Parasitiese siektes

Baie siektes van die mens, asook van plante en ander diere word veroorsaak deur parasiete. Hierdie artikel bepaal hom slegs by die mens. Hoewel virusse, bakterieë en skimmels ook in sekere mate parasiete is, word onder parasitiese siektes van die mens alleenlik verstaan daardie siektes wat veroorsaak word deur dierlike parasiete: protosoë (eensellige diere), wurms en geleedpotiges. Parasitiese siektes speel 'n veel groter rol in die trope en subtrope as in die Westerse wêreld.

ʼn Belangrike rede hiervoor is dat die oordraer of tussenganger van sommige van die siektes alleenlik in bepaalde dele van die subtrope voorkom. Faktore soos armoedige behuising, swak liggaamshigiëne en 'n gebrek aan betroubare drinkwater en riolering vergemaklik ook die oordra van hierdie siektes. Baie van die bewoners van hierdie lande is ook draers van een of meer soorte parasiete. Hoe meer soorte en hoe groter die getal parasiete is wat een gasheer huisves, hoe groter is die skade wat hulle sal aanrig.

Parasitiese infeksie (die aanwesigheid van parasiete) is nie dieselfde as parasitiese siektes nie. Baie parasiete berokken hul gasheer so min skade as hulle in klein getalle aanwesig is dat geen teken van hulle by die gasheer waargeneem kan word nie en derhalwe is hy ook nie siek nie.

Daar word dan na so 'n gasheer verwys as 'n draer van 'n parasiet. Hierdie draers speel 'n belangrike rol by die verspreiding van die infeksie. Onder bepaalde omstandighede (byvoorbeeld as die weerstand van die gasheer deur slegte voedingstoestande of bykomende infeksiesiektes verminder word kan die bestaande ewewig verbreek word en die gasheer word dan siek. 'n Besmetting met ektoparasiete (parasiete wat op die oppervlak van die gasheer leef) staan oor die algemeen bekend as infestasie: die terme infeksie en infestasie word egter dikwels verwar.

Besmetting

Sommige ektoparasiete word deur direkte aanraking van een mens na 'n ander oorgedra (byvoorbeeld luise, myte). Die meeste parasiete word egter op 'n baie ingewikkelde wyse oorgedra. Parasiete wat in die dermkanaal leef, se nageslag (siste, eiers) beweeg saam met die ontlasting (feses) na buite. Die infeksie word dan deur direkte of indirekte kontak na 'n ander persoon oorgedra. Vlieë speel hier 'n groot rot deurdat hulle die siste of eiers wat aan hul pote vassit, van die ontlasting na voedsel oordra.

By die meeste wurms wat in die dermkanaal voorkom (rondewurms, sweepwurms), moet een van die ontwikkelingstadia in die grond plaasvind voordat 'n eier of 'n larwe daarvan 'n nuwe infeksie kan veroorsaak: by sommige vorm ʼn tussengasheer 'n omisbare skakel (byvoorbeeld by die lintwurm). In die lewensiklus van protosoë en wurms, wat in die bloed of ander weefsels voorkom, speel insekte gewoonlik 'n noodsaaklike rot as oordraer of tussengasheer.

Siektes wat deur protosoë veroorsaak word

Malaria is verreweg die belangrikste protosoïese siekte by die mens, en word veroorsaak deur 'n protosoon van die genus Plasmodium, wat oorgedra word deur die steek van die Anopheles-muskiet. Ander siektes wat ook deur protosoïese organismes veroorsaak word, is Afrikaanse slaapsiekte (trypanosomiase); Chagassiekte ('n vorm van trypanosomiase wat in Suid-Amerika voorkom), kala-asar (visserale leishmaniase) en huidleishmaniase.

Hierdie is almal tropiese siektes wat deur geleedpotige diere (phylum Arthropoda) oorgedra word. Toksoplasmose word veroorsaak deur Toxoplasma gondii en kom oor die hele wêreld voor. Die infeksie verloop meestal ongemerk en sonder enige siekteverskynsel, of as 'n goedaardige siekte wat gepaard gaan met die swel van die kliere en die vergroting van die lewer en milt. Soms tree neurologiese komplikasies in en dan is die siekte dodelik.

As 'n vrou tydens vroeë swangerskap (eerste paar maande) die siekte sou opdoen, kan daar by die fetus sekere aangebore afwykings intree, soos blindheid en breinskade. Sulke ernstige gevolge word egter slegs by 'n klein persentasie van die bewese intrauteriene (in die baarmoeder) besmettings waargeneem. Die infeksie kan oorgedra word deurdat die oösiste ('n ontwikkelingstadium van die parasiet) wat in die ontlasting van katte voorkom, in die mond beland en ingeneem word.

ʼn Algemene roete van oordraging is via stadia wat in vleis (skaap, bees, vark) voorkom wat nie goed gaargemaak is nie. Entamoeba histolytica veroorsaak amoebiese disenterie ('n aandoening van die dermkanaal), maar kan ook lewer-amoebiase (waartydens lewer-absesse ontstaan) en vel- (huid-) amoebiase veroorsaak. Die infeksie met die mikroörganisme (amoebiase) word oorgedra deur direkte of indirekte fekale kontak. Giardiase is ʼn infeksie met Giardia lamblia ('n eensellige dermparasiet), 'n organisme wat tot die sweephaardiertjies (klas Flagellata) behoort.

Dikwels is geen simptone aanwesig nie, maar somtyds ontstaan buikpyne en diarree. 'n Ander sweephaardiertjie, Trichomonas vaginalis, kan by die vrou ontsteking van die vagina veroorsaak, terwyl dit by die man ontsteking van die uretra, glanspenis en prostaat veroorsaak. Hierdie aandoening is nie gevaarlik nie, maar is wel hinderlik. Hoewel dit slegs deur geslagtelike omgang oorgedra word, behoort dit nie tot die egte geslagsiektes nie.

Siektes wat deur wurms veroorsaak word

Wurminfeksies vorm ʼn belangrike groep binne die parasitiese infeksies. By die mens kan drie kategorieë van wurms as parasiete optree, naamlik die lintwurms (klas Cestoda), die suigwurms (klas Trematoda) en die draadwurms (klas Nematoda). Schistosoma mansoni, Schistosoma haematobium en Schistosoma japonicum is almal suigwurms en veroorsaak verskiltende vorms van schistosomiase. Ook die filariawurms soos Wuchereria bancrofti, Loa loa en Onchocerca volvulus, wat filariase veroorsaak (onderskeidelik wuchereriase bancrofti, loase en onchocerciase), behoort tot die rondewurms.

Siektes wat deur Arthropoda veroorsaak word

Slegs enkele Arthropoda tree op as egte parasiete. Die skurfmyt (Sarcoptes scabfei) veroorsaak 'n jeukerige vetsiekte (jeuksiekte, brandsiekte). Die parasiet boortiperende gaatjies in die vet, veral die vel van die pols, vingers, elmboog en penis. Die infeksie word oorgedra deur besmette beddegoed en klere. Mïïase is 'n pitsweeragtige aandoening wat veroorsaak word deur die larwes van sommige vlieë - Cordylobia anthropophaga (Tummbuvlieg) in Afrika of Dermatobia hominis in tropiese Amerika.

Vetbesmettings met luise (Pediculus vestimenti of Pediculus corporis), kopluise (Pediculus capitis) of skaamluis (Phthirus pubis) staan almal bekend as pedikulose. Tungiase word veroorsaak deur die sandvlooi (Tunga penetrans). Die dragtige wyfie boor deur die vel van die voetsool, tussen die tone en onder die naels in en swel dan op tot die grootte van 'n ertjie.

Die siekte kom voor in Suid-Amerika en in tropiese Afrika. Arthropode wat slegs 'n kortstondige kontak met die mens het, soos die bloedsuiers, is nie egte parasiete in die mediese sin van die woord nie. Hulle steek of byt veroorsaak geen siekte nie - dit is slegs lastig. Baie arthropode speel egter 'n rol by die oordra van infeksies van een mens na 'n ander.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 105