Manteldiere
| Manteldiere | |
|---|---|
| |
| Cystodytes lobatus | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Superkoninkryk: | |
| Koninkryk: | |
| Subkoninkryk: | |
| Superfilum: | |
| Filum: | Bateson, 1885
|
| Subfilum: | Tunicata
|
Die manteldiere (Tunicata[1]) is 'n subfilum van die rugstringdiere (Chordata).
Hierdie diere leef in vlak seewater en word gekenmerk deur 'n gedaantewisseling van 'n vryswemmende vorm, wat baie soos die lansetvissies lyk na 'n volwasse vorm wat meestal sessiel is, permanent vasgeheg op 'n klip of ander ondergrond.[2] Die Larvacea is 'n uitsondering. Hulle bly vryswemmend.
Manteldiere behoort tot die subphylum Urochordata (vroeër ook bekend as Tunicata). Hulle is uniek in die phylum Chordata omdat die volwasse manteldiere baie min eienskappe toon wat hulle as chordate kenmerk. Alle manteldiere - daar is ongeveer 2 100 spesies bekend – is seediertjies.
Sommige is sessiel (vassittend), terwyl ander vryelik in die water ronddryf (byvoorbeeld Appendicularia en salpe). Manteldiere kan solitêr of koloniaal leef en somtyds word 'n groot aantal individue onder 'n gemeenskaplike bedekking saamgegroepeer gevind. Die diertjies se liggame is sak- of balievormig, maar ondanks hierdie eenvoudige liggaamstruktuur word die Urochordata tog as naverwant aan die Vertebrata (werweldiere) beskou, aangesien die larwes ʼn dorsale senuweekoord (chorda dorsalis) het. Die diertjies wissel in grootte van amper mikroskopies klein tot ongeveer 30cm in deursnee.
Feitlik alle Urochordata is hermafrodities ('n enkele individu besit manlike sowel as vroulike geslagsorgane), maar die voortplantingswyses varieer. Sommige plant geslaglelik voort, terwyl ander deur middel van knopvorming ongeslagtelik voortplant. Die groep se naam verwys na die mantel of sakagtige bedekking oor die liggaam wat deur die diertjie afgeskei word.
Manteldiere leef van mikroplankton wat hulle filtreer uit water wat hulle insuig. Manteldiere (subphylum Urochordata, vroeër Tunicata) behoort saam met die lansetvisse (subphylum Acrania) en die werweldiere (subphylum Vertebrata) tot die phylum Chordata. Feitlik al die manteldiere besit tydens hulle larvale stadium 'n chorda dorsalis (vrugrugmurg, voorlopervan die rugstring) en 'n dorsaal geleë, longitudinale skeletstruktuur.
Bogenoemde is waar van die sakpype (klas Ascidiacea) en sommige spesies wat tot die orde Doliolida behoort. Sy die mantelvissies (klas Appendicularia) is die chorda dorsalis tydens die hele leeftyd aanwesig, terwyl dit heeltemal afwesig is by die salpe (orde Salpida) en by die spesies wat tot die orde Pyrosomatidae behoort. Die verwantskap tussen hierdie organismes en die vertebrate (werweldiere) is nie waarneembaar ten opsigte van hul uitwendige bou nie.
Die meeste Urochordata is sak- of balievormig. Die liggaam word omvou deur 'n mantel (tunika) wat opgebou is uit tunisien, wat somtyds dierlike sellulose genoem word. Die diertjie se liggaam bestaan grotendeels uit 'n enkele brangiale (kieu-) holte, wat homoloog (vergelykbaar) is met die dermkanaal van vertebrate. Sinne hierdie holte is die kieusak geleë, waarvan die voorste gedeelte soos 'n sif funksioneer as gevolg van 'n groot aantal splete wat daarin aangetref word.
Water word deur die werking van ʼn groot aantal silia (borselhaartjies) deur die kieusplete geforseer. Die kieusak is vir die opname van voedsel en suurstof uit die seewater verantwoordelik. Die kloakale holte, waarin die kloaak uitmond, lê rondom die brangiale holte. Die ware dermkanaal bestaan hoofsaaklik uit ʼn eenvoudige lus. Aan die onderkant van die dier se liggaam word ʼn endostiel aangetref wat 'n taai slym produseer waaraan voedseldeeltjies uit die water vaskleef.
Die bloedvatstelsel, sintuie en senuweestelsel is besonder eenvoudig van bou. Daar is ongeveer 2 100 spesies manteldiere, wat almal seediertjies is. Die sakpype lewe sessiel (vassittend), terwyl mantelvissies en salpe planktonies (vryswemmend) voorkom. Alle manteldiere is tweeslagtig (hermafrodities), maar selfbevrugting is hoogs uitsonderlik, aangesien die sperms voor die eiersel ryp word.
Urochordata groei en leef graag op ondergedompelde mensgemaakte strukture en waar hulle onderkant die waterlyn op die rompe van skepe voorkom, kan hulle die boot se vaart deur die water aansienlik vertraag. Manteldiertjies is feitlik reg oor die oseane en seë van die wêreld versprei en kom voor van die tussengetysone tot in die diepste dele van die oseane. Die sessiele vorm, soos sakpypies (klas Ascidiacea), is sakvormige diertjies wat alleen, in groepe of vergroeid in kolonies op die seebodem en kontinentale banke van alle seë en oseane lewe. Hulle groei ook op of onder rotse, op seebamboes, op sandbanke onder die wateroppervlak, op koraalriwwe en op ondersese kabels en pale waarop kaaie gebou is, asook op skulpe en doppe van molluske en krewe.
Taksonomie[wysig | wysig bron]
Klasse
- Ascidiacea -- Sakpype, soos die Rooiaas.
- Larvacea
- Thaliacea
- Sorberacea
Anatomie[wysig | wysig bron]
'n Sakpyplarwe (B. in die beeld links) het nes 'n lansetvissie (A.) 'n stert met 'n notochord (rugstring)(1) en 'n senukoord (2) wat in die volwasse vorm van die sakpyp verdwyn. Aldrie het 'n farinks (4) met kieusplete (5). Die volwasse vorm is deur 'n mantel (21) omgewe. Die sakpyp het twee suiers, 'n inlaat- (11) en 'n uitlaatpyp (12) waarin die anus (9) uitkom. Voedselryke seewater word deur die inlaatpyp ingesuig, gefilter en deur die uitblaaspyp saam met die afvalstowwe uitgeblaas.
Sakpypies[wysig | wysig bron]
Sakpypies beskik oor ʼn instromingsopening (orale opening) aan die bokant van die liggaam, in die middel, met 'n uitstromingsopening (kloakale opening) net langsaan maar effens laer. Kolonievorme besit 'n gemeenskaplike kloakale opening. Die mantel is soms helderkleurig. Baie solitêre vorme kom in die Middellandse See voor.
Die gerimpelde solitêre rooi sakpyp (Halocynthia papillosa) word tot 15 cm lank. Die bokant van hierdie diertjie wys na die tig en is helderrooi van kleur, terwyl die onderkant wit is. 'n Ietwat kleiner spesie wat ook hier aangetref word, is die halfdeursigtige geel sakpyp (Ciona intestinalis). Die grootste (tot 30 cm) sakpyp (Microcosmus sabatieri) wat in die Middellandse See aangetref word, is altyd dig toegegroei met ander organismes soos sponse, mosdiertjies, seegras en kalkagtige alge.
Franse vissermanne beskou die geel bittersmakende kieusak (brangiale sak) as 'n lekkerny. Atlantiese spesies omsluit die seebessies (Dendrodoa grossularia) en die kolonievormende Botrylfus schlosseri. Laasgenoemde kom ook in die Noordsee voor en dit groei in die vorm van 'n jellieagtige kors op rotse en op groot seewiere soos die seegras Laminaria saccharina. Die geel, bruin of groen gekleurde individue lê radiaal uitgesprei om die gemeenskaplike kloakale opening,
Mantelvissies[wysig | wysig bron]
Mantelvissies (klas Copelata, ook bekend as Appendicularia, Larvacea of Oikopleura) lyk baie soos die larwe van sakpypies. Hulle maak deel uit van die plankton van alle seë en oseane en kom soms in enorme getalle voor. Hierdie diertjies is klein (tot 30 mm), met 'n opvallende stert waarin 'n chorda dorsalis geleë is. Die liggaam skei (met behulp van klierselle) 'n gelatienagtige omhulsel (huis) af wat groter is as die diertjie self.
Die huisies beskik oor openinge met sifplate. Deurdat die diertjie sy stert voortdurend swaai, word die stroming van water na die huisie in stand gehou en die voedseldeeltjies in die water bly op die sifplate agter. Die diertjie se liggaam self is baie eenvoudig en kompak gebou. Oikopleura dioica een van die min manteldiere waarby die geslagte geskei is, word in die Noordsee aangetref.
Salpe[wysig | wysig bron]
Drie duidelik verskillende groepe planktoniese manteldiere word saamgegroepeer as salpe (klas Thaliacea): die pirosoma, die lede van die orde Doliolida en die egte (ware) salpe. Hoewel ander pelagiese manteldiere ook liggewend is, is dit veral by sommige salpesoorte (genus Cyclosafpa) en die pirosoma opvallend. Die diertjies besit groepies liggewende selle wat by aanraking 'n sterk lig afgee. Vermoedelik dien dit as afskrikmiddel. Pirosoma (orde Pirosomatida) vorm hol, silindervormige kolonies.
Die kolonievormende individue (daar is soms honderdduisende in ʼn kolonie) is in die wande van die silinder geleë, met hul monde na die buitekant en hul kloake na binne gerig. Die spiere van elke individu is verantwoordelik vir die regulering van die oopmaak en sluit van die liggaamsopeninge en is aan mekaar verbind om gelyktydige sametrekking moontlik te maak. Op hierdie wyse kan die kolonie voortbeweeg. Elke individu is egter selfstandig en bevat alle lewensnoodsaaklike organe.
Die opbouing van die kolonie vind plaas deur knopvorming. Die stolon, 'n buisvormige uitstulping, vorm tot drie knoppe wat tot nuwe individue uitgroei. Dit is 'n vorm van ongeslagtelike (vegetatiewe) voortplanting. Wanneer 'n spesifieke liggaamsgrootte bereik is (verskillend vir elke spesie), gaan die organisme oor tot die produksie van sperms en eierselle. Na bevrugting groei die eiersel uit tot 'n siatosoïed, wat 4 tot 90 stolonknoppe vorm en dan afsterf. Hierdie knoppe, die primêre soïede, word gelyktydig in die seewater vrygelaat en vorm die basis vir 'n nuwe kolonie.
Daar is ongeveer 15 spesies bekend, waarvan die meeste in warmer water voorkom. Die grootste spesie, Pyrostremma spinosum, kan 'n lengte van 20 m bereik. Lede van die orde Doliolida is deursigtige manteldiere wat soos vaatjies lyk: die effek word verder verhoog deur die aanwesigheid van agt of nege hoepelvormige spiere. Die mond- en kloakale openinge is op teenoorgestelde ente geleë. Die diertjies vertoon 'n besonder ingewikkelde voortplantingsiklus: na ʼn geslagtelike generasie (gonosoïed) kom drie ongeslagtelike generasies voor.
Die spesie wat die algemeenste voorkom, is Doliolum denticulatum. Die egte salpe (orde Salpida) is gewoonlik silindervormig en besit soms tentakels. Hulle word uitgeken aan 'n breë spierbandpatroon. Die geslagtelike en ongeslagtelike afstammelinge van 'n spesie verskil aansienlik ten opsigte van uiterlike voorkoms. Die geslagtelik-gereproduseerde vorme is in 'n ketting aan mekaar vasgeheg. Die ontwikkeling van die embrio vind grotendeels binne die moederdier plaas (viviparie = lewendbarend).
Die solitêre, ongeslagtelike individue produseer tydens hul lewe honderde knoppe wat in groot getalle in die seewater vrygelaat word en tot kettings van geslagtelike individue uitgroei. By kleiner spesies, soos Thalia demo cratica, kan dus binne enkele dae ʼn wolk geproduseer word wat uit miljoene diertjies bestaan. Salpe kom in die meeste warm en gematigde seë voor.
Verwysings[wysig | wysig bron]
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409591, volume 18, bl. 38
- ↑ Urochordata word nou as 'n junior-sinoniem beskou
- ↑ Biology: Concepts and Applications without Physiology, Cecie Starr, Cengage Learning, 2007, ISBN 0-495-38150-0, ISBN 978-0-495-38150-1, bls. 386
