Koppelteken
'n Koppelteken is 'n leesteken wat dieselfde as 'n minusteken lyk en word gebruik om verskillende begrippe met mekaar te verbind.
Dus, wanneer 'n woord bestaan uit 'n samestelling van meer as een woord, soos bv. tennis + baan = tennisbaan, word 'n koppelteken gebruik slegs om verwarring te voorkom of om leesbaarheid te verbeter. In baie gevalle moet eie oordeel gebruik word, maar wees altyd versigtig om nie die koppelteken onnodig te gebruik nie. In baie gevalle kan 'n saamgestelde woord sonder 'n koppelteken geskryf word. As jy twyfel oor watter koppeltekenreël hieronder toegepas moet word op 'n saamgestelde woord, skryf altyd eers die woord sonder 'n koppelteken: As dit verstaanbaar is, los dit so. As dit verwarrend of moeilik is om te lees, gebruik 'n koppelteken.
Koppeltekenreëls
[wysig | wysig bron]Opeenhoping van vokale
[wysig | wysig bron]Waar daar 'n opeenhoping van vokale is, word 'n koppelteken gebruik om lees te vergemaklik.
As die woord 'n samestelling is tussen 'n stam en 'n voorvoegsel waarvan die voegsel van klassieke afkoms is, en daar 'n klinkeropeenhoping is, kan jy 'n koppelteken óf 'n deelteken gebruik. Jy kan enige gebruik (koppelteken of deelteken), maar die Taalkommissie meen dat (a) voegsels met meer as een lettergreep neig om met 'n koppelteken gespel te word, en (b) voegsels in die vorm =[a]+[a]= en =[o]+[o]= neig om 'n koppelteken te gebruik.
Voorbeelde:
- senu-ineenstorting, na-aap, wa-as, koedoe-ingewande, radio-aktief, Woensdae-aande
- Geëvoluleer: Die voorvoegsel het slegs een lettergreep
Let wel, gebruik eie oordeel. Die volgende woorde kan sonder 'n koppelteken geskryf word:
- handearbeid
- sakeadres
- radioaktief
- georganiseerd
Vergemaklik betekenis
[wysig | wysig bron]'n Koppelteken word gebruik om die betekenis van die woord duidelik te maak. Sonder die koppelteken sal die woord 'n ander betekenis hê. Bv:
- bo-sluis maar bosluis
- ru-gare maar rugare
- rooi-sel maar rooisel
- binne-in
Vreemde herkoms
[wysig | wysig bron]hidro-elektries, multi-etnies ('n mens kan redeneer dat hierdie ook 'n opeenhoping van vokale is)
Lang samestellings
[wysig | wysig bron]Let egter op dele wat saam hoort:
- "woonstelblok-parkeerterrein" maar nie "woonstel-blokparkeerterrein" nie
- "menslikehulpbron-bestuurder", maar nie "menslike-hulpbronbestuurder" nie
- Bosveldstollingskompleks-navorsingseenheid
Hier moet ook meestal eie diskresie gebruik word:
- Trichardtsfonteindamontspanningsoord kan sonder 'n koppelteken gespel word. Indien 'n mens wel besluit om 'n koppelteken te gebruik, sou die volgende voorgestel word: Trichardtsfonteindam-ontspanningsoord.
Druk betekenisverhouding uit en, of, per, tot, tussen, van
[wysig | wysig bron]'n Koppelteken kan tussen dele geplaas word, bv: aan-af-skakelaar, soet-suur, ja-nee-toets, Pta-Jhb-pad, manies-depressief (wat eintlik beteken "manies en depressies", nie "manies depressief" nie)
Verbindings met syfers, simbole, letters afkortings
[wysig | wysig bron]- Letters: A-span, u-draai, x-as, y-as
- Syfers: 1994-verkiesing, uraan-238, 12-jarige. Let wel: "Hy is 'n 12-jarige", maar "Hy is 12 jaar oud." En "Hy is 'n sesjarige." (Getalle kleiner as 10 word gewoonlik uitgeskryf terwyl getalle van 10 en hoër as syfers geskryf word.)
- Afkortings: Unisa-Kongres, BBP-sitplekke, NPO-nommer
- Simbole: α-waarde
- Ander: lood/uraan-verhouding
Hoofletter na koppelteken
[wysig | wysig bron]In 'n samestelling waar die tweede woorddeel met 'n hoofletter begin, en waar 'n koppelteken gebruik word, behou daardie woorddeel sy hoofletter.
Bv: half-Brits, nie-Christen, pro-Frans, pro-Russies, anti-Amerikaans, anti-Sjinees, rooi-Chinees, nie-Duitsers, nie-Bybelse, trans-Baviaans
Voorvoegsels: eks | nie | non | oud | pro | anti | pre | post
[wysig | wysig bron]Samestellings in die vorm [eks|nie|non|oud|pro|anti|pre|post][nie-eienaam] kry nie 'n koppelteken nie:
- eksmeisie, nieskriftelik, niegesproke, nonroker, oudstudent, prohomoseksueel, antihomoseksueel, prehistories, postapartheid
Samestellings in die vorm [eks|nie|non|oud][eienaam] kry dit wel 'n koppelteken en die eienaam behou sy hoofletter:
- nie-Bybelse, pro-Afrikaans, anti-Trump, trans-Baviaans
Uitsonderings is natuurlik samestellings met "isme", waar die hoofletter opsioneel is, in welke geval die koppelteken dus ook opsioneel sal wees.
Neem kennis dat daar beter voorvoegsels as "eks" gebruik kan word, byvoorbeeldː oudgevangene, gewese gevangene, voormalige gevangene, gewese man (ipv eksman), ensovoorts.
Herhaling
[wysig | wysig bron]Bv: so-so, toi-toi.
Reduplikasies (woorde wat herhaal word in 'n woord) kry 'n koppelteken, en dit geld vir afleidings ook. Dus word "tok-tokkie" met 'n koppelteken geskryf, anders as vroeër.
Samestellings met sulke reduplikasies word met 'n verdere koppelteken geskryf, byvoorbeeld dum-dum-koeël (en nie "dum-dumkoeël" nie). As daar 'n afkapteken in die middel van die woord is, en dis ook 'n reduplikasie, kom daar ook 'n koppelteken.
Gedeeltelike reduplikasies kry geen koppelteken nie, dus tiptop en pingpong (nie tip-top en ping-pong nie, behalwe in gevalle soos waar die woord beteken "tip en top" en "ping of pong").
As 'n reduplikasie plaasvind by 'n bestaande woord waarvan die eerste deel geredupliseer word, kom daar wel 'n koppelteken, byvoorbeeld "hondmak" en "hond-hondmak" (die eerste woord was hondmak, nie hond-hond nie).
Woordgroepkoppelings
[wysig | wysig bron]- hen-en-kuikens (plant)
- piet-my-vrou (voël) en piet-my-vrou-wyfie
- klem-in-die-kaak (siekte) Let wel, klem-in-die-kaakinspuiting
- een-twee-drie (beteken "vinnig")
'n Samestelling met so 'n woord en nog 'n woord, geskied met nóg 'n koppelteken, byvoorbeeld piet-my-vrou-wyfie (nie piet-my-vrouwyfie nie). Dié reël geld egter net as dit 'n woordding is wat gewoonlik gekoppeld saam voorkom. Samestellings van woordgroepe waar die eerste woordgroep nie as los groep gekoppel sou word nie, hoef nie 'n koppelteken te kry nie. Dus is "kaas-en-wyn-okkasie" en "kaas-en-wynokkasie" beide korrek, want "kaas en wyn" as een woord wat 'n enkele ding beskryf, bestaan nie. Tog kan jy praat van "'n kaas-en-wyn", maar dis eintlik 'n informele inkorting van die langer woord. As die woordding of woorddeel egter 'n byvoeglike funksie het, word dit sonder koppelteken los geskryf, byvoorbeeld "voor die hand liggende oplossing" en "op en wakker studente" (nie "voor-die-hand-liggende oplossing" of "op-en-wakker studente" nie). Woorddinge soos dié waarvan ons hier praat, se agtervoegsels word nie gekoppel met 'n koppelteken nie.
Hulle/goed
[wysig | wysig bron]Samestellings van eiename of persoonsagtige name met "-hulle", kry 'n koppelteken:
Piet-hulle, vrouens-goed
Samestellings van eiename
[wysig | wysig bron]Samestellings met meer as een eienaam: gebruik 'n koppelteken tussen die eiename.
'n Mens kan 'n koppelteken gebruik tussen die eienaam en die daaropvolgende woord (gewoonlik 'n selfstandige naamwoord).
Al die volgende is korrek:
- Bernoullibeginsel en Bernoulli-beginsel | Dopplereffek en Doppler-effek | Reynoldsgetal en Reynolds-getal
- Darcy-Weisbachvergelyking en Darcy-Weisbach-vergelyking | Clausius-Clapeyronverhouding en Clausius-Clapeyron-verhouding
- Van der Waalsvergelyking en Van der Waals-vergelyking
Indien jy egter die reël toepas om nie onnodige koppeltekens te gebruik nie, sal jy eerder eersgenoemde gebruik.
Samestellings van selfstandige naamwoorde
[wysig | wysig bron]Al die volgende is korrek:
- Vloeistof-dampskeier en Vloeistof-damp-skeier
Telwoorde
[wysig | wysig bron]Telwoorde en breuke waarin "en" voorkom, kan óf los óf met 'n koppelteken geskryf word, maar nie vas nie.
Dus, beide "drie-en-veertig" en "drie en veertig" is korrek.
Woord weglating
[wysig | wysig bron]- sout- en peperpot ipv soutpot en peperpot.
- voor- of agterspelers ipv voorspelers of agterspelers.
Leenwoorde
[wysig | wysig bron]As 'n leenwoord in sy oorspronklike taal 'n koppelteken het, behou hy sy koppelteken in Afrikaans.
As jy 'n vaste uitdrukking in 'n vreemde taal met 'n Afrikaanse woord koppel, gebruik jy 'n koppelteken tussen die laaste woord van die uitdrukking en die Afrikaanse woord, byvoorbeeld "en suite-badkamer" of "ex parte-aansoek", en nie "en-suite-badkamer" of "ex-parte-aansoek" nie.
Geografiese name
[wysig | wysig bron]Die Taalkommissie dink hy het geen mandaat om te sê hoe ons plekname in Suid-Afrika[1] spel nie, en sê dis die taak van die regering. Maar hy gee tog riglyne:
- Geografiese name in die vorm [b.nw.|bw.|voorsetsel]+[pleknaam] of [pleknaam]+[b.nw.|bw.|voorsetsel] kry 'n koppelteken, en albei dele kry 'n hoofletter. Bv: Suid-Afrika, Oos-Londen, Barkly-Oos, Aliwal-Noord. LW: Suid-Afrika, maar Suidelike Afrika.
- Geografiese name met "trans", wat "oorsteek" beteken. Bv Trans-Baviaans.
- Dieselfde beginsel geld vir geografiese name wat samestellings van twee of meer eiename is (met enkele uitsonderings soos "Harrismith"). Bv: Graaff-Reinet
- Samestellings wat geografiese name is, maar wat geen eiename bevat nie, word vas geskryf, ongeag die tipe woorddele. Bv: Koffiebaai
Rigtingaanwysing
[wysig | wysig bron]Saamgestelde rigtings (soos windrigtings) word met 'n koppelteken geskryf bv noord-wes, suid-oos, suid-suid-wes, ens.
Wanneer dit deel van 'n naam vorm, word dit met 'n hoofletter gespel, bv Noord-Wes Europa.
Name van mense
[wysig | wysig bron]Name van mense wat samestellings is van twee eiename, kan met of sonder 'n koppelteken geskryf word, maar as dit 'n koppelteken kry, dan begin albei met 'n hoofletter. Bv:
- Nie "Anne-marie" nie, maar "Anne-Marie"
Rangsamestellings
[wysig | wysig bron]Rangsamestellings met adjunk, assessor, assistent, hoof, kandidaat, leerling, mede, onder, staf, sub, en visie as eerste lid kry geen koppelteken nie. Bv: assistentoffisier, hoofklerk, leerlingbestuurder, medebestuurder, ondervoorsitter, medebroer.
Saamgestelde range wat samestellings van twee range is (dus nie net 'n voegsel plus 'n rang nie) kry wel 'n koppelteken. Sulke saamgestelde range kry ekstra koppeltekens by as daar voegsels vooraan gesit word. Bv: hoofspeurder, en speurder-sersant, en hoof-speurder-sersant (nie hoofspeurder-sersant nie).
Wanneer om nie 'n koppelteken te gebruik nie
[wysig | wysig bron]Korrekte gebruik | Verkeerde gebruik | Opmerkings |
---|---|---|
Ek ry Kaap toe. | Ek ry Kaap-toe. | |
vinkpopulasie | vink-populasie | 'n Koppelteken word nie gewoonlik gebruik omdat 'n woord lank is nie, maar dit is nie 'n fout nie. |
Dinsdagoggend | Dinsdag-oggend | |
Woensdagaand | Woensdag-aand | |
Die seun is 12 jaar oud. | Die seun is 12-jaar oud. | |
voor die hand liggend | voor-die-hand-liggend |
Kyk ook
[wysig | wysig bron]- Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT)
- Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT)
- Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels
- Afrikaanse Woordelys en Spelreëls
- Grondbeginsels van die Afrikaanse spelling
- Wikipedia:Algemene spelfoute
- Speltoetser
- Spelling
- Woordeboek
- Hoofletter
- Deelteken
- Kappie (leesteken)
- Akuut-aksentteken
- Gravis-aksentteken
- Afkappingsteken
Verwysings
[wysig | wysig bron]Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Koppelteken.
- Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir koppelteken.
- Kyk Koppelteken Geargiveer 23 Julie 2014 op Wayback Machine, deur Hessie Fourie.
- Kyk Koppelteken – Opsommende spelreëls en opmerkings.