Gewasboerdery in Suid-Afrika

'n Claas Lexion 584-stroper besig om koring te stroop.

Gewasboerdery en veeteelt maak die twee bene van boerdery uit. Gewasboerdery sluit twee hoofgroepe in, naamlik akkerbougewasse (mielies, koring, sonneblom, rog en ander) en tuinbougewasse (groente soos aartappels en wortels, vrugte soos druiwe en perskes, neute en ander).

Landbou kom kortliks neer op die verbouing van plante en die aanteel van diere gerig op die mens se voeding-, kleding- en ander behoeftes.

Die eerste makmaking van gewasse en diere het waarskynlik in 9000-8500 v.C. in die Midde-Ooste begin: lensies, ertjies, rog en koring, wat almal wilde plante was. Daarna het dit na Noord-Afrika, Europa en dele van Asië versprei. China was ook teen sowat 8000 v.C. ’n belangrike sentrum.

Makro-ekonomiese landboustatistieke

In Suid-Afrika het die getal kommersiële boere volgens verskillende landbou-instellings van sowat 70 000 in die sewentigerjare van die vorige eeu tot net meer as 40 000 afgeneem (2018-statistieke). Bestaansboere word op veel meer geraam.

Statistieke Suid-Afrika het in sy 2017-landbou-opname Suid-Afrika se boere in vier groepe verdeel, gegrond op jaarlikse omset: Groot (omset hoër as R22 500 000), medium (omset tussen R13 500 000 en R22 500 000), klein (omset tussen R2 250 000 en R13 500 000) en mikro (jaarlikse omset minder as R2 250 000). Baie boere steun op beide gewasboerdery en veeteelt vir hul jaarlikse inkomste.

Kunsmis word op jong mielies toegedien. Kunsmisvervaardigers is deel van die landbouketting.

Groot boerderye sorg vir sowat 64,5% (R195,1 miljard in 2017) van die land se jaarlikse boerdery-inkomste, terwyl die ander drie groepe gesamentlik vir sowat een derde van die totale omset sorg. Die totale landbouverdienste in 2017 was R302,8 miljard.

Hoewel die landbousektor gemiddeld slegs 2% tot 3% tot die land se bruto binnelandse produk (BBP) bydra, verhoog die bydrae onregstreeks tot 20% indien die sterk vorentoe- en rugwaartse skakels met nywerhede en die kleinhandel bereken word. Nie alleen voorsien trekker-, saad-, chemikalieë- en kunsmismaatskappye boerderybenodigdhede aan boere nie, maar word landbouprodukte deur nywerhede verwerk, verpak en deur kleinhandelaars verkoop. Selfs versekeraars vorm deel van die landbouketting.

Gewasboerderystatistieke

Die direktoraat Statistieke en Ekonomiese Ontleding van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye wys in sy ekonomiese ontleding van die Suid-Afrikaanse landbousektor vir die jaar tot 30 Junie 2018 daarop dat diereprodukte gewoonlik sowat 50% tot totale landbouverdienste bydra. Akkerbougewasse het in die betrokke jaar 21,7% bygedra, tuinbougewasse 27,7% en diereprodukte 50,6%.

In goeie seisoene kan bogemiddelde mielie- en koringoeste, wat stewig tot akkerbou se totale verdienste bydra, gewasboerdery se persentasiebydrae tot die totale landbouverdienste met twee of drie persentasiepunte opskuif. Mielies is reeds dekades lank verreweg die grootste verdiener wat akkerbougewasse betref.

Akkerbougewasse

Koring, mielies, sonneblom, suikerriet, graansorghum, sojabone, katoen, droëbone en grondbone is van die bekendste akkerbougewasse wat jaarliks in Suid-Afrika verbou word. Suikerriet is naas mielies die grootste verdiener van dié groep, met koring of sojabone gewoonlik in die derde plek.

Mielies

Ondanks sy relatief lae winsgewendheid, bly mielies steeds die gewildste akkerbougewas in die noordelike provinsies: Vrystaat, Noordwes, Mpumalanga en die besproeiingsgebiede in Limpopo en die Noord-Kaap. Sowat 2,3 miljoen hektaar is byvoorbeeld aan mielies afgestaan in die 2018-seisoen, terwyl sowat 600 000 hektaar vir sonneblomproduksie en sowat 787 000 hektaar vir sojabone benut is.

Die Vrystaat is al jare lank vir die grootste mielie-aanplantings van Suid-Afrika se nege provinsies verantwoordelik – meer as 40% van die totale oppervlakte wat vir mielieverbouing opsy gesit is.

Volgens Pannar, een van die plaaslike mieliesaadverskaffers, is die deurlopende verbetering van mieliekultivars die afgelope dekades grootliks vir groeiende mielie-opbrengs per hektaar verantwoordelik. Nie alleen is beter droogtebestandheid in mielies geteel nie maar is daar ook verskeie ander eienskappe wat produksie verhoog. Dit is uiteraard belangrik dat mielies in die optimumplanttyd geplant word, wat in die meeste produksiegebiede van sowat 15 Oktober tot einde November is.

Die bedryfsorganisasie Graan SA het juis in ’n navorsingsartikel in 2017 daarop gewys dat dit teen lae mieliepryse byna onmoontlik is vir mielieboere om wins te maak indien hulle ’n skaflike opbrengs van 4,5 ton per hektaar behaal. ’n Paar dekades gelede was die gemiddelde landsproduksie sowat 2 ton/ha. Teen gemiddeld 7,5 ton opbrengs per hektaar vir besproeiingsmielies is die brutowinsgrens egter heel aanloklik en vergelyk dit goed met sojabone en grondbone – die grootste winsmakers oor ’n hele paar seisoene.

Koring

Die wintergewas koring het die afgelope drie dekades heelwat aansien in Suid-Afrika verloor. In die sewentiger- en tagtigerjare van die vorige eeu het die land sommige seisoene soveel koring geproduseer dat 10-20% van die oes uitgevoer kon word. Die gehalte van plaaslike koring het dit vir lande aantreklik gemaak om Suid-Afrikaanse koring in te voer (die gehalte is steeds baie hoog).

Koring is steeds een van die drie gewildste gewasse ter wêreld. Suid-Afrika was die afgelope dekades 'n netto invoerder van koring, wat in 1656 vir die eerste keer in die Rondebosch-omgewing in die Wes-Kaap met sukses geplant is. Suid-Afrika het reeds in 1684 van sy oorskotkoring na Indië uitgevoer.

Graan SA sê alternatiewe gewasse met heelwat hoër winsgrense het koringprodusente – wat uiteraard sakemanne is – ontmoedig om soveel soos in die verlede te plant. Veral in die Vrystaat word heelwat minder koring geplant as voorheen, terwyl die meeste koring weer in die Wes-Kaap geproduseer word, soos die geval was voor die oplewing in die Vrystaat en ander noordelike produksiegebiede in koring se bloeitydperk.

Navorsing het ook die gemiddelde opbrengs van koring van sowat 1,5 ton per hektaar ’n paar dekades gelede tot 3-4 ton in die beste produksiegebiede verbeter en verbouing weer aantrekliker gemaak.

Koring is die eerste akkerbougewas wat in Suid-Afrika aangeplant is (omstreeks 1656 in die Rondebosch-omgewing), nadat die eerste aanplantings in Tafelbaai weens die wind en weer misluk het. In 1684 was die koringoes in die Kaap so goed dat daar vir die eerste keer koring uitgevoer is: na Indië.

Volgens statistieke van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye is dit interessant dat die verbruikersbesteding van Suid-Afrikaners op brood en graanprodukte steeds die tweede hoogste van al die voedselgroepe is. Van die sowat R644 miljard wat in die jaar tot einde Junie 2018 op voedsel bestee is, het R152 miljard (24%) vir brood en ander graanprodukte gegaan. Dit vergelyk met R225 miljard op vleis (35%) en R87 miljard op groente en vrugte (13%).

Tuinbougewasse

Sitrusvrugte is Suid-Afrika se grootste verdiener van buitelandse valuta wat landbougewasse betref.

Dié groep sluit groente, vrugte en neute in en het gesamentlik vir bruto inkomste van R78 miljard in 2017/’18 gesorg. Die uitvoer van verskillende tuinbougewasse bring ook vir die land goeie valuta in die sak: sitrusvrugte (uitvoer van R18,2 miljard), wyn (R9,3 miljard) en ook die uitvoervrugte appels, pere en kwepers (R7,2 miljard) was loshande die wenners in die 2017/’18-seisoen.

Aartappels

Van al die groentesoorte wat in Suid-Afrika op varsproduktemarkte verkoop word, is aartappels die gewildste. Sowat 1 miljoen ton aartappels word jaarliks op Suid-Afrika se varsproduktemarkte verkoop en die res word op ander maniere versprei.

Dit word in verskeie vorms verwerk en wêreldwyd elke dag deur meer as ’n miljard mense verbruik. Naas koring en rys is aartappels die derde grootste voedselgewas ter wêreld en die produksie en verbruik van aartappels het in die twee dekades tussen 2000 en 2020 verdubbel.

In Suid-Afrika word aartappels gemiddeld op tussen 50 000 hektaar en 60 000 hektaar verbou en daar is 16 produksiegebiede verspreid oor veral Limpopo, die Wes-Kaap, Vrystaat, Mpumalanga en KwaZulu-Natal. Dié gebiede produseer gesamentlik 2-2,5 miljoen ton aartappels per jaar, waarvan sowat 20% in aartappelskyfies en ander aartappelprodukte verwerk word. Suid-Afrika is een van die top-10 uitvoerders van saadaartappels ter wêreld.

Dit is interessant dat op verskeie aartappelkultivars gekonsentreer word wat aanplantings betref, maar dat die kultivar Mondial al vir meer as ’n dekade die gunsteling in Suid-Afrika is. In 2017 het dit meer as 40% van alle aanplantings uitgemaak, gevolg deur Sifra (20%) en Lanorma (7%). Dit beteken dat meer as 60% van aartappels wat verkoop word, Mondial en Sifra is.

Volgens Aartappels Suid-Afrika het Afrika groot potensiaal as aartappelprodusent en as bydraer tot die bereiking van die Verenigde Nasies se volhoubare ontwikkelingsdoelwitte, wat onder meer daarop gemik is om armoede te verlig en goeie gesondheid te verseker. Afrika het gemiddeld slegs 5,6% tot die totale jaarlikse aartappelproduksie bygedra oor die tydperk van 1994 tot 2016.

Aartappels is 10 000 jaar gelede deur Peru makgemaak.

Druiwe

Shiraz-druiwe. Suid-Afrika is een van die wêreld se gerekende produsente van wyn- en tafeldruiwe en die land se wynproduksie strek al oor meer as drie eeue.

Suid-Afrika is ’n gerekende druiweproduserende land. Nie alleen word sy wyn met die voorste produksielande, soos Frankryk, vergelyk nie maar word die land se tafeldruiwe ook hoog aangeslaan. Dit is nie ’n verrassing nie omdat die eerste plaaslike wingerde tussen 1650 en 1700 in die Kaap aangeplant is en dus meer as drie eeue ontwikkel en verfyn is.

Die bedryfsorganisasie Vinpro meen dat die plaaslike wynbedryf steeds bestendig kan groei ondanks groot treë vorentoe die afgelope meer as 20 jaar. Suid-Afrika voer baie van sy wyn uit maar die plaaslike mark groei ook: in 2017 is byvoorbeeld 2,8% meer wyn plaaslik verkoop as in die voorafgaande jaar en kleinhandelverkope het met 8,6% tot sowat R13,2 miljard toegeneem. Meer as 400 miljoen liter per jaar word nou plaaslik verkoop. In die uitvoerseisoen 2017/’18 is R9,3 miljard Suid-Afrikaanse wyn uitgevoer, wat dit die land se tweede grootste valutaverdiener onder landbouprodukte maak.

Wat tafeldruiwe betref, het die aanplantings die afgelope jare gemiddeld met 6,7% gegroei tot meer as 21 000 hektaar en uitvoer van meer as 72 miljoen uitvoerkartonne van 4,5 kilogram elk. Volgens die bedryfsorganisasie Sati is Suidoos-Asië en die Verre-Ooste Suid-Afrika se beste groeimarkte. China het verreweg die grootste uitvoerpotensiaal en dit moet ontgin word.

Makadamianeute

Suid-Afrika is tans die grootste produsent van makadamia-neute ter wêreld. Die plaaslike produksie het in minder as 20 jaar vervyfdubbel.

Die SA makadamianeutbedryf was in die twee dekades tot 2018 een van die grootste presteerders wat tuinbouprodukte betref: produksie het van 10 279 ton in 2002 tot sowat 52 400 ton in 2018 gegroei. Dit maak Suid-Afrika die grootste produsenteland ter wêreld, gevolg deur Australië. Die totale waarde van Suid-Afrika se makadamiaverkope in 2018 was meer as R3,4 miljard.

Makadamianeute word tans hoofsaaklik in Limpopo, Mpumalanga en die kusstrook van KwaZulu-Natal verbou en in 2018 was daar reeds sowat 650 boere in dié jong bedryf in Suid-Afrika.

Dit is interessant dat makadamias (Macadamia integrifolia) een van die heel jongste gewasse is wat makgemaak is: in 1858 naby die Brisbane-rivier in Queensland in Australië, waar dit ’n inheemse plant was. Dit is vernoem na dr. John Macadam.

Volgens die bedryfsorganisasie Samac is die toenemende gewildheid onder meer toe te skryf aan die neut se smaak en gesondheidseienskappe, wat Omega-7 insluit.

Gewasverbouingswenke

• Produsente moet nie in veilige gewasse – soos mielies – vasval nie maar lonender alternatiewe met groter winsgrense deurlopend ondersoek. So het die oorproduksie van mielies in die 2017/’18-seisoen daartoe bygedra dat mielieprodusente met selfs 4,5 ton opbrengs per hektaar moeilik kon gelykspeel (brutowins per hektaar was gemiddeld slegs R32). In die betrokke seisoen het grondbone (met ’n brutowinsgrens van R9 860 per hektaar) en sojabone (brutowinsgrens van R2 740 per hektaar) baie beter gevaar. Wees egter bedag dat oorskotte van laasgenoemde (en ander) produkte ook kan voorkom en wins kan beperk. Wees op die voorvoet.
• Ondersoek nuwe buitelandse markte, waar ’n aansienlike vraag na SA produkte kan bestaan. Nederland, Brittanje, China, Mosambiek en Amerika is wel die afgelope jare die vernaamste invoerders van Suid-Afrikaanse uitvoergewasse, maar daar is ook ander markte om te ontgin: nuwe markte met hoë potensiaal en toeganklikheid, teenoor markte met lae potensiaal en risiko’s.
• Benut navorsingskennis en marktendense wat deur verskeie instellings beskikbaar gestel word tot jou voordeel.
• Hou mededingers dop wat bemarkingsgeleenthede kan laat kwyn: Namibië het byvoorbeeld die afgelope jare groeiende sukses in die tafeldruiwemark behaal. Dit vereis aandag aan beide kwantiteit en kwaliteit. Die hoë gehalte en redelike aanbod van Suid-Afrika se makadamias het die land byvoorbeeld die voorkeur-uitvoerland gemaak.
• Ontwikkel ’n gesogte handelsmerk en verpakking, wat jou produk laat uitstaan en ’n beter winsgrens verseker.
• Neem kennis van die drastiese groei in die mark vir organies verboude produkte weens verbruikers se kommer oor gesondheidsake en hul bereidheid om ’n premie vir gemoedsrus te betaal.
• Moenie in ’n gemaksone terugsak nie: neem kennis van die groeiende weerstand van gewasse teen bekende plaagdoders, bestudeer nuwe geleenthede, grond jou besluite op goeie persoonlike rekordhouding en beskikbare kennis, en bestuur jou gewasboerdery optimaal.

Bronne

• Bestbier, Willem. Marktoegang én markontwikkeling. Sati-publikasie, November 2018
• Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Crops and Markets Third Quarter 2018. ISBN 978-186871-456-8
• Direktoraat Statistieke en Ekonomiese Ontleding van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Economic Review of the South African Agriculture 2017/18. ISBN 978-1-86871-454-4
• Fourie, Petru. Winsgewende mielieproduksie feitlik onmoontlik teen huidige lae mieliepryse. Webartikel https://www.grainsa.co.za/winsgewende-mielieproduksie-feitlik/onmoontlik-teen-huidige-lae-mieliepryse/. Besoek op 11 Februarie 2019
• Gouws, Andries. South African wheat production under the spotlight. Webartikel https://www.bizcommunity.com/Article/196/358/176072.html. Besoek op 11 Februarie 2019
• Jooste, André. Aartappels kan beslis bydra om die Verenigde Nasies se Volhoubare Ontwikkelingsdoelwitte te bereik. Artikel in Chips, Mei/Junie 2018
• Loots, Jana. SA wynbedryf by ’n keerpunt. Webartikel https://vinpro.co.za/sa-wynbedryf-n-keerpunt/. Besoek op 11 Februarie 2019
• Meiring, Piet. Brood uit die koring. Perskor. 1980. ISBN 0 628 01863 0
• Rasekhula, Dineo. Quick facts about the SA potato industry. Artikel in DAFFnews, September 2018
• Stats SA. Agricultural survey (Preliminary) 2017.  Statistieke Suid-Afrika-nuusverklaring in November 2018
• Paneel skrywers. The World Book Encyclopedia A-1. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4
• Pretorius, Lizel. South Africa’s world topping macadamias. Artikel in Agri, Desember 2018/Januarie 2019
• Rosengarten, Frederic. The Book of Edible Nuts. Dover Publications, Inc. 1984. ISBN 0-486-43499-0
• Van der Merwe, Laryssa & Van Zyl, Pieter. Watter kultivars het die Suid-Afrikaanse aartappelbedryf in 2017 gedomineer?  Artikel in Chips, Mei/Junie 2018
• Van der Walt, Peet. What you must know about the reproductive stage of the maize plant. Artikel in Agri, April/Mei 2017
• Van Zyl, Pieter & Van der Merwe, Laryssa. Tendense op varsproduktemarkte. Artikel in Chips, Julie/Augustus 2018.