Vulkaankeël
Vulkaankeëls is een van die eenvoudigste vulkaniese landvorme. Hulle word opgebou deur ejekta vanuit 'n vulkaanopening. Die ejekta pak om die opening saam in die vorm van 'n keël met 'n sentrale krater. Daar is verskillende soorte vulkaankeëls, na gelang van die aard en grootte van die fragmente wat tydens die uitbarsting uitgewerp word. Soorte sluit in stratokeëls, spatselkeëls, tufkeëls (askeëls) en sintelkeëls.[1][2]
Stratokeël
[wysig | wysig bron]Stratokeëls is groot keëlvormige vulkane waarop lawastrome, uitgewerpte stukke rots en stollingsgesteente gewoonlik om 'n silindriese opening gesentreer is. Anders as skildvulkane, is hulle gewoonlik steil en het hulle periodieke ontploffende en uitvloeiingsuitbarstings. Sommige het ingestorte kraters, wat kalderas genoem word.
Stratokeëls is gewoonlik andesities tot dasities, en word met subduksiesones verbind. Hulle is ook bekend as "saamgestelde keëls" of "Vesuvius-tipe vulkane".[1][2]
Spatselkeël
[wysig | wysig bron]'n Spatselkeël is 'n lae heuwel met steil hange wat saamgestel is uit lawafragmente, of spatsels, wat aaneengesmee is. Hulle vorm om 'n lawafontein, wat uit 'n enkele opening kom. Spatselkeëls is gewoonlik sowat 3-5 m hoog.[1][3][4]
Spatselkeëls word gewoonlik gevorm deur lawafonteine wat verbind word met mafiese, hoogs vloeibare lawa soos dié van die Hawaise eilande. Die spatsels word die lug ingeskiet, maar het nie tyd om af te koel voordat dit die grond tref nie. Hulle is dus nie heeltemal gestol nie en klou aan die onderste spatsels vas. Saam vloei hulle dan stadig teen die kant van die keël af.[1][3][4]
Tufkeël
[wysig | wysig bron]'n Tufkeël, of askeël, is 'n klein monogenetiese vulkaankeël wat geskep word deur 'n freatiese (hidrovulkaniese) uitbarsting, wat direk verbind word met magma wat deur 'n tonnel van 'n magmakamer na die oppervlak gebring is. Hulle het hoë rande van 100-800 m bo die kratervloer en steil hange van groter as 25 grade.
'n Tufkeël bestaan gewoonlik uit die deposito's van piroklastiese strome en stuwings uit sy uitbarstingskolom. Daar is gewoonlik nie lawastrome nie, maar net as en klein vulkaanrotse.[2][5] Dit word gewoonlik verbind met 'n wisselwerking met grondwater of 'n vlak waterliggaam. Die interaksie tussen die magma, stoom en vulkaangasse lei tot die vorming en uitwerping van fyn puin, wat "vulkaanas" genoem word. Dit het die konsistensie van meel.
Sintelkeël
[wysig | wysig bron]Sintelkeëls is nou vulkane met steil hange wat uit los piroklastiese fragmente bestaan, soos sintels, as of stukkies rots.[1][6] Hulle word gevorm deur die uitbarsting van lawafonteine uit 'n enkele ronde opening. Wanneer die lawa vol gas gewelddadig die lug ingeskiet word, breek dit op in kleiner fragmente wat stol en terugval aarde toe.
Die meeste sintelkeëls het 'n bakvormige krater op die kruin.[1] Die deursnee van die kraters wissel tussen 50 en 600 m. Sintelkeëls staan selde hoër as 50-350 m bo hulle omgewing uit.[2][7]
Gewoonlik bars sintelkeëls net een keer uit. Hulle is meestal vir relatief kort tydperke aktief, tussen 'n paar dae en 'n paar jaar. Van die sintelkeëls wat gemonitor is, het 50% vir korter as 30 dae uitgebars, en 95% het ná 'n jaar uitgedoof geraak. Parícutin se uitbarsting het nege jaar geduur, van 1943 tot 1952. Hulle kom dikwels in vulkaanvelde voor. Binne 'n veld kan uitbarstings miljoene jare duur.
Keëls wat klaar uitgebars het, word vinnig deur erosie weggekalwe, tensy hulle weer uitbars.[2][7]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Poldervaart, A (1971). "Volcanicity and forms of extrusive bodies". In Green, J; Short, NM (reds.). Volcanic Landforms and Surface Features: A Photographic Atlas and Glossary. New York: Springer-Verlag. pp. 1–18. ISBN 978364265152-6.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Schmincke, H.-U. (2004). Volcanism. Berlyn: Springer-Verlag. ISBN 978-3540436508.
- ↑ 3,0 3,1 "Spatter cone". Volcano Hazard Program, Photo Glossary. U.S. Geological Survey, U.S. Department of the Interior. 2008.
- ↑ 4,0 4,1 "Spatter rampart". Volcano Hazard Program, Photo Glossary. U.S. Geological Survey, U.S. Department of the Interior. 2008.
- ↑ Wohletz, K. H.; Sheridan, M. F. (1983). "Hydrovolcanic explosions; II, Evolution of basaltic tuff rings and tuff cones". American Journal of Science. 283 (5): 385–413. Bibcode:1983AmJS..283..385W. doi:10.2475/ajs.283.5.385.
- ↑ "Cinder cone". Volcano Hazards Program, Photo Glossary. U.S. Geological Survey, U.S. Department of the Interior. 2008.
- ↑ 7,0 7,1 Cas, R.A.F., and J.V. Wright (1987) Volcanic Successions: Modern and Ancient, 1ste uitg. Chapman & Hall, Londen, VK. pp. 528 ISBN 978-0412446405
Skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Vulkaankeël.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
