Buikpotiges
| Buikpotiges | |
|---|---|
| |
| Die Helix pomatia | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Animalia |
| Filum: | Mollusca |
| Klas: | Gastropoda Cuvier, 1795[2] |
| Subklasse | |
| Diversiteit[3][4] | |
| 65,000 tot 80,000 spesies | |
| Sinonieme[5] | |
| |
Buikpotiges (Gastropoda) is 'n klas diere wat aan die filum van weekdiere (Mollusca) behoort. Dit is die grootste klas in dié orde. Twee derdes van die spesies word in mariene omgewings aangetref, maar sommige word ook in varswater en op land aangetref. Buikpotiges kan in twee groepe verdeel word: slakke en naakslakke. Slakke het 'n dop terwyl naakslakke 'n klein dop of 'n interne dop het. Die meeste slakke het 'n duidelike kop waar die oë en sensor tentakels is. Die kop vloei in die lyf in wat 'n voet het aan die onderkant. Hulle vreet plante en diere, lewend of dood met 'n raspertong wat bekend staan as 'n radula. By party spesies verskil die geslagte terwyl ander hermafrodities is. Almal lê eiers waaruit larwes uitbroei.
Die opvallendste kenmerk van slakke (klas Gastropoda) is die asimmetriese bou van hul liggame. Die slakliggaam se inwendige bou is baie afwykend in vergelyking met die van ander weekdiere, omdat die mantel en die ander nabygeleë organe na vore (in die rigting van die kop) gedraai is. Die verdraaiing of torsie is kenmerkend vir slakke en 'n gevolg daarvan is dat al die gepaarde organe 'n modifikasie ondergaan het.
By sommige gepaarde orgaanstelsels is een van 'n paar of gereduseer, of heeltemal verlore. Die mate van torsie kan in uiterste gevalle tot 180° wees, hoewel 'n mate van ontdraaiing of detorsie in sommige gevalle plaasgevind het. Die asimmetriese liggaamsbou kan ook uitwendig aan die huisslak se skulp gesien word. Die skulp is 'n eensydig kegelvormige struktuur wat in naakslakke of gereduseer, of heeltemal afwesig is.
Die skulpe het 'n wye verskeidenheid vorme, groottes en strukture en dit kan wissel van spiraalbuise tot tweekleppige skulpe soos die wat die familie Juliidae het. Dit is soortgelyk aan die skulpe wat by slakke van die klas Bivalvia aangetref word. Die rangskikking van die skulp se windinge kan ook wissel: sommige kan wyd wees, terwyl ander nou is.
Daar kom ook dikwels 'n oop, hol ruimte voor, wat kegelvormig uitgehol, deurboor of spleetvormig kan wees. Die ruimte (wat aan die bokant van die skulp voorkom) vorm saam met 'n sentrale skulpdeel die spil van die skulp (die kolumella). Die opening waardeur die slak se kop na buite gesteek word, is die mond (apertura). Die terminale punt van die skulp word die apeks genoem. Wanneer die slakke hulle in hul skulpe teruggetrek het, kan sommige spesies die mondopening met 'n deksel (operkulum) van keratien of kalk bedek.
Landslakke gebruik 'n tydelike struktuur, die epifragma, vir dieselfde doel wanneer hulle oorwinter. Die deksel gaan na die winter verlore. Slakke se skulpe groei wanneer nuwe materiaal deur die mantel ('n membraan wat die grootste gedeelte van die liggaam bedek) bygevoeg word. Die materiaal by die slak se mond is dus die nuutste toevoeging en dit word stelselmatig ouer namate die skulp se draaiinge kleiner word.
Die apeks is die oudste deel van 'n skulp en dit word reeds gevorm wanneer die slak nog maar 'n larwe is. Indien daar van bo die apeks na die skulp afgekyk word en die skulpwindings kloksgewys gedraai is, is die skulp regsgewind. Indien die windings antikloksgewys is, is die skulp linksgewind. Die meeste slakke se skulpe is regsgewind, maar die van enkele families is linksgewind.
Albei vorme kan in sommige families voorkom. In ander gevalle kan 'n skulp wat linksgewind is, as 'n genetiese afwyking in spesies met regsgewinde skulpe voorkom. Die kleur, kleurpatrone, tekstuur en struktuur van skulpe kan baie wissel. Gewoonlik het die skulpoppervlak 'n geriffelde tekstuur, maar in gevalle waar die mantel ook die buiteoppervlak bedek, is dit glansend en glad, byvoorbeeld by die porseleinslakke (superfamilie Cypraeoidea).
'n Duidelike kop en 'n voet kan aan die slakliggaam buite die skulp onderskei word. Die voet word vir voortbeweging, asook vir vashegting aan die substraat gebruik. 'n Aantal slymkliere kom in landslakke se voete voor, en dit skei groot hoeveelhede slym tydens beweging af, waaroor die sagte voet dan met gemak beweeg. Voortbeweging word deur golwende bewegings in die spiervoet self veroorsaak. Varswaterslakke beweeg in baie gevalle met behulp van cilia (trilhare) in hul voete, hoewel daar ook van golwende spierbewegings in die voete gebruik gemaak word. Ander waterslakke kan met behulp van lobvormige parapodia aan die voetrand swem.
Lewenswyse
[wysig | wysig bron]Die Gastropoda is die grootste klas weekdiere en hulle toon 'n groot verskeidenheid van lewenswyses. Seelewende slakke het hulle by 'n groot aantal verskillende habitats op die seebodem aangepas. Ander spesies het hulle by 'n varswaterlewenswyse aangepas en 'n aantal spesies kom op land voor. Die voedingswyses van slakke is net so uiteenlopend soos hulle lewenswyses. Die meeste slakke is herbivore (plantetende diere), sommige is filtereters (hulle filtreer klein voedseldeeltjies uit water), terwyl ander karnivore (vleisetende diere) is.
Sommige slakke se monde kan uitgestulp word tot 'n snuit (proboscis), terwyl die voedsel soms meganies met kake fyngemaak kan word en daarna met behulp van 'n speekselklierafskeiding verder chemies verwerk word. Slakke het 'n kenmerkende raspertong (die radula), 'n struktuur met 'n wisselende aantal chitienagtige tandjies wat op verskillende maniere daarop gerangskik is. Die tande kan gedurende gebruik afgeslyt word en hulle word dan deur nuwe tandjies vervang.
Die radula word saam met die skulp as taksonomiese hulpmiddel gebruik by die klassifikasie van slakke. 'n Aantal karnivoriese slakke, die kegelslakke (genus Ganus), het slegs 2 radulatande en dit is ook van 'n gifklier voorsien. Die gif van sommige groot spesies kan selfs vir die mens gevaarlik wees. Die voedsel word in alle gevalle van die mond af deur 'n slukderm na 'n maag en 'n daaropvolgende derm gevoer. 'n Sorteringsgebied waar die voedseldeeltjies uit die water gehaal word, kom in die mae van sommige ongespesialiseerde slakke voor.
Die sorteringsgebied is in die meeste gespesialiseerde slakke tot slegs 'n eenvoudige sak gereduseer. Onverteerde voedselreste word uitgeskei deur 'n anus, wat naby die mantelopening voorkom. Slakke besit 'n verskeidenheid gaswisselingsorgane en die struktuur hang van hul habitat af. Waterlewende slakke het kieue, terwyl die seenaakslakke (orde Nudibranchia) gaswisseling deur hul huid toepas. Sommige naakslakke het dikwels 'n aantal aantreklike huiduitstulpings, wat dien om die gaswisselingsoppervlak te vergroot.
Landlewende slakke het hul mantelholtes aangepas om as longe te dien, terwyl varswaterslakke of mantelholtes, of kieue as gaswisselingsorgane gebruik. Die wat van mantelholtes gebruik maak, moet gereeld na die wateroppervlak beweeg om lug te skep. Die tropiese appelslakke (familie Ampullariidae; Ampullarius scalaris is die bekendste verteenwoordiger) het sowel mantelholtes as kieue, sodat hulle op land en in water kan leef. Die gasse word deur middel van bloed na en van die verskillende liggaamsdele vervoer.
Die bloed is kleurloos of het 'n blou skynsel, wat deur die aanwesigheid van hemosianien veroorsaak word. Hemosianien is 'n pigment wat gebruik word vir die vervoer van gasse. Lede van die familie Planorbidae kan in suurstofarm water leef omdat hulle van hemoglobien as suurstofdraer gebruik maak. Slakke het 'n oop bloedvatstelsel en die bloed word met behulp van 'n hart deur die bloedvate gepomp. Die hart het oorspronklik uit 1 ventrikel en 2 atria bestaan, maar die een atrium het weens die torsie van die slakke gedegenereer totdat dit slegs rudimentêr of heeltemal afwesig is.
Uitskeiding word deur 1 of 2 niere behartig. Die meeste slakke is eenslagtig en die geslagsverskil kan in sommige gevalle selfs aan die skulp gesien word. Die longslakke is egter hermafrodities (tweeslagtig), maar selfbevrugting kom glad nie voor nie. Sommige seeslakke toon net soos landslakke 'n paringsgedrag, terwyl die mannetjies van ander spesies hul sperms in die water stort sodat ronddrywende eiers bevrug kan word. Sommige wyfies paar met mannetjies en hou die sperms dan vir 'n lang tyd in hul liggame om die eiers te bevrug wanneer hulle ryp is.
Die eiers kan op klippe, plantstingels en -blare, asook in gate gelê word, terwyl ander net so in die water kan dryf. Eiers kan individueel of in groepe gelê word. Die aantal eiers wat 'n wyfie le, kan wissel tussen 100, soos by Helix pomatia, en 'n halfmiljoen, soos by seeslakke wat tot die genus Doris behoort. Sommige landslakke se eiers het 'n kalkagtige dop en 'n klein, volledig ontwikkelde slakkie word daarin uitgebroei. Vryswemmende larwes met groot siliêre lobbe broei uit die eiers van seeslakke en swem 'n tyd lank rond voordat 'n skulp ontwikkel en die slak na die bodem sink, waar dit op die substraat leef.
Die senuweestelsel bestaan uit 5 paar senuweeknope wat senuwees aan die kop, voet, mantel, die kolumellaspier, die kieue en die dermkanaal verskaf. Die ganglia word met senuweestringe aan mekaar verbind. As gevolg van die draaiing van die slakliggaam het een deel van die senuweestelsel met 'n hoek van 180° gedraai, 'n toestand wat as streptoneurie bekend is. Die draaiing is duidelik sigbaar in die ongespesialiseerde subklas Prosobranchia, maar in die ander 2 subklasse het die senuweestelsel na die oorspronklike posisie teruggedraai.
Klassifikasie
[wysig | wysig bron]Die klas Gastropoda is in 3 subklasse ingedeel. Voorheen is dit veral op grond van die ligging en aard van die slakke se asemhalingsorgane gedoen. Die 3 subklasse is: Die Prosobranchia (voorkieuiges), waarvan die kieue voor die hart geleë is; die Opistobranchia (agterkieuiges), met kieue wat agter die hart geleë is; en die Pulmonata, die longslakke. Sommige taksonome verkies om die laaste 2 subklasse op grond van ooreenkomste in hul senuweestelsel in een groot subklas te plaas.
Daar is tans meer as 35 000 spesies lewende slakke bekend, met nog 15 000 uitgestorwe spesies. Slakfossiele is al in Kambriese geologiese lae gevind, wat beteken dat die klas astropoda al meer as 500 miljoen jaar oud is. Die meeste lede van die Prosobranchia is seelewend, hoewel enkele varswaterspesies, soos die lewendbarende moerasslakke (familie Viviparidae), ook aangetref word. Die stekelhorings (familie Muricidae) is baie bekend omdat hulle sedert die Oudheid as 'n bron van purper gebruik is.
Hulle besit 'n spesiale klier in die mantelholtes, die hipobrangiale klier, waarvan die produk tydens blootstelling aan sonlig rooi word. Veral Trunculariopsis trunculus, Purpura patula en Nucella lapillus word vir die doel gevang. Die Opistobranchia word deur 'n verkleining van die skulp gekenmerk. Die seehase (familie Aplysidae) en die seenaakslakke (orde Nudibranchia) is baie bekende verteenwoordigers van die subklas. Die meeste landslakke behoort tot die subklas Pulmonata. Lede van die groep is oor die algemeen hermafrodities en 2 ordes word in die subklas onderskei.
Die orde Basommatophora bevat 'n aantal waterlewende families, waaronder die klipmossels. Die orde Stylommatophora bevat die landlewende slakke met 2 tentakels. Slakke is van ekonomiese belang vir die mensdom. Die gewone slak (Helix pomatia) word in sommige lande as 'n lekkerny beskou. Ander slakke se skulpe is vroeër in sommige streke as betaalmiddel gebruik, terwyl skulpe hedendaags steeds as ornamente of versiering gebruik word. Dit word ook soms gebruik om knope van te maak. Slakke kan groot skade aan plante aanrig en ander kan as tussengasheer dien vir 'n aantal parasiete, soos die lewerbotte en bilharsia.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Aktipis, S.W.; Giribet, G.; Lindberg, D.R.; W.F., Ponder (2008). "Gastropoda". In Ponder, W.; Lindberg, D.R. (reds.). Phylogeny and evolution of the Mollusca. University of California Press. pp. 201–238. ISBN 978-0-520-25092-5.
- ↑ Cuvier, G (1795). "Second mémoire sur l'organisation et les rapports des animaux à sang blanc, dans lequel on traite de la structure des Mollusques et de leur division en ordres, lu à la Société d'histoire naturelle de Paris, le 11 Prairial, an III". Magazin Encyclopédique, ou Journal des Sciences, des Lettres et des Arts (in Frans). 2: 433–449. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Julie 2017.
- ↑ Bouchet P. & Rocroi J.-P. (Ed.); Frýda J., Hausdorf B., Ponder W., Valdes A. & Warén A. 2005. Classification and nomenclator of gastropod families. Malacologia: International Journal of Malacology, 47(1-2). ConchBooks: Hackenheim, Germany. ISBN 3-925919-72-4. 397 pp. vliz.be
- ↑ Solem, A.G. "Gastropod". Encyclopaedia Britannica. Encyclopaedia Britannica Inc. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Maart 2016. Besoek op 6 Maart 2017.
- ↑ WoRMS (2020). Gastropoda. Accessed at: http://marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=101 on 2020-09-29
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 202
- The Reef Guide: Fishes, corals, nudibranchs & other invertebrates: East & South Coasts of Southern Africa. Dennis King & Valda Fraser. Struik Nature. 2014 ISBN 978-1-77584-018-3
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Buikpotiges.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Buikpotiges
