Klavierkonsert no. 5 in E-mol-majeur, op. 73 (Beethoven)

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Klavierkonsert in E-mol-majeur
No. 5 ("Keiser")
deur Ludwig van Beethoven
Beethoven in 1815: portret deur Joseph Willibrord Mähler
ToonaardE-mol-majeur
Gekomponeer1809 (1809)
ToewydingAartshertog Rudolf van Oostenryk|Aartshertog Rudolf
Bewegings3
Première
Datum28 November 1811 (1811-11-28)
DirigentJohann Philipp Christian Schulz
Kunstenaars
  • Gewandhaus-orkes
  • Friedrich Schneider (klavier)

Die Vyfde Klavierkonsert in E-mol-majeur, Op. 73, bekend as die Keiserkonsert in sommige lande, is 'n concerto wat deur Ludwig van Beethoven vir klavier en orkes gekomponeer is. Beethoven het die concerto in 1809 onder salaris in Wene gekomponeer, en hy het dit opgedra aan aartshertog Rudolf, wat sy beskermheer, vriend en leerling was. Die openbare première was op 28 November 1811 in Leipzig, met Friedrich Schneider as die solis en Johann Philipp Christian Schulz wat die Gewandhaus-orkes gedirigeer het. Beethoven, wat tot dusver sy eie klavierkonserte gepremière het, kon nie meer self optree nie weens sy toenemende doofheid.

Die werk se militêre eienskappe en simboliek is kenmerkend sy heroïese styl. Beethoven het nuwe benaderings op die stuk toegepas, soos om die solis se intrede sonder orkesinleiding te begin, die concerto te verleng en 'n nuwe verhouding tussen klavier en orkes te skep. Die eerste van sy drie bewegings, Allegro, is in sonatevorm en is langer as enige openingsbeweging van Beethoven se vroeëre klavierkonserte. Die tweede beweging, Adagio un poco mosso, is 'n nokturne wat direk in die derde beweging invloei. Die laaste beweging, Rondo: Allegro ma non troppo, is in sewestemmige rondovorm. Die concerto duur ongeveer veertig minute lank.

Die oorsprong van die bynaam "Keiser" is onseker; dit is moontlik geskep deur Johann Baptist Cramer, die Engelse uitgewer van die concerto. Die concerto het geen verbintenis met enige keiser nie, en volgens Donald Tovey en Betsy Schwarm sou Beethoven dié bynaam verafsku het weens sy afkeuring van Napoleon se oorwinnings. As deel van sy repertorium het Franz Liszt dié concerto gereeld dwarsdeur sy lewe uitgevoer. Sedert 1912 is dit menigmaal deur klassieke pianiste opgeneem.

Die handtekeningmanuskrip van die concerto word in die Berlynse Staatsbiblioteek bewaar.

Agtergrond[wysig | wysig bron]

Beethoven se beskermheer, Aartshertog Rudolf; portret deur Johann Baptist von Lampi

Beethoven se terugkeer na Wene vanaf Heiligenstadt in 1802 het 'n verandering in musiekstyl gekenmerk en word nou dikwels aangewys as die begin van sy middel- of "heroïese" tydperk. Dié tydperk word gekenmerk deur baie oorspronklike werke wat op groot skaal gekomponeer is.[1] In die herfs van 1808, nadat hy vir 'n pos by die Koninklike Teater afgekeur is, het Beethoven 'n aanbod ontvang van Napoleon se broer Jérôme Bonaparte, die koning van Wesfale, vir 'n goed betaalde pos as kapelmeester aan die hof in Cassel. Om hom te oorreed om in Wene aan te bly, het Aartshertog Rudolf, Prins Kinsky en Prins Lobkowitz belowe om hom 'n pensioen van 4000 floryne per jaar te betaal.[2] Aartshertog Rudolf het sy deel van die salaris op die ooreengekome datum betaal.[3] Kinsky, wat onmiddellik tot militêre diens opgeroep is, kon nie bydra nie en is in November 1812 dood nadat hy van sy perd geval het.[4][5] Toe die Oostenrykse geldeenheid in 1811 gedestabiliseer het, is Lobkowitz tot bankrotskap verdoem. Om by die ooreenkoms baat te vind, moes Beethoven hom op die wet beroep, wat hom in 1815 'n mate van betaling besorg het.[6]

Beethoven het vroeg in 1809 beleef hoe die Napoleontiese Oorloë Wene bereik het en het die klavierkonsert in April voltooi terwyl Wene deur Napoleon se leërs onder beleg was.[4] Hy skryf in Julie 1809 aan sy uitgewer dat daar niks anders as tromme, kanonne, manne en ellende van allerhande soorte om hom was nie.[7] In 'n poging om sy gehoor te red, het hy na sy broer se kelder gevlug en sy ore met kussings toegemaak.[8] Die werk se heroïese styl weerspieël die oorloggeteisterde era in sy militêre temas en heroïese toon.[9] Beethoven het met nuwe tegnieke geëksperimenteer, soos die klavierintrede wat vroeër as gewoonlik begin en boonop met 'n kadens.[10]

Die konsert se openbare première was op 28 November 1811 in Leipzig, met Friedrich Schneider as die solis.[7] Beethoven se gehoorverlies het hom nie verhinder om musiek te komponeer nie, maar dit het die uitvoer tydens konserte al hoe moeiliker gemaak.[11] Die concerto het op 12 Februarie 1812 in Wene gedebuteer, met Carl Czerny, Beethoven se leerling, as die solis.[12] Die Engelse première was op 8 Mei 1820 met Charles Neate as solis.[13] Felix Mendelssohn het op 24 Junie 1829 ook 'n Engelse optrede gelewer.[14] Soos hier bo genoem, is die werk opgedra aan Aartshertog Rudolf van Oostenryk. Rudolph het in 1803 of 1804 klavier en komposisie onder Beethoven begin studeer. Hulle het vriende geword, en hul ontmoetings het tot 1824 voortgeduur.[15] Beethoven het baie werke aan hom opgedra, insluitend dié concerto.[16]

Die oorsprong van die konsert se bynaam, "Keiser", is duister en daar is geen ooreenstemming oor die oorsprong daarvan nie. 'n Onwaarskynlike en onbevestigde verhaal lui dat 'n Franse offisier by die eerste Wene-uitvoering uitgeroep het: "C'est l'Empereur!" (Afrikaans: "Dit is die keiser!")[7] Ander bronne sê dat Johann Baptist Cramer dié bynaam toegeken het.[17] Soos genoem, sou Beethoven beslis nie van dié bynaam, wat waarskynlik na Napoleon verwys, gehou het nie. Beethoven het voorheen die toewyding aan Napoleon van sy Derde Simfonie heroorweeg; Beethoven het dit verander nadat Napoleon in 1804 die titel van keiser aangeneem het.[18] Volgens Yan Shen stem die meeste musikoloë egter saam dat die concerto geen verbintenis met 'n keiser het nie.[19]

Musiek[wysig | wysig bron]

Oorsig[wysig | wysig bron]

 

Die concerto is getoonset vir twee fluite, twee hobo's, twee klarinette in B-mol (klarinet 1 speel egter in A in beweging 2), twee fagotte, twee Franse horings, twee trompette, trompette in E-mol en B-mol, en strykers. Die 2de fluit, 2de klarinet, trompette en keteltromme speel glad nie in die tweede beweging nie.[20] Die concerto is in die volgende drie bewegings verdeel:[7]

  1. Allegro in E-mol-majeur, (4/4-tyd)
  2. Adagio un poco mosso in B-majeur, (4/4-tyd)*
  3. Rondo: Allegro ma non troppo in E-mol-majeur, (6/8-tyd)

* Die oorspronklike getekende manuskrip (bladsy 74r) dui die tweede beweging egter aan as ''Adagio un poco moto'' (letterlik "Adagio met 'n bietjie beweging"), en nie ''mosso'' nie.[21]

Beethoven het die klavierkonsertgenre reeds met sy Derde Klavierkonsert begin vernuwe en dit met die Vierde en Vyfde Klavierkonsert voortgesit. Terwyl Wolfgang Amadeus Mozart se klavierkonserte die klavier en orkes in tandem geplaas het, was die pianis in Beethoven se laaste twee klavierkonserte die "held", die dominante en rigtinggewende solis.[22][23] Boonop was die pianis in Mozart se konserte 'n virtuoos en belangriker as die komponis – in Beethoven se konserte moet die pianis die komponis se bedoelings oordra as vektor.[24] Beethoven het die tradisie geskep om bewegings in concerto's te verbind, veral die middelste en die laaste. Latere komponiste het alle bewegings sowel verbind as ineengeskakel in 'n poging om eenheid in 'n stuk te skep.[12]

I. Allegro[wysig | wysig bron]

\relative c' { \override TupletBracket #'stencil = ##f \override Score.BarNumber #'stencil = ##f \key es \major \set Score.tempoHideNote = ##t \tempo 4 = 120 es2~\f es8 \times 2/3 { f16( es d) } es8-. f-. | g4( es c) bes8. bes16 | es2~\sf es8 \times 2/3 { f16( es d) } es8-. f-. | g4( es c) bes8. bes16 | d2\sf es8 r f r | g2\sf as4.\sf f8 | es4\p }
Sketse vir die eerste beweging van die Vyfde Klavierkonsert

Die eerste beweging is langer as enige wat Beethoven vir sy vroeëre klavierkonserte gekomponeer het.[10] Beethoven het by die tradisionele sonatevorm gehou, maar die interaksie tussen klavier en orkes aansienlik geherdefinieer.[25] Die openingskadens gaan die orkesesposisie, solo-eksposies, ontwikkeling, rekapitulasie, geskrewe cadenza en 'n koda vooruit.[26] Beethoven verbied die solis uitdruklik om hul eie cadenza uit te voer, 'n verskuiwing van vorige klavierkonserte. Stephan Lindeman en William Kinderman het bespiegel dat Beethoven alle aspekte van die stuk wou beheer aangesien hy dit nie persoonlik kon uitvoer of 'n beter vloei kon skep sonder 'n virtuose onderbreking nie.[27][28] Hierna het komponiste self cademzas geskryf pleks daarvan om dit aan die klavier oor te laat.[25]

Die concerto begin met die orkes wat drie sonore akkoorde speel. Die pianis reageer op elkeen van dié akkoorde met swierige arpeggio's, trille en toonlere. Hierdie opening was 'n nuutjie vir die klassieke klavierkonsert, en die swierighede het amper tematies geword.[10]

'n Voortstuwende eerste tema volg, en die eksposisionele materiaal herhaal met variasies, virtuose ornamentasies en gemodifiseerde harmonieë. Die tweede tema – 'n mars – verskyn eerste in B-mineur-vorm in die strykers, en skuif dan tematies na C-mol-majeur in die horings. Dwarsdeur die beweging verander Beethoven hierdie temas in 'n reeks toonaarde, stemmings en ornamentasies. Ná die opening volg die beweging Beethoven se drietemasonatestruktuur vir 'n concerto. Die orkeseksposisie is 'n tweetemasonate-eksposisie. Die tweede eksposisie met die klavier lei 'n triomfantlike, virtuose derde tema in, wat uitsluitlik aan die klavier gegee word – 'n kenmerk van Beethoven se konserte. Die koda brei uit op die eerste oopeindetema, en bou intensiteit op voordat dit eindig met 'n finale klimaktiese oorgang na die toniese E-mol-majeur.

II. Adagio un poco mosso[wysig | wysig bron]

\relative c' { \set Staff.midiInstrument = #"string ensemble 1" \key b \major \set Score.tempoHideNote = ##t \tempo 4 = 60 dis2(\p cis4 dis | b4 e cis2) | fis4 fis( gis ais | b4 dis, cis2) | }

Die tweede beweging in B-majeur is 'n stille nokturne vir die klavier, gedempte strykers en blaasinstrumente wat met die klavier in gesprek tree. Die beweging verander vlugtig na D-majeur, 'n verafgeleë toonsoort van die concerto se E-mol-majeur. Die derde beweging begin sonder onderbreking wanneer 'n eensame fagotnoot die B met 'n halftoon B-mol verlaag – die dominant van die tonikatoonaard E-mol. Die einde van die tweede beweging bou direk in die derde in.

Beethoven gebruik B-majeur as 'n "verrassing"-toonsoort vir abrupte verre toonsoortverhoudings. Dit los op in B-mol in die oorgang na die laaste beweging.[29]

III. Rondo: Allegro ma non troppo[wysig | wysig bron]

\relative c'' { \key es \major \time 6/8 \set Score.tempoHideNote = ##t \tempo 4 = 150 \partial 16 bes16 | bes8\ff( es) es([ g)] r g16( bes) | bes16( es) es4~\sf es es16( g) | f8\p r d16( f) es8 r g,16( bes) | bes4\trill~ bes16 a bes4 }

Soos in die geval van die Appassionata-sonate (Klaviersonate no. 23 in F-mineur, op. 57) en die Vioolkonsert in D-majeur, op. 61, is die partituur met attacca genoteer om 'n bykans naatlose oorgang van die tweede na die die derde beweging aan te dui.[30]

Die finale beweging van die concerto is 'n sewedelige rondovorm (ABACABA). Die klavier lei die hooftema in voordat die orkes die solis se tema bevestig. Die rondo se B-afdeling begin met toonlere deur die klavier voordat die orkes weer reageer. Die C-afdeling is baie langer en bied die tema van die A-afdeling in drie verskillende toonsoorte aan voordat die klavier 'n passasie van arpeggio's uitvoer. Eerder as om die kadenza met 'n sterk intrede deur die orkes af te sluit, sterf die tril aan die einde van die cadenza totdat die inleidende tema weer verskyn, eers deur die klavier en dan die orkes gespeel. In die laaste gedeelte ondergaan die tema variasies voordat die concerto met 'n kort cadenza en robuuste orkesrespons eindig.

Ontvangs[wysig | wysig bron]

Kontemporêre ontvangs was positief, met resensies wat die oorspronklikheid en skoonheid daarvan geprys het. Een resensie het geskryf:[31]

"In the exuberance of his genius, he almost never thinks of the ne quid nimium [letterlik niks in uitere mate nie]; he pursues his theme with tireless haste, not infrequently makes digressions which seem baroque, and thus, through exertion, he himself exhausts the eager attention of the weaker musical amateur, who cannot follow his train of thought


Die concerto se lengte is egter gekritiseer en daar is gesê dat die lengte daarvan iets van die skoonheid weggeneem het.[32]

Volgens Schwarm was die stuk 'n gunsteling van Franz Liszt.[17] Liszt het die konsert gereeld en regdeur sy lewe uitgevoer, insluitend by 'n 1841-uitvoering met Hector Berlioz wat dirigeer,[33] asook by die onthulling van die Beethoven-monument in 1845[34] en by 'n 1877-konsert uitsluitlik gewy aan Beethoven-werke, wat deur Ferruccio Busoni bygewoon is.[35] Tydens die 1877-konsert het Liszt met slegs nege vingers gespeel weens 'n besering aan sy linkerhand. Die elfjarige Busoni was “bitter teleurgesteld” oor sy vertoning, maar was die enigste een wat dit opgemerk het.[36]

Die musikoloog Alfred Einstein het die concerto beskryf as "die apoteose van die militêre konsep." Hy het geglo dit was die susterwerk van die Eroica (Simfonie no. 3 in E-mol, op. 55) omdat dit beelde van 'n keiser soos Napoleon oproep.[37] Alfred Brendel het gesê dat dit 'n grootse en stralende visie is, 'n edele visie van vryheid.[38] In die 1860-uitgawe van sy biografie van Beethoven het Anton Schindler geskryf dat die concerto die toppunt van alle konsertmusiek ooit is.[39] Joseph Kerman het gesê dit was 'n "triomf".[40] In 2021 was dit die klavierkonsert wat die meeste by Carnegie Hall uitgevoer is: 'n allemintige 215 uitvoerings.[41]

Opnames[wysig | wysig bron]

Op 2 Oktober 1912 het Frank La Forge die tweede beweging saam met 'n ateljeeorkes vir die Victor Talking Machine Company opgeneem; dié opname is uitgereik as Victor 55030-A.[42] In 1922 het Frederic Lamond die eerste volledige opname saam met die Royal Albert Hall-orkes onder Eugene Goossens gemaak.[43] In 1945 het Walter Gieseking 'n stereofoniese bandopname vir Duitse radio gemaak met die Grosses Funkorchester onder leiding van Artur Rother. Dit is een van die vroegste stereo-opnames en een van sowat 300 sulke opnames wat tydens die oorlog gemaak is, waarvan slegs vyf oorleef het. In die stiller gedeeltes kan lugafweerwapens gehoor word.[44] As deel van volledige opnames van Beethoven se klavierkonserte, is die Vyfde Klavierkonsert opgeneem deur Claudio Arrau (1958),[45] Wilhelm Kempff (1961),[46] Vladimir Ashkenazy (1972),[47] Alicia de Larrocha (1983),[48] Hélène Grimaud (2006),[49] Glenn Gould (2012),[50] en Leif Ove Andsnes (2015).[51] Ander voorbeelde van opnames van die Vyfde Klavierkonsert sluit in Alfred Brendel (1976),[52] Friedrich Gulda (1971)[53] en Murray Perahia (1986).[54]

Opnames met periodeinstrumente sluit in dié van Robert Levin, met John Eliot Gardiner en die Orchestre Révolutionnaire et Romantique.[55]

Verwysings[wysig | wysig bron]

  1. ↑ Sien Tyson 1969, bl. 138–141.
  2. ↑ Sien Thayer 1967, bl. 457.
  3. ↑ Sien Cooper 2008, bl. 195.
  4. ↑ 4,0 4,1 Sien Cooper 1996, bl. 48.
  5. ↑ Sien Cooper 2008, bl. 48.
  6. ↑ Sien Solomon 1998, bl. 194.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Sien Steinberg 1998, bl. 71.
  8. ↑ Sien Steinberg 1998, bl. 73.
  9. ↑ Sien Shen 2015, bl. 2–7.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Sien Steinberg 1998, bl. 74.
  11. ↑ Sien Kerman, Tyson & Burnham 2001, § 5.
  12. ↑ 12,0 12,1 Sien Lindeman 1999, bl. 17.
  13. ↑ Sien Grove 1905, bl. 176.
  14. ↑ Sien Blunt 1974, bl. 100.
  15. ↑ Sien Lockwood 2005, bl. 300–301.
  16. ↑ Sien Schindler 1972, bl. 196.
  17. ↑ 17,0 17,1 Sien Schwarm 2011, bl. 118.
  18. ↑ Sien Sipe 1998, bl. 30–31.
  19. ↑ Sien Shen 2015, bl. 2.
  20. ↑ Sien Beethoven 1999, bl. 1.
  21. ↑ Sien Beethoven 1809, bl. 74.
  22. ↑ Sien Eisen, § 7.
  23. ↑ Sien Keefe 2005, bl. 89.
  24. ↑ Sien Eisen, § 8.
  25. ↑ 25,0 25,1 Sien Lindeman 1999, bl. 20.
  26. ↑ Sien Lindeman 1999, bl. 18.
  27. ↑ Sien Lindeman 1999, bl. 19–20.
  28. ↑ Sien Kindermann 2000, bl. 88.
  29. ↑ Sien Bribitzer-Stull 2006, bl. 241.
  30. ↑ Sien Cooper 2007, bl. 460.
  31. ↑ Sien Wallace 2018, bl. 12.
  32. ↑ Sien Wallace 2018, bl. 14.
  33. ↑ Sien Walker 1987, p. 182.
  34. ↑ Sien Walker 1987, bl. 423.
  35. ↑ Sien Comini 2008, bl. 333.
  36. ↑ Sien Comini 2008, bl. 347.
  37. ↑ Sien Einstein 1958, bl. 248.
  38. ↑ Sien Steinberg 1998, bl. 72.
  39. ↑ Sien Schindler 1972, bl. 160.
  40. ↑ Sien Kerman 1997, bl. 520.
  41. ↑ www.carnegiehall.org. 2023. The five most-often performed piano concertos at Carnegie Hall. Geraadpleeg op 21 Desember 2023.
  42. ↑ Forge 1912.
  43. ↑ Sien Summers 2018, bl. 11.
  44. ↑ SDRM S.d., bl. 58–59.
  45. ↑ Sien Arrau 2011.
  46. ↑ Sien Kempff 2013.
  47. ↑ Sien Ashkenazy 1972.
  48. ↑ Sien Larrocha 1984.
  49. ↑ Sien Grimaud 2007.
  50. ↑ Sien Gould 2012.
  51. ↑ Sien Adsnes 2015.
  52. ↑ Brendel 1992.
  53. ↑ Gulda 1973.
  54. ↑ Perahia 1986.
  55. ↑ Archiv Produktion. 1999. Beethoven, Orchestre Révolutionnaire Et Romantique, Robert Levin, John Eliot Gardiner – The Piano Concertos / Choral Fantasy. Geraadpleeg op 22 Desember 2023.

 

Ander bronne[wysig | wysig bron]

Opnames[wysig | wysig bron]

Bronnelys[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels[wysig | wysig bron]

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Klavierkonsert_no._5_in_E-mol-majeur,_op._73_(Beethoven)&oldid=2639018"