892) was 'n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die eerste leraar van die NG gemeente Fraserburg, wat hy 28 jaar lank bedien het van 1854 tot 1882.

Ds. Bamberger se dienstermyn is van groot belang vir die dorp en gemeente Fraserburg omdat hy amper drie dekades aan die hoof van die gemeente gestaan het en in 'n groot mate die fondamentlêer van kerklike, maatskaplike en opvoedkunidge instellings was en dit bestendig het wat later as tradisie erken en bestempel is. Daar word algemeen aanvaar ds. Bamberger was van Duitse herkoms. Hiervan en van sy kinderjare is blykbaar niks meer bekend nie. Hy het nie Nederlands of destydse Afrikaans met Duitse of Nederlandse aksent gepraat nie, hoewel hy in Europa studeer het, maar "hy het net soos ons Afrikaans gepraat", het 'n ou grysaard en lidmaat van die gemeente wat by hom gedoop is en hom baie jare van naby geken het, omstreeks 1950 verklaar. Hierdie getuienis is gestaaf deur die weduwee Anna Wilhelmina Erasmus (gebore Hugo) tydens die honderdjarige bestaansvieringe waarskynlik die gemeente se oudste lidmaat. Haar moeder was 'n suster van ds. Bamberger en sy self het op sewentienjarige ouderdom lidmaat by hom geword.

Volgens oorlewering was Bamberger 'n groot, breë en frisgeboude man. Hy het deurgegaan vir 'n man met buitengewone opleiding, of soos mense destyds gesê het: "Hy was 'n man van groot geleerdheid." Wat geaardheid betref, was hy nie iemand wat toenadering aangemoedig het nie — miskien onbewus — al sou hy dan nie, soos te kenne gegee word, van hovaardigheid verwyt kon word nie. 'n Ou lidmaat, wat nog gelewe het met die eeufeesviering, het hom beskryf hom as "'n man wat 'n baie heerskappyvoerende houding ingeneem het". Van hom as prediker kan met sekerheid gesê word dat hy moeilik tot die diepste behoeftes van sy kudde deurgedring het. Hy kon hulle hart moeilik raak; daarom het hy en sy kerkraad dikwels in godsdiensstate gekla oor gebrek aan vrug op die prediking van die evangelie. Deurdat hy baie geleerd was, was dit miskien vir hom moeilik om tot die eenvoudige geloofsbegrippe van die pioniersgeslag deur te dring. Aan sy opregtheid en roepingsgevoel was daar egter nie die minste te twyfel nie.

Ds. Bamberger se vrou, Susanna Francisca Theodora D'Heil (Bad Kreuznach, Rynland-Palts, 4 Oktober 1823 – Ceres, 9 Julie 1904) was 'n Duitse meisie met wie hy kennis gemaak het terwyl hy op die vasteland studeer het. Van die predikantsvrou is gesê dat sy "dierbaar" was. Sy kon ook goed Nederlands en Engels praat, hoewel Duits haar moedertaal was. Uit hulle huwelik is drie dogters gebore. Die oudste, Jacobine Johanna Josephine, was getroud met ds. Radloff van die NG gemeente Bloemfontein. Die tweede, Isabella Alida Anna, was getroud met die heer Cormack wat 'n sakeonderneming op Fraserburg bedryf het, terwyl die derde, Aletta Sophia D'Heil, met mnr. Gracie, die bankbestuurder, getroud was.

Op 10 Julie 1882 het die kerkraad sy akte van demissie geteken nadat hy die beste gedeelte van drie dekades in die gemeente Fraserburg gearbei het. Op 21 April 1892 is hy oorlede en lê begrawe op Stellenbosch. "Afgesien van die geestelike werk waartoe hy hier was, was hy die grondlêer van die dorp, die saal, die pastorie en die kerk. Almal staan nog ewe vas!" Met dié woorde het iemand, wat die werk en sorge van 'n dienskneg van die Heer kon waardeer, 'n paar opmerkings oor ds. Carel Bamberger se lewe afgesluit, waarskynlik in die Jaarboek van die NG Kerk, hoewel dit nie in die bron vermeld word nie.

Die eerste gedeelte van sy dienstermyn

Fraserburg se eerste kerkgebou is in 1852 opgerig en in 1966 gesloop. In dié kerk het ds. Bamberger die Woord bedien van 1854 tot 1868.

Ds. Bamberger was konsulent van die naburige gemeente Sutherland van 1858 tot 1868. Dié foto is in daardie tyd geneem.

Die tweede kerkgebou is op 8 September 1868 ingewy en vanaf Maandagoggend 15 Augustus 1955 gesloop om plek te maak vir die huidige kerkgebou.

Ds. Bamberger is op 8 Oktober 1854 "in syn gewigtig ambt als Leeraar van Fraserburgh voorgesteld en ingehuldigd". Dieselfde dag nog neem hy die boeke en papiere in ontvangs ooreenkomstig artikel 202. Die konsulent, ds. Fraser, het aangemerk dat, aangesien dit 'n nuwe gemeente is, daar geen behoorlike doop-, lidmaat- of huweliksregisters was nie. Die nuwe predikant het dadelik met sy werksaamhede van meer permanente aard begin.

Daar was in die eerste instansie geen behoorlike woning vir die leraar nie. Op 'n vergadering gehou op 6 November 1854 is die saak deur die kerkraad bespreek en het hulle besluit om van ouderling G.J. Meyburgh 'n huis te huur as verblyfplek vir die pastoriegesin tot 'n behoorlike pastorie gebou kon word. Dit sou die kerkraad 120 riksdalers per jaar kos. Ses maande hierna was die kerkraad besig om 'n geskikte stuk grond aan te wys ten einde 'n pastorie daarop te bou. Ná lang en deeglike oorweging "besloot men twee natte erven annex de tegenwoordige Kerkgebou No. 21 en 23 met de droge erf No. 22 daartoe te bepalen" vir pastorietuin en pastoriegebou onderskeidelik. Die raad het ook besluit om die tuinerwe te ommuur. Binne nog drie maande is daar reeds 'n behoorlike kontrak met die bouaannemer H. Burnett opgetrek. Hy sou die gebou teen die bedrag van £1 100 voltooi. Daar is ook gespesifiseer dat hy honderd geelhoutplanke vir die gebou moes gebruik. Die Kerkraad moes die kontrakteur £300 gee met sy aankoms hier en met die aanvang van die werk. In Desember het hy weer £200 tot voortsetting van die bou van die pastorie ontvang.

Ses maande later het die kerkraad besluit om 'n kollekte te hou om die skuld op die gebou te delg nadat dit klaar en in gebruik geneem was. Aan hierdie gebou is in later jare talle veranderinge aangebring. Onder meer is die lokaal wat as studeerkamer gebruik is, later bygevoeg. Volgens oorlewering is dit sonder 'n binnedeur vir direkte deurgang na die woongedeelte aangebou omdat die destydse predikantsvrou 'n soort hedendaagse Xantippe was, en die liewe dominee dit gerade geag het om die les van die kwaad wat vermy moet word, op homself van toepassing te maak en dus 'n ongeskonde muur tussen hom en sodanige kwaad te hou, aldus D.A. Kotzé in die gemeente se eeufees-gedenkboek. Later is daar wel 'n binnedeur gebou. Die veranda, wat tydens restourasie verwyder is, is eers in die 20sdte eeu aangebring. 'n Uitsonderlike kenmerk van dié gebou is dat vier van die binnemure gerond is. Die gemeente het omstreeks die sestigerjare 'n nuwe pastorie by Rowanstraat 4 aangekoop. Die ou pastorie dien nou as dorpsmuseum en huisves onder meer 'n fossieluitstalling en enkele items uit die tweede kerk soos die kanselkleed.

Op 14 April 1862 het die leraar die Kerkraad versoek om die pastorie te verseker "doch de meerderheid stemt er teegen". Op dieselfde vergadering is besluit dat 'n put in die pastorietuin gemaak sou word. Die nuwe leraar het die bedanking van die voorleser Abraham Pieter Echard op 9 Julie 1855 aan die raad voorgelê. Voorlopig is niks aan die saak gedoen nie. Eers ses maande later oorweeg die kollegie van kerkrade sekere aansoeke om die voorleserspos. Die raad besluit dat dit gerade sou wees om persoonlike onderhoude met die applikante te voer. Briewe is toe aan hulle geskrywe. Daar is egter nie weer van hulle verneem nie. En presies 'n jaar later behandel die kerkraad 'n skrywe van ene Hoffman wat aansoek gedoen het om die voorleserspos. Hulle besluit dat dié man hulle te onbekend is, en dat hulle hom onmoontlik ter goedertrou kon aanneem. Die dominee kon hom egter nie weerhou van te kla nie dat hy beswaarlik ook die werke en poste van koster en voorleser kon behartig. Hy het gevra dat 'n diaken aangewys word om hom by te staan. Die raad het blykbaar nie gewaag om uit eie geledere 'n keuse te maak nie, en die leraar mooi versoek om nog 'n tydjie voort te sukkel, want hopelik was die uitkoms nie meer veraf nie. Die aandrang van ds. Bamberger by die raad op die aanstelling van 'n voorleser is goed te begryp. Hy het die onderwys en opvoeding van sy gemeente op die hart gedra. Hy het gewet watter behoefte die allergrootste van die baie behoeftes was. Hy het ook goed besef waar hy moes begin om uiteindelik sy gemeentelike akker ten beste voor te berei op ontvangs van die suiwerste geestelike saad. Hy was bewus van die feit dat kennis en wysheid beter as korale is. Daarom wou hy van die kerkraad weet "hoe hy te handelen heeft met het school", want tot dusver is bloedweinig aan die onderwys van kinders in die gemeente gedoen. 'n Hand vol bruin kinders het onderrig ontvang in die kerkgebou agter die banke of liewer stoele. Dit was al. So het dit gebly tot die begin van die sestigerjare van die 19de eeu.

In Desember 1860 het die kerkraad die aansoek, om die betrekking as onderwyser van die heer A. Strobos behandel. Hy was voorheen voorleser van die gemeente Zwartland op Malmesbury en het sy dienste hier aangebied as voorleser, koster, voorsinger en onderwyser. Die raad het besluit om hom aan te stel teen £130 per jaar. Sowat 'n maand hierna het die kerkraad spesiaal vergader om "over de school en onderwyzer te raadplegen". Die vergadering is bygewoon deur ouderling F.A. Smit, diakens C.J. Immelman, C.F. Marais, O. van Sckalkwyk en die leeraar. Belangrike besluite is geneem wat die grondslag gevorm het van die skoolwese vir minstens die daaropvolgende 15 jaar, dit wil sê tot die oprigting van die eerste publieke skool in 1874.

Die tweede kerk

'n Geraamde foto van die binneruim van die tweede kerk hang in die museum wat gehuisves word in die Ou Pastorie, waarvan ds. Bamberger en sy gesin die eerste bewoners was. Die orrel het eers op die galery by die toring gestaan (aand ie suidekant van die gebou), maar is later op 'n stellasie oorgeskuif na die nuwe galery agter die preekstoel (aan die noordekant).

O.G. van Schalkwyk van die plaas Gansfontein was met onderbrekings ouderling van Fraserburg van 1860 tot 1890 en het ook in die boukommissie van die tweede kerk gedien. Sy vrou se naam word nie vermeld nie.

In 1861 was die skuld op die kerkgebou van die gemeente nog nie alles vereffen nie. Met die eerste Nagmaalsviering in genoemde jaar, so besluit die kerkraad, sou aan die gemeente bekendgemaak word hoeveel skuld daar nog was en die Raad "sou dan er op aandringe voor de afbetaling". Nieteenstaande hierdie toedrag van sake was die predikant en kerkraad nie tevrede met die gebou nie omdat dit geensins vir die behoeftes van die gemeente toereikend was nie. Buitendien is die kerkie gebou as 'n tydelike noodhulp, die raad het dit self bestempel en beskou as "provisioneel". Daarom is daar nou reeds sprake van 'n nuwe kerk.

In die ringsverslag van 1860 verklaar die Kerkraad dat die kerkgebou, veral by geleentheid van die avondmaal, die gemeente nie kan bevat nie "en er behoefte aan een ruimen Kerkgebouw gevoeld wordt." Die Raad het dan onder aanvoerderskap van die leraar van nou af nie gras onder hulle voete laat groei nie. Daar is tenders uitgeskryf vir die bou van 'n nuwe kerk. Reeds op 2 Julie 1865 behandel die kerkraad die tenders. Daar was die tenders van A. Cormack, Lamb en Broers, Hand en Fischer en die van Burnett voor die raad. Aangesien hulle almal na die smaak van die raad te hoog was, besluit die raad om opnuut tenders te vra. Hierdie keer het hulle besluit om af te sien van die oorspronklik beoogde plankvloer. Dit kom neer op aansienlike besparing. Van verskeie planne het die raad ook finaal die sogenaamde "toornplan" gekies. Hierdie keer moes die tenders op 16 September in wees.

Maar weer was almal bo die gemeente se vuurmaakplek, te wete oor £6 000, waarop die raad besluit om die Hager raad te pleeg in verband met 'n plan vir 'n kerk met duisend sitplekke en sinkdak wat nie meer as £5 000 sou kos nie. Van Hager ontvang hulle twee sketse waaruit die raad een kon kies. Ná lang bespreking word besluit om Hager te vra wat 'n kerk volgens elk van die planne sou kos. Hierop antwoord hy op 12 Maart 1866, en die kerkraad se keuse val op Plan A. Die gemeente was ook al teen hierdie tyd baie geesdriftig vir die kerkbouery en die ringsverslag van 1866 getuig as volg hieromtrent: "Met innige blydschap mogen wij melden dat by onze laaste Avondsmaals-gelegenheid de Gemeente blyken heeft gegeven van een hartelyk verlangen naar een beter en ruimer Godsgebot. Niet minder dan £2 000 werd dadelyk door een klein gedeelte der Gemeente ingeschreven en de overstelpende bereidvaardigheid in het geven overtrof alle begrip, zy geven in het geloof want de schaarsheid van geld en de donkere vooruitzigten van haare tydelike omstandigheden bewyzen, dat zy niet op een vleeschlyk arm heeft gesteund. Moge de Heer het goed werk bevorderen met zyn besten zegen."

Ná persoonlike onderhoude met verskeie tenderaars besluit die kerkraad op 26 November 1866 "om voorwaardelyk die tender van Findly, verteenwoordiger van Lamb-broers aan te nemen." Die kerk sou gebou word op die "nuwe plek". Dit moes front maak met Cilliersstraat. Die kommissie wat die kontrak met Findly moes optrek, was ds. Bamberger, C.F. Marais, O.G. van Schalkwyk, D.C. Cilliers, P. Gouws en M.J. le Roes. Die kerkraad beklee hulle met mag om in alle opsigte na goeddunke te handel. Hierdie kontrak was teen die einde van die jaar reeds voltooi. Op 26 Desember keur die kerkraad dit algemeen goed op voorstel van broers C.J. Meyburgh en P. Joosten. Op dieselfde datum word die boukommissielede vir die "Nieuw Kerk" gekies. Hulle was die leraar, 0.G. van Schalkwyk, C.F. Marais, M.J. le Roes, P. Poggenpoel en P. du Toit (A. seun).

Teen die middel van die volgende jaar het Findly al so ver gevorder dat hy die eerste paaiement kon ontvang, nadat die kerkraad hulself vergewis het dat die bouwerk dusver bevredigend gedaan is. Op 3 Augustus inspekteer die boukommissie die baksteenwerk en ontvang die bouaannemer sy tweede paaiement klokslag volgens die oorspronklike kontrak tussen die twee partye. Vroeg in 1868 is begin met die installasie van kerkmeubels. Die raad het onder meer "besluit dat banken voor de predikstoel van de Nieuwe Kerk worde gemaakt op die wysen zoo als te Stellenbosch". Daar is ook 'n som van sowat £2 000 opgeneem by die ou heer A. du Toit. Die stelsel van banke uitgee is ook vooraf behoorlik bepaal. Dit het die grondslag gevorm van die stelsel wat met 31 Januarie 1951 doodgeloop het. Die nuwe kerkgebou is op 8 September 1868 "plegtig ingewy tot die diens van die God van Hemel en Aarde". Met behulp van enige broers uit ander gemeentes (nie tot die Ring van Beaufort behorende nie), het die gemeente 'n heerlike fees gevier.

Die tweede NG kerk het, soos sy plaasvervanger, op die kerkplein gestaan en uitgekyk in 'n suidelike rigting op Cilliersstraat, die hooftoegangspad na die dorp uit Leeu-Gamka se rigting.

Blykbaar was daar by die ingebruikneming van die kerk geen orrel nie. Diaken Charl F. Marais het die gemeente verras "door dien hy een prachtig orgel, door hem alleen bekostigt, de gemeente aanbood … als een gewyde speeltuig ter eere van God, tot stichting en opbouing der gemeente by hunne gemeenschappelyke zamenkomsten".

Een van die laaste foto's wat van die tweede kerk geneem is voor dit op 15 Augustus 1955 vir sloping oorhandig is.

Ds. Bamberger se geestelike en maatskaplike arbeid

'n Baster, Adam Jacobs, het die Peperbus in 1861 opgerig na 'n plan deur ds. Bamberger. Die oorspronklike bedoeling was dat dit die markhuis moes wees en die klok die opening van die mark moes aankondig. Die mark was gou iets van die verlede, maar daarna het die Peperbus diens gedoen as die magistraat se privaat kantoor, die dorp se eerste biblioteek, die stadsklerk se kantoor, kerkkantoor en studeerkamer van die hulpprediker. Munisipale stemmings is al daarin gehou en later het dit gedien as bergplek van die ACVV se hospitaalmeubels. Omstreeks 1951 was dit die skoolraadskantoor. In die sestigerjare van die 20ste eeu het die stadsraad dit aan 'n komitee afgestaan sodat dit as museum kon dien, maar teen 2013 het dit leeg gestaan. Dis in 2016 gerestoureer ná 'n geldinsameling deur inwoners en veral oudinwoners.

Met die aankoms van ds. Bamberger het hy op Fraserburg 'n betreklike verarmde geestelike en opvoedkundige toestand aangetref. En hy moes vir geruime tyd die goeie saad saai voor hy enige vrugte afgewerp gesien het. Die kerkraad het deurgaans saam met hom die sorge van die gemeente gedra, en middele bedink ter verlewendiging van die gemeentelede op geestelike gebied. Maar "sommige zyn vervallen tot eene betreurenswaardige onverschilligheid en overgegeven aan veelsoortige ongebondenheid". Hoewel daar dikwels groot opkomste na die kerklike feeste was, het baie ten spyte van herhaalde uitnodigings, nie aan die tafels aangesit nie. Op 'n latere geleentheid het die kerkraad gewag gemaak van die treurige feit dat die noodsaaklikheid van gebed in die gemeente min gevoel word. Opkomste na bidure was ook "seer treurig". "De proef eener Zondagschool op het dorp op te rigten is niet geslaagd, de belangstelling was zoo gering dat men reeds by de derde Zondag geen kinderen meer had."

Die Sabbatdagsviering op die dorp, sowel as op baie buiteplase, was "allerbeklagenswaardig", soos die ringsverslag van 4 Oktober 1858 dit uitdruk. Afstande van die kerk en soms droogte was die vernaamste oorsake van die skamele bywoning van die eredienste. Daar was tye dat dit bykans vir die lidmate "onmogelyk was de kerk geregeld by te woonen daar men door langdurige droogte geen paard meer had om te ryden". So 'n jaar was 1858/'59. Maar dit was in sulke tye van benouing dat die afhanklikheid van die Opperwese onder die skynoppervlakkigheid na vore gekom het. Dit was onder die drukkendste omstandighede dat "sommige leden onzer gemeente zelfs 1 a 2 uren te voet de kerk hebben bezocht". In 1860 se verslag spreek die kerkraad en die predikant die behoefte aan die uitstorting van die Heilige Gees uit. Reeds getuig die verslag van die daaropvolgende jaar van dankbaarheid jeens die Heer vir opmerklike verandering "welke plaats gevonden heeft in de staat der Godsdienst sedert het laatste verslag". Hoewel daar niks te roeme was, soos waartoe ander gemeentes van die Ring rede gehad het nie, "geloove wy dat wy groote reden hebben om God te danken voor de kruimtjes zyner genade die hy heeft uitgestort in die harten van enkele ligtzinnige en afkerige leden onzer gemeente".

In hierdie jare het die leraar drie maal Sondags dienste waargeneem. Sondagoggend het hy 'n diens vir blankes gehou; smiddags vir gevangenes en saans vir bruin mense. Die eerste Sondag van elke maand is daar 'n bidstond in die kerk gehou. Elke 14 dae is 'n bidstond, waaraan die gemeente deelgeneem het, in die pastorie gehou. Elke Dinsdagaand is bidure deur die leraar gelei vir die kleurlinge. In 1865 is weer 'n aanvang gemaak met die Sondagskool wat hierdie maal goed gegroei het en waarvan die getalle kinders sowel as volwassenes toegeneem het. Daar was nou 17 volwasse onderwysers en onderwyseresse wie se ywer en vlyt geseënde vrugte afgewerp het. Wat die bruin mense betref, was die toestand nog "allerhagliks". "De Heidenen alhier verkeeren in groote duisternis; dronkenschap heerst zeer algemeen." In dieselfde verslag waarin melding gemaak word van die inwyding van die kerk, word ook getuig dat daar grond vir dankbaarheid bestaan omdat die Bybel in die gemeente haar ereplaas inneem onder die bekeerdes sowel as onder die onbekeerdes. "De belangstelling in de leer naar de Godzaligheid, ons overgeleverd door de vroome vaderen die Frankryks kusten hebben verlaten door de bloedige vervolgingen, en hier in dit land de rust voor hunne Godsvereering hebben gezocht, wier afstammelingen een groot gedeelte onzer Gemeente uitmaken, is groot; en overal kan men nog die sporen zien van dien vromen en heiligen zin, die het voorgesclacht versierde."

Die tekens van groei en vooruitgang het langer as 10 jaar aangehou, waarna daar weer, omrede 'n gewisse verslapping, 'n swaarmoedige en bedrukte toon uit die verslae aan die Ring gehoor word. Die bywoning van die eredienste, selfs deur die omwonende lidmate, het swakker en swakker geword. Dit moes gewyt word "aan eene onverklaarbare traagheid, verbonden aan de slaafsche ketenen van het tydelyke". Dit was te ooglopend hoe gereeld die nabywonendes op weeksdae na die dorp kom, maar Sondae versuim om die Heer se huis te besoek. Selfs die Sondagskool is nie meer in so 'n bloeiende staat as die vorige jare nie. Dit moes egter gedeeltelik toegeskryf word aan die vertrek van 'n paar van die getrouste leerkragte. Daar was nogtans stof tot dankbaarheid in soverre die gemeente 'n grootse en geslaagde poging aangewend het om die kerkskuld af te betaal.

Die orrel in die tweede kerk

C.F. Marais het die orrel vir die tweede kerk geskenk.

Boonop het die diaken Charl Francois Marais (Charl seun) "dan nog by al zyne bemoeijingen, de gemeente met een heerlyk geschenk verrast, door dien hy een prachtig orgel, door hem alleen bekostigt, de gemeente aanbood, en tans als een sieraad in het nieuwe kerk-gebouw alhier prykt en als een gewyde speeltuig ter eere van God, tot stichting en opbouing der gemeente by hunne gemeenschappelyke zamenkomsten". Die instrument is uit Londen bestel. Die kerkraad kon nie nalaat om by monde van die leraar die skenker van harte te bedank en die wens uit te spreek dat „hy nog lang met de Gemeente het genot en den zegen van zyn edele mildadigheid mogt smaken en andere de liefdadig voorbeeld in de gemeente mogt volgen". Hierdie orrel het die orreliste mej. Cormack baie jare bespeel. Haar salaris was 'n skamele £40 per jaar, maar haar dienste is grotendeels as liefdesdiens beskou deur die kerkraad sowel as die gemeente. Hierdie dank was deel van haar vergoeding. In Desember 1879 het sy 'n slag bedank en die kerkraad het geadverteer vir 'n orrelis, ook teen £40 per jaar vergoeding. Aangesien niemand aansoek om die betrekkinig gedoen het nie, moontlik weens die karige besoldiging, het mej. Cormack maar weer haar gewig ingegooi en tot diep in 1882 troue en onbaatsugtige dienste gelewer.

Ds. Bamberger se laaste jare

Ds. Bamberger en sy vrou, Susanna, se grafsteen in die Onderpapegaai-begraafplaas op Stellenbosch. Hy is in 1892 oorlede en sy in 1904, op Ceres.

Ten spyte van die hegte fondamentlegging en voortreflike voortsetting van die bouwerk aan die gemeentegebou, het daar later 'n ernstige moeilikheid ontstaan. D.A. Kotzé skryf in die eeufees-gedenkboek van 1951 dit was toe reeds onmoontlik om ná soveel jare, met skrale dokumente tot jou beskikking, 'n enigsins volledige weergawe van dié storm te gee. "Die onderliggende menslike drifte en dryfvere soos haat, persoonlike eer en voordeel, gekrenkte trots, en swakhede en tekortkominge soos onkunde, gebrek aan vergewensgesindheid, egoïsme en bose agterdog, soos Paulus sou sê, het hulle kwaaie werk verrig. Maar niemand kan sê tot hoe 'n mate dit vir die breuk tussen gemeente en leraar verantwoordelik was nie — die breuk wat regsinnigheid, mensekennis, nederigheid en dieminste-wees, geloof in die mensheid en broederlike liefde nie kon verhoed nie. Hoe dit ook al sy, die saaier van die verderf het sy vernietigingswerk vernuftig voltooi. Miskien het hy reeds jare vantevore die saad van tweedrag gesaai. Teen die uitgang van 1881 was die oes ryp. Daar was tweedrag in sy volle rypheid en onaanskoulikheid. Dit het nie by praat alleen gebly nie."

Die ontevredenes het hul klagtes op skrif gestel en onder die aandag van die Ring van Beaufort gebring. Dié liggaam het 'n spesiale sitting te Fraserburg gelas om die saak te ondersoek wat die eerste keer op 2 Maart 1882 vergader het. Daar was briewe en klagskrifte van verskillende beswaarmakers voor hulle. Diegene wat afsonderlik sowel as gesamentlik klagtes ingedien het, was 34 lidmate van die gemeente. Hulle griewe was van persoonlike en algemene aard. So vertel 'n bekende figuur in Fraserburg dat hy nog goed kan onthou, aangesien hy reeds tamaai groot was, hoe sy oorlede moeder, wat 'n baie sieklike vrou was, by tye op die dorp moes kom bly om naby die geneesheer te wees vir behandeling. Die dominee het haar egter nooit kom besoek nie ten spyte daarvan dat hy van die omstandighede bewus was. Maar as gevolg van hierdie klagtes het dit later die begeerte van 'n groot gedeelte van die gemeente geword dat die band met die leraar losgemaak behoort te word, om sodoende weer die nodige harmonie en samewerking in die gemeente te verkry.

So was daar ook op die agenda die behandeling van "de Document om losmaking van den band". Dit is onderteken deur 331 mense wat hulself lidmate van die gemeente genoem het. Bowendien was daar 'n soortgelyke versoek geteken deur 174 lidmate, en 'n derde gelykluidende petisie met nege naamtekeninge van lidmate daarop. Uit die getuienis het dit later geblyk dat 36 ondertekenaars reeds hulle name teruggetrek het. Daar was ook nog nege ongeldige naamtekeninge. Uiteindelik was die korrekte getal egte ondertekenaars van al die petisies 509, dit wil sê twee minder as twee derdes van die totale getal lidmate van die gemeente. Hierdie lidmate het gemeen dat dit beter sou wees dat die gemeente en leraar skei. Daar was egter ander wat van mening was dat die breuk nog geheel kon word en dat ernstige, opregte pogings daartoe aangewend behoort te word. Vandaar dat die afgevaardigdes van die Ring wou weet watter versoeningspogings reeds aangewend is. Aanvanklik het die kerkraad egter niks gedoen om verwydering te voorkom of griewe uit die weg te ruim nie, want geen klag is amptelike by die raad aanhangig gemaak nie. Ná verloop van tyd het die Kerkraad egter besluit dat iets gedoen moes word om die ontevredenes tegemoet te kom. Die saak is onder die aandag van die leraar gebring "en dikwels is in die vergadering gepraat oor die oorsake van ontevredenheid; maar die leraar het altyd geantwoord: 'Stuur die ontevredenes na my!'"

Kotzé skryf daar kan nie gesê word "dat die Kerkraad haar plig as bemiddelaar bevredigend gedoen het nie." Getuienis dui daarop dat die raad niks ampteliks gedoen het om die vrede te bewerkstellig nie. Hierop het ouderling P. Gous die stelling neergelê "dat de gemeente ongelyk had". Hulle behoort openliker op te getree het, en die leraar self in hul vertroue geneem het insake klagtes teen hom. Die verweer van die ontevredenes hierteen kom daarop neer dat hulle nie hulle weg oopgesien het om met die leraar self te onderhandel nie "uit vrees van beledig te word".

Die petisies om losmaking van die band maak melding van die volgende reeks redes vir ontevredenheid. Eerstens, verwaarlosing van huisbesoek; dan nalatigheid insake krankebesoek; "onhoubaarheid der prediking" asook. versuim om in die namiddag (Sondae) te preek; verwaarlosing van die onderwys; liefdeloosheid en minagting van die gemeente en onchristelike uitdrukkinge teenoor gemeentelede. In hierdie stadium van die sitting het die publiek die vergadering verlaat en is die verrigtinge agter geslote deure voortgesit. Daar is nogmaals 'n poging aangewend om die vergadering te oortuig dat deur 'n ontmoeting, gereël deur die Ring, daar versoening bewerkstellig kon word. Onder meer het ds. Bamberger hom ten gunste van hierdie beroep verklaar. Hy het verklaar dat hy van sy kant baie graag die saak minlik wou skik. Hy meen dat die ontevredenes baie openliker kon optree. Hierdeur sou baie moeilikhede uit die weg geruim gewees het. Die meeste moeilikheid het, syns insiens, ontstaan deur misverstand. Hy meen hy het genoeg aandag aan huis- en krankebesoek bestee "en sou met meer hulp van die kant van die gemeente nog meer kon doen." Dit was sy oorwoë mening dat 'n vergelyk nog moontlik was.

Ander sprekers is egter van oortuiging dat die saak nie meer in der minne geskik kon word nie. Die breuk was reeds onherstelbaar, want daar "was geene liefde in de gemeente geweest aan den kant van den leeraar en daarom verwacht men niet dat de zaken zullen recht komen door eene schikking". Op grond van hierdie en ander getuienis en oorweginge het die Ring besluit "den band tussen leeraar en gemeente los te maken als voorschreven in Art. 264". Hierna is oorgegaan tot die opstelling van die sogenaamde losmakingsbepalings. Hierdie werk is ook agter geslote deure afgehandel. Die predikant van Beaufort-Wes het voorgestel, gesekondeer deur die skriba van die Ring, ds. A. Moorrees, "dat de Predikant van Fraserburg £1 000 worde aangeboden als voorwaarde waarop hij als leeraar der gemeente zal aftreden". Hy is verlof toegestaan om nog drie maande lank die pastorie te bewoon. Hy sou sy salaris vir dié tyd ontvang en intussen sou hy voortgaan met die vervulling van sy herderlike pligte.

Dit was die einde van die Bambergersaak waarvan die totale koste £138 2s. 6d. beloop het. Ds. Bamberger het voortgegaan met sy werksaamhede soos voorgeskryf deur die Ring, en op 22 Mei 1882 teken hy vir die laaste maal die notule van die kerkraadsvergadering. Die kerkraad moes geld teen ses persent rente by die heer W.J. van der Merwe leen om hom sy geld te gee. 'n Spesiale kommissie het die boeke by hom oorgeneem en op 9 Junie 1882 het die hele kerkraad na die pastorie gegaan om aan ds. Bamberger £1 000 te oorhandig. Op 10 Julie het die kerkraad sy akte van demissie onderteken. Ds. Bamberger en sy vrou het hulle toe blykbaar op Stellenbosch gevestig waar hy oorlede is op 21 April 1892.

Bronne

• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851–1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
• (af) Nienaber, P.J. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• (af) Olivier, ds. P.L.. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Van Wijk, mev. A.J. 1964. Vroue-Sendingbond Kaapland. Na vyf-en-sewentig jaar 1889–1964. Kaapstad: Die Hoofbestuur van die Vroue-Sendingbond.