Piramide

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Die Egiptiese piramides van Giza.
Die Walter-piramide in Long Beach, Kalifornië.
Hierdie artikel handel oor piramides in die algemeen. Vir die piramides in Egipte, sien Egiptiese piramide.

’n Piramide (van die Griekse πυραμίς, piramis[1]) is ’n struktuur met die vorm van ’n piramide; dus met ’n paar plat vlakke wat met ’n punt na bo loop. Die basis kan drie-, vier- of meerhoekig wees. In die boukuns word onder die term piramides verstaan monumente wat 'n ooreenkoms toon met die gelyknamige meetkundige figuur. Die term word byna uitsluitlik toegepas op bouwerke uit Ou Egipte en uit pre-Columbiaanse Sentraal-Amerika. Vergelykbare monumente soos die ziggoerats van Mesopotamië en sommige Hindoe-tempels word nie piramides genoem nie.

’n Piramide se ontwerp, met die grootste gewig naby die grond, beteken daar is minder materiaal bo wat ’n druk uitoefen. Dié verspreiding van gewig het vroeëre beskawings in staat gestel om stewige monumente te bou.

Baie beskawings dwarsoor die wêreld het piramides gebou. Die Rooi Piramide by Dahsjoer en die Groot Piramide van Giza, albei in Egipte, was duisende jare lank die grootste mensgemaakte strukture op aarde. Laasgenoemde, die graftome van farao Cheops, was een van die Sewe Wonders van die Antieke Wêreld, en is die enigste een wat nog bestaan. Dit is hoofsaaklik van kalksteen gebou (met groot, rooi granietblokke in sommige kamers) en word as ’n argitektoniese meesterstuk beskou. Dit bevat sowat 1,3 miljoen blokke van 2,5 tot 15 ton. Dit was oorspronklik 146,5 m hoog. Dit is die hoogste Egiptiese piramide.

Die grootste piramide wat volume betref, is die Groot Piramide van Cholula in die Mexikaanse staat Puebla.

Die Egiptiese piramides was grafmonumente vir die Farao's en hul naaste familielede. Die meeste dateer uit die Ou Ryk (ca. 2700-2100 v.C.) en is aan die westelike oewer van die Nyl geleë, suid van die delta tussen Hawara en Aboe Roasj, in 'n gebied wat ongeveer 100 km lank is. Die piramide het ontwikkel uit die mastaba, 'n lae, reghoekige bouwerk van klip waaronder 'n graf geleë was.

Die oudste piramide is die trappepiramide van Djoser by Sakkara (ca. 2700 v.C.). Die piramide bestaan uit 6 kleiner wordende terrasse en het 'n groot mastaba as kern. Rondom die piramide is 'n kompleks van kultusgeboue (vandag gedeeltelik gerestoureer) opgerig, omring deur 'n pragtig uitgevoerde muur (sowat 550 x 275m). Die volgende fase in die piramideboukuns word verteenwoordig deur die piramide by Meidoem, wat 93 m hoog is en deur Snofroe, stigter van die 4e dinastie (ca. 2613-2494 v.C.), laat bou is. Dit is 'n trappepiramide wat glad afgepleister is.

Die piramide by Dahsjoer, wat ook deur Snofroe opgerig is, vertoon halfpad tussen die basis en die top 'n knik (knikpiramide). Moontlik moes die piramide vinniger voltooi word as wat die bedoeling was. Kenmerkend vir die "klassieke" piramides, waartoe die van Snofroe ook gereken word, is 'n benede- of daltempel wat 'n entjie weg van die kompleks gebou is en deur ʼn prosessieweg verbind is met die dodetempel wat teen die piramide gebou is. Die ingewikkeldste voorbeeld hiervan is by Gizeh, waar die piramides van Cheops, Chefren en Mykerinos (4e dinastie, ca. 2500 v.C.) naas mekaar opgerig is.

Die piramide van Cheops is die grootste ter wêreld en het 'n basis van 230 x 230 m Die hele kompleks van Gizeh is sedert die 10e eeu n.C. deur die lslamitiese heersers van Egipte as steengroewe vir die bou van Kaïro gebruik, met die gevolg dat die 3 piramides van hul oorspronklike gladde buitebedekking van Turakalksteen gestroop is. Die tempels het verdwyn, met uitsondering van die goed bewaarde daltempel van Chefren.

Die laaste groot piramide van die Ou Ryk is die van Pepi II (6e dinastie, ca. 2200 v. C.). In die daaropvolgende tydperk van politieke ontstabiliteit (die sogenaamde Eerste Tussentydperk, ca. 2100 – 2200 v. C.) is geen piramides gebou nie, totdat Farao Mentoehotep (11e dinastie) in omstreeks 2015 v.C. die sentrale gesag herstel het. Tydens die 11e en 12e dinastie (ca. 2050 – 1786 v.C.) is verskillende piramides gebou (by Dahsjoer en El Fajoem), maar na die tyd is voorkeur gegee aan rotsgrafte.

Die eerste nabootsings van die piramides van die Ou Ryk is deur die Nubiese konings van ca. 700 v.C. tot 350 n.C. gebou. By die Soedanese stede Meroë (tans Merowe) en Napata staan rye koningsgrafte in die vorm van baie steil piramides wat nie baie hoog is nie. Die sogenaamde piramide van Cestius (Rome, 12 v.C.), die grafmonument van die tribuun Gaius Cestius, was eeue lank die enigste voorbeeld van 'n "Egiptiese" piramide in Europa. Tydens die Neo-Klassisisme het onder andere die Franse argitek Etienne Louis Boullee (1728- 1799) en die Venesiaanse beeldhouer Antonio Canova (1757-1822) enkele piramidevormige grafmonumente ontwerp.

Pre-Columbiaanse Sentraal-Amerika[wysig | wysig bron]

Die pre-Columbiaanse piramides is almal trappepiramides wat eindig in platforms waarop tempels gebou is. Die grootstes se heliing is nie so steil soos die van die Egiptiese piramides nie, terwyl die kleineres se helling juis baie steiler is. Die tempel bo-op die piramide word bereik deur trappe wat aan een of meer van die sykante aangebring is. Byna al die ou kulture in Sentraal-Amerika het piramides gebou; hulle word derhalwe in groot dele van Mexiko, Honduras, Guatemala en EI Salvador aangetref.

Die meeste van die piramides is gebou in die klassieke periode (van die begin van die Christelike jaartelling tot ca. 1000) en in die na-klassieke periode (tot die koms van die Spanjaarde in die 16e eeu). Enig in sy soort is die sogenaamde nissepiramide van El Tajin in die gebied van Veracruz (Mexiko), wat tussen die 4e en die 9e eeu gebou is. Op elke terras is ʼn reeks nisse waarin offerandes waarskynlik geplaas is. Die sogenaamde inskripsiepiramide (Palenque, Mexiko) is in die klassieke periode gebou.

In 1950 is ʼn grafkelder onder die bouwerk gevind, tot vandag toe ʼn unieke vonds. Die grootste piramide in Sentraal-Amerika is die piramide van die Son en die Maan by Teotihuacan in Mexiko (voor die 9e eeu n.C.), wat 63 m hoog is. Uit die Maya-Tolsteekse periode (na-klassiek) dateer groot godsdienstige sentra soos Chichén Itzá en Uxmal. Die piramides by die sentra is meestal laag, met 'n groot plat vlak bo-op, sodat daar nie eintlik meer van piramides gepraat kan word.

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. πυραμίς, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus Digital Library

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]