Thomas Dreyer

Oudl. T.F. Dreyer.

Thomas Frederik Dreyer (plaas Bruintjieshoogte, indertydse distrik Graaff-Reinet, Kaapkolonie, 18 November 1815 – plaas Rietfontein 927, wyk Elandsrivier, distrik Rustenburg [nou Swartruggens], Transvaal, 5 Julie 1889) was ’n baanbreker in die Zuid-Afrikaansche Republiek.

Hy word, saam met oudl. P.J.W. Schutte, beskou as "een van die waaragtig grotes uit die dae van die Afskeiding" van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. Ds. J.V. Coetzee beskryf hom as "’n man uit een stuk, ’n vors in Israel". Hy was ’n welbekende figuur in die Rustenburgse en omliggende distrikte, kommandant-generaal van die Transvaalse kommando's in die Vrystaat se oorlog teen die Basoeto's en lid van die Transvaalse Volksraad van 1861 tot 1866. Hy het in kerklike en politieke aangeleenthede in noue samewerking verkeer met sy mede-Gereformeerdes Paul Kruger en Schutte.

Herkoms en jeug

Dreyer, die oudste seun van Thomas Andries Dreyer en Maria Elisabeth Prinsloo, se grootvader aan vaderskant, na wie hy genoem is, het uit Duitsland na Suid-Afrika geëmigreer en was die stamvader van die familie. Hy het grootgeword in ’n familie waarin ’n sterk anti-Britse sentiment en teenkanting teen rassegelykstelling ná die Slagtersnek-rebellie van 1814 geheers het. T.F. Dreyer het as jong man aan die emigrasie uit die Kaapkolonie oor die Oranjerivier deelgeneem. Hy is in 1834 aan die Modderrivier in die Oranje-Vrystaat getroud met Susanna Jacoba Hendrina Andriana Jansen van Rensburg, volgens ds. Coetzee ’n "goedontwikkelde en godsalige" vrou.

Politieke en militêre loopbaan

Dreyer het in 1850 in die krygsraad van J.A. Enslin, kommandant van Marico, en in 1852 in dié van Rustenburg onder M.W. Pretorius gedien. Hy was betrokke by die beweging wat gesoek het na ’n ordelike grondwetlike oplossing vir die vraagstuk ten opsigte van die verhouding van die Boererepublieke tot die Britse kolonies in Suider-Afrika, die vraag na ’n onafhanklike kerk en die verkryging van ’n Grondwet en ’n behoorlike uitvoerende politieke gesag in Transvaal. Met die koms van ds. Dirk van der Hoff in Mei 1853 het Dreyer hom sterk teen enige bande met die Kaapse Kerk verklaar en hom met erns beywer vir die vestiging van die Nederduitsch Hervormde Kerk in Transvaal, onafhanklik van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.

In 1856 het Dreyer selfs sterker op die voorgrond getree toe Transvaal saam met M.W. Pretorius deurreis het om die bewoners se menings te toets aangaande die verhouding van die NH Kerk tot die Kaapse Kerk en terselfdertyd oor die wenslikheid van ’n eie Grondwet vir Transvaal waarin voorsiening gemaak sou word vir ’n behoorlike uitvoerende gesag. Pretorius is op 6 Januarie 1857 as staatspresident beëdig en op 13 Maart daardie jaar het die uitvoerende raad Dreyer as waarnemende kommandant-generaal aangewys aangesien kmdt.genl. S. Schoeman van Soutpansberg nie die nuwe Grondwet wou erken nie. Dr. Bouke Spoelstra skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Dreyer het met "merkwaardige kalmte en selfbeheersing" opgetree in die onderlinge moeilikhede en spanning. Hy het die Transvaalse kommando gelei in teen die OVS s’n toe Pretorius se beleid om die twee republieke te verenig op ’n gewapende konfrontasie by Renosterrivier uitloop. Gevolglik was Dreyer ’n ondertekenaar van die vredesverdrag wat op 1 Junie 1857 op ’n eiland in die Vaalrivier gesluit is.

Tydens die bewind van pres. J.N. Boshof (1855–'59) was Dreyer kommandant-generaal van die Transvaalse kommando's wat hul Vrystaatse volksgenote in 1858 in die oorlog teen die Basoeto’s te hulp gekom het. Destyds het hy op Klipbanksfontein in die distrik Swartruggens gewoon en was hy gedurende ’n sekere jaar net 14 dae tuis. Later het hy die plaas Rietfontein 927 gekoop wat nog in die middel 1930's bewoon is deur sy jongste seun, C.L. Dreyer (oom Kassie), destyds lidmaat van die Gereformeerde kerk Swartruggens.

Politieke loopbaan

Ds. J.V. Coetzee skryf in 1935 Dreyer is in 1866 gekies as ouderling van die toe sewe jaar oue Gereformeerde kerk Rustenburg. Hierna het hy, volgens Coetzee, geweier om hom weer verkiesbaar te stel as lid van die Transvaalse Volksraad nadat hy sedert 1861 daarin gedien het. Terselfdertyd het hy sy betrekking as kommandant-generaal, wat hy nog tydens die stryd teen Segele beklee het, neergelê omdat hy die kerklike amp waartoe hy toe verkies is, as die hoogste en vernaamste beskou het. Dr. Bouke Spoelstra skryf egter Dreyer het sy distrik van 1871 tot 1874 in die Transvaalse Volksraad verteenwoordig, en ds. N.J.R. Swart in 1871 aangemoedig om hom as staatsekretaris beskikbaar te stel.

In 1878, ná die anneksasie van Transvaal deur Theophilus Shepstone, het Dreyer, Paul Kruger en P.J. Joubert saam vergaderings toegespreek waarop hulle opgewonde burgers wat na die wapen wou gryp om hul onafhanklikheid te herwin, tot doelgerigte en grondwetlike optrede gemaan het.

Gereformeerde lidmaat

Dreyer en sy eggenote het op 11 Februarie 1859 op Rustenburg as stigterslede by die Gereformeerde Kerk onder leiding van ds. Dirk Postma aangesluit. As ouderling van die Rustenburgse kerk van 1866 tot sy dood, 'n tydperk van nagenoeg 22 jaar, het hy ’n leidende plek in die kerkraad beklee. Van 1876 tot 1888 het hy sy gemeente gereeld op sinodes verteenwoordig en ’n belangrike rol in die formulering van besluite gespeel. Hy het veral sterk standpunt ingeneem vir die beginsel dat bedieners van "blanke" en "nie-banke" gemeentes afsonderlik optree en het sy standpunt bevorder met briewe in die kerk se orgaan, De Maandbode. ’n Paar keer het hy as kurator van die Teologiese Skool Burgersdorp gedien, volgens dr. Spoelstra ’n hoë onderskeiding vir ’n gewone boer.

Hy het volgens oorlewing ’n sterk persoonlikheid gehad, nes sy hegte vriend pres. Paul Kruger. Op ’n aand het hy en die staatspresident op Boekenhoutfontein, laasgenoemde se woonplaas, ’n warm woordewisseling gehad en toe Dreyer opspring met die woorde: "Paul, ek gaan inspan en ry," het pres. Kruger hom vasgegryp en gesê: "Jy sal nie so van my af wegry nie." ’n Rukkie daarna het hulle weer lekker sit en gesels.

Nog ’n staaltjie oor Dreyer en pres. Kruger se vriendskap is dat laasgenoemde op ’n keer op ’n Saterdagmiddag ’n toespraak gelewer het in die Rustenburgse Gereformeerde kerk. Later was dit tyd vir die voorbereidingsdiens, maar die president was nog nie klaar met sy toespraak nie. Die predikant (die bron vermeld nie watter een nie) wou die staatshoof nie hinder nie en so het hy voortgegaan met sy toespraak, tot oudl. Dreyer vir hom gesê het "om nou op te hou". By baie kerkgangers was groot ontsteltenis. Dieselfde middag het pres. Kruger na oudl. Dreyer se Nagmaaltent gegaan en die vrede herstel met sekere mense wat gesteur was deur Dreyer se optrede. Maar die president moes beloof om nie weer sulke lang toesprake te lewer nie.

Dit was juis met ’n Nagmaalsgeleentheid in 1889 op Rustenburg dat oudl. Dreyer koue gevat het. Nadat hy 52 dae lank siek was, is hy oorlede op sy woonplaas.

Huwelikslewe

Dreyer is in 1834 tydens die Groot Trek met Susanna Jacoba Hendrika Adriana Janse van Rensburg (Julie 1820 – 1881) getroud. Sy "was ’n godsalige vrou – (tipies) van Afrikaanse moeders van ’n vorige geslag", aldus ds. Coetzee. "By haar (was) geen vrees vir ’n groot huisgesin nie en geen werklike gekerm oor baie kinders nie." Uit dié huwelik is 13 kinders gebore. Ná die dood van ’n tweejarige seuntjie het sy die wens uitgespreek dat die Here haar met nog vyf kinders mag seën. Dié wens is dan ook vervul. Ds. Coetzee meen: "Dis iets waarvoor ’n mens werklik respek kan hê!" Sy is in 1881 oorlede net nadat sy die berig gekry het van die Boere se oorwinning in die Eerste Vryheidsoorlog.

Dreyer is enkele maande ná sy eerste vrou se dood getroud met die weduwee Christina Maria Booysen (née Hermann), oorgrootmoeder van die Gereformeerde predikant ds. J.J.H. Booysen (oorlede 20 September 1969). Haar oorlede man was J.J. Booysen, ’n bekende ouderling van die Gereformeerde kerk Pretoria. (Dis nie bekend hoe en óf sy verwant is aan die Pretoriase ouderling Hendrik Hermann nie.) Ds. Coetzee skryf Dreyer se tweede huwelik "was so reg na die sin" van pres. Paul Kruger en sy tweede vrou, Gezina. Hulle het by geleentheid van Dreyer se huwelik ’n ontvangs in hul huis gereël, maar hy en sy bruid het onverrigtersake van die landdroskantoor af teruggekom omdat nog drie dae moes verloop voor die huwelik bevestig kon word. Toe pres. Kruger hiervan hoor, het hy saam met die voornemende egpaar na die landdroskantoor gestap en die landdros beveel om die huwelik te voltrek, "anders kom jy nie weer môreoggend terug na hierdie kantoor toe nie". Ter wille van sy betrekking het die landdros die regulasie oor die hoof gesien en die huwelik gou-gou voltrek. Hierdie huwelik was kinderloos, bes moontlik omdat die bruid toe reeds nagenoeg 49 jaar oud was.

Waardering

Ds. J.V. Coetzee beskryf oudl. Dreyer as ’n "kragtige pertsoonlikheid", dieselfde soort man as pres. Paul Kruger, met wie hy goed bevriend was. "Die feit dat daar vandag (1934), byna 50 jaar ná sy dood, nog so baie herinneringe aan hom bly voortleef in die Rustenburgse wêreld, is ’n bewys dat hy ’n kragtige persoonlikheid was, wat sy merk in die lewe gemaak en sy spore nagelaat het. Jong mense van daardie tyd het gesorg dat hulle hul katkisasielesse ken (wanneer) oudl. Dreyer op huisbesoek kom, en wee die een wat dit nie geken het nie." Ds. Coetzee skryf hy "het innig belanggestel in die geestelike ontwikkeling van sy volk, met die (B)ybel as grondslag van onderwys, en het deur sy ywer ’n groot opvoedingswerk gedoen, (veral) in ’n tyd toe daar in sy omgewing nog byna geen skole was nie.

Dr. Bouke Spoelstra beskryf Dreyer as ’n "natuurlik-begaafde Boerepionier", wat onder enige skoolonderrig ’n leidende aandeel geneem het in die politieke en kerklike konsolidasie in Transvaal. "As ewewigtige en beginselvaste persoon het hy invloed by sy landgenote gehad en hul vertroue geniet."

Verering, 2003

In 2003 het die Baphiring-stam in Noordwes Dreyer en sy nasate, onder wie oudmin. Pik Botha, vereer. Dreyer is vereer met 'n gedenksteen op die plaas Rietfontein, wat hy in 1840 besit het. Die plaas was in 1960 deel van onteiende grond vir 'n tuisland (Bophuthatswana). Botha se navorsing van sy voorouers het 'n geheimnis in Noord-Duitsland help oplos. Volgens die kerkrekords van Grube naby Kiel het Johannes Augustus Dreyer, een van die Dreyer-stamvader se vier seuns, in 1713 vermis geraak. Toe Botha die dorp in 1962 besoek, het hy hulle vertel dat dié seun hom in Afrika gevestig het. In 1717 is hy aan die Kaap met Sara van Wyk getroud en het hulle ses kinders gehad. Thomas Dreyer is in 1834 met Susanna Jacoba Hendrina Adriana Janse van Rensburg getroud, luidens die Gereformeerde Kerk se rekords. Hulle het 13 kinders gehad, onder wie Christiaan Lourens, Botha se moeder, Maria Elizabeth, se vader.

Bronne

• (af) Spoelstra, dr. Bouke in Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Coetzee, ds. J.V. Coetzee in Van der Walt, N.H. (hoofred.). 1934. Almanak vir Die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1934. Sestigste Jaargang. Potchefstroom: Adm. Buro.